iqmijii ~~~igi~i

(1)

DESENLER~N O R ~ J ~ N ~ , YAPISI,

iqmijii ^VE ^TAR~HSEL ~ ~ ~ i g i ~ i

Yrd. Doc. Serife Sezgin

0.E Gtizel Sanatlar Fak. Tekstil BOl. IZMIR Ars. Gar. Cemal Meydan

D.E Gtizel Sanatlar Fak. Tekstil 601. IZMlR

er danemde k a r s m z a gkan geometrik stislemeleri, d u n y a m her yerinde ve her uygarhgm sanat~nda garmekteyiz.

lnsan diisiincesinda geometrik sekillerin ortaya c1k1s1 tizerine ileri stirtilen bir gok varsaym bulunmakla beraber bu soruya cevap veren btitun teoriler genel olarak iki grupta toplanmaktad~r. llki icerikle ilgili, ikin- cisi ise geometrik yap~daki matematiksel uyum ile ilgilidir.

Tarih tincesi caglarda ve i n s a n l ~ g r buttin dekorasyon tarihi boyunca, tekstil tirtinlerinde, zikzak, ucgen dart- sen, dalaa motifleri, sioiraller vb. ve bunlarln 'aclk-keoall formlarmdan olusturulan kom~ozisvonlarln kullen~ld~& bilinmektedir. bzellikle Mezopotomya ve ~ n a d o i u ' n u n tarih Oncesi ktilttirleri, g e o m k r i k bicimler repertuarl bak~mlndan zengin bir mirasa sahiptir.

THE ORIGIN, STRUCTURE, CONTENT AND HISTORICAL DNELOPMENT OF GEOMETRICALLY BASED TEXTILE DESIGNS

W e can see the geometrical ornamentations, everywhere in the world and in the a r t of every civilization, which we encounter with in every period.

Although there are many assumptions proposed on the emergence of the geometric forms in human thought, all the theories answering this question are, on the whole. grouped in two categories. The first is related with content, the second, on the other hand 1s related to mathematical accord in the geometrical structure.

It is well known that in the prehistoric times and through all the decoration history of mankind, zigzag, tri- angle, quadrilateral, wavy figures, spirals ete and compositions consisting of open o r closed forms a t these have been used. The prehistoric cultures of mesopotemia and Anatolia, in particular, have rich heritage in the context of repertory.

GIR~S

lnsanoglu stisleme sanatlnln ^: gelisiminde dogal qevre ile sosyal ve ekonomik kogullar~n, dini inane ve zorlamalarln etkisinde k a l m ~ s t ~ r . Her dOnemde k a r y m ~ z a qkan dini konularm yanl slra, geometrik bicimler, nesnenin t a m taklidinden farkl~ olarak stilize bicimler, insan, hayvan ve bitki motifleri, manza- ralar, soyut va optik gtlrtintimler stislemeye kaynak olusturmuslar- d~r. Gecmisteki stisleme cesitleri- nin stil bahm~ndan hangisinin dige- rinden Once geldioini"

,...

yani ev- rimleri t a m olarak helirleyemeyiz.

Geometrik stisleme yerini 'stilize' stislemeye b ~ r a k ~ r , oradan natiiral- istik stislemeye, sonra yine geometrik stislemeye gecilir, baylece evrim tamamlanlr

...

"(I)

"Semboller ve motiflerin ortaya galmesinin nedeni insan ruhunun yaplsm ilgilendiren ig etmene bag- l a m Btitun insan toplumlar~ ara- s~nda aynl olan primitif ruhun Ozel- liklerinden biridir. Bunlar~n ortaya gelisinden sonra, yayllmalar~ da toplumlar arasmda baglamls olag eesitli iligkiler olu$turmugtur. Kay- nag] degigmemis. cesitli etken- lerin, eylemlerin etkisiyle degiserek

suur ve suuraltl gorevleri ila uslu- plar manzumesi ortaya gelmistir.

.."

[21.

lnsan dustincesinde geometrik qekillerin ortaya c ~ k ~ s ~ uzerine ileri siirtilen bir cok varsaym bulurr maktad~r. Bir baska deyimle, geometrik suslemelerin anlam], kay- nag1 ve kOkeni bash basma bir yo- r u m ve estetik konusu olmustur.

Geometrik uslubun nereden geldigi ve neden tercih edildigi so- rusuna cevap veren buttin teoriler genel olarak iki ana grupta toplan- maktadlr. Ilk grupta yer alan ac~klamalar daha cok ~ekillerin icerigle [ I ] Herbert Read. "Sanat ve Endiistri", Cev Nigan Beyezrt. Istanbul. 1973. ^{5 .}175.

(21 Kenan Ozbel, "lurk Koylii Corsplan". Is Bankasl Yayinlar~. 5.6.

TEKSTlL VE MUHENDIS YIL:lO AY:MART-HAZIRAN SAYI51-52 7n

(2)

ilgili birtak~rn garuglerden olug- rnaktadlr. Sekil ve kornpozisyonla- rln ifade ettikleri iq rnanalara a @ r

~ l k veren bu a~lklamalar daha ~ o k dini, felsefi, sernbolik, siyasi d G

?Once ve dunya giirtisu gibi konu- lara dayanrnaktad~r. lkinci gruptaki a~~klarnalar ise geornetrik yap~daki rnaternatiksel uyurn, tabiat diyalektigi kornpozisyonlarm kurulug cat!- s~ndaki uyurndan hareket eden ve rnaddenin yap~s~yla ilgili rnateryalist ac~klarnalard~r.

Geornetrik stislerneleri, dunya- nln her yerinde ve her uygarl~gm sanahnda gorrnekteyiz. Tarih On- cesi caglarda ve insanl~g~n biitun dekorasyon tarihi boyunca. cesitli giinlilk egya uzerinde zikzak, Dc- gen, dortgen, dalga rnotifleri, spi- raller ve bunlar~n a e ~ k ve kapall forrnlarlndan olugturulan kornpozisyonlar~n kullan~ld~g~ bilinrnek- tedir. kellikle Mezopotarnya ve Anadolu'nun tarih ancesi ktilt0r- leri, geornetrik biqirnler repertuarl bak~rn~ndan zengin bir rnirasa sa- hiotir.

I.

GEOMETR~K

SEKILLERIN

YAPI~I VE

ICERIGI

1 .I. Terminoloji

GEOMETRI: Eukleides'e gtire uzay gekilleri bilirni; F. Klein'e gore uzaym bir diintistirnler grubunun degi~rnezlerini incelerne.

*TASARI GEOMETRI: Uzay ge- killerini, duzlern ~ekillerle goste- ren geornetri dal~.

*GEOMETRIK: Geornetri ile ilgili.

*GEOMETRIK ACI: Yar~ dogru cifti aclsl.

0GEOMETRIK CIZIM: Bir nok- tanln, bir dogrunun vb. bilinen nzelliklerini kullanarak, bu qizirnle elde edilen gekli ya da belirtirni.

9GEOMETRIK YAY: R Raglan- t w y l a pararnetrelenrnie yaylar kilrnesi ilzerinde tanlrnh egdegerlik s n h .

*GEOMETRIK YER: Ayrdedici.

ortak bir geornetrik Ozelligi olan noktalar kurnesi.

SGEOMETRIK

YO^:

GEOMET- RIK YAY'daki turden bir bag~nt~yla parernetrelenrnis ytizeyler ktirnesi tizerinde t a n ~ r n l ~ aqdegerlik slnlf~.

*Arkeol.: I.o.XI.-VIII. yy.'lar ara- s ~ n d a Yunanistan'da yap~lan ve geometrik biqirnlere (pergelle ci- zilen daireler ve yarlrn daireler.

tiqgenler, k~vr~rnlar

...I

BUyljk til- code yer veren vazo stislernesi icin kullan~l~r.

*SuSLEME SANATI: Geornetrik soyutlarna; cizgilerin, geornetrik figtirlerin ve rengin e s k t i k guctinti sisternli biqirnde deneyen soyut sanat egitirni.

[XI

Geornetrik sekiller deyince; bu bilirnin ternel kavrarnlar~ndan yararlan~larak yap~lan sekiller anla$~l~r. Geornetr bilirninin konusuna giren k ~ r ~ k egri ve dtiz ~izgilerle ticgen, diirtgen, kare, daire, sekizgen gibi kapal~ gekillerin belirli bir sistern icinde birlestirilrnesinden geornetrik kornpozisyonlar dogar.

Bir geornetrik kornpozisyonda en a2 iki ternel elernan veya belirli bir geornetrik konurnda kullanllan bir tek elernan vard~r. Baylece her kornpozisyonun esasl elernan ve dljzlern kavrarn~ Ozerine oturtulur.

Elernanlar sahh tizerinde ya b i r b i r leriyle kesisir ya da birbirine gore rnesafe ve konurnu say1 deger- leriyle ifade olunan azel geornetrik ilivkiler icinde bulunur. Kornpozis- yon birden fazla elernandan rneydana geliyorsa dairna ternel elernanlar [veya qekirdek forrnl ve bir de ternel georneb-ik dozen bulunur.

1.3 GEOMETRIK SEKILLE- R I N YAPlSlYLA ILGlLi GoRUS- LER:

Geornetrik sekillerin yaplslyla ilgili gllril$ler, geornetrik sekilleri ve kornpozisyonlar~ rnaternatiksel uyurn, tabiattaki rnaddenin diyalek- ti@, rnalzernenin orjinal yaplsl ve tekniklerden hareket eden [fonksiyonalist] giirusler olarak ifade edi- lebilir.

"En eski tasvirlerde bile g e o rnetrik unsurlar~n varhg~, insanda

tabiat~ taklit etme gibi bir egilim den galdigi diistincesi pek cok bilirn adarn~ tarafmdan giddetle savunulur. Ru tezi savunan bilirn adarnlar~ Orta Gag Islam sanatlar~nda da taklit ilkesini gecerli sayarlar. Teori genellikle her geornetrik forrnun bir iglerne tarzln- dan (sepet iirgustinden atlamall bir doku, tugla bloklar~yla geornetrik bezlerin yap~lrnas~ gibi] dogdugu gariI$unii de benirnseyen daha genis bir nazariye halinde devarn eder. Taklit davranlgln~ esas alan garus tabiattaki geornetrik forrn- larm insan irnaj~na yanslrnasml gaz tinunde tutarken, fonksiyonalist giirilgle rnalzernenin niteligi, form ve doku gibi kavrarnlar tin plana gkrnaktad~r.

.

Geometrik sekilleri ve kornpozisyonlar~ a ~ ~ k l a r k e n rnaddeci go- rug daha da ilerleyerek, bu rnodel- leri tabiatta bulunan kristal ya- p ~ l a r ~ ve kar tanelerinin

ic

yaplslna baglayanlar bile c ~ k r n ~ g t ~ r . Tabiatta var olan fakat cplak gtizle gartile- rneyen molekliler yapl, kristallerin rneydana getirdigi uc10, dtlrtlu, al- t111 sirnetrik eksenlerle yapden rnodeller ile geornetrik kornpozisyonlar arasmda baglar kurrnaya

~abalayanlar pek eoktur" (3).

1.4. GEOMETR~K

SEKILLE-

R i N

ICERIGI

ILE ILGiLl GQRLI$

LER

Yaplsal yilnuyle rnaternatiksel iligkiler oyunu olarak kabul edilen bu geornetrik stislernelerin i ~ e r i g i ile ilgili de farkl~ apklarnalar ve yorurnlar vard~r.

B a a a r a g t ~ r r n a c ~ l a r konuyu ferdi psikolojinin derinliklerinde, b a z ~ l a r ~ da sernbolizirn, ilkel buyu ve tatern gibi ritljel d a v r a n ~ ~ ya da sisternin belirtilerinde ararler.

Sernbol baska bir geyin yerine geeen ya da onu ternsil eden bir seydir. A y r ~ c a sirndiki zarnan~.

gelecegi anlatan evrensel bir dildir.

Geornetrik gekiller her zaman ve hernen hernen her uygarl~kta kuC lanllan en Onernli ve etkili sernbo lleri olugturrnuslard~r Sernbolizrn'e dayanan ac~klarnalarda, gekiller~n farkl cevrelerda azel bir tak~rn kuwetler t a g ~ d ~ g ~ kabul edilir.

[x) Tan~mlar: BOyUk Lsrousse'den sl~nrnlshr.

131 Selcuk Millavirn. "Anadolu Turk Mirnarisinde Geometrik SUslerneler", KOltOr ve Turim Bakanl101 Yaylnlarl: 503, Ankara,

(3)

1.5. E N SIK KULLANILAM BAZI GEOMETR~K

SEKILLERIN

sEMBOLIK ANLAMLARI VE YAPISAL OZELLIKLERI

' 1.5.1. NOICTA:

Yap~sal BzelliQi: "Nokta, gele- neksel gaornetriye gore, iki doo- runun kesismesinden rneydana gelir. Bicim algilamasmda, resim dilinde ise bizi ilgilendiren grafik noktadir A r a s t ~ r ~ l d ~ g ~ n d a nokta da diger resim unsurlar~ gibi cesitle nebilen, buytiyen, ktictilen dinamiz- mi olan, dtizen icerisinde sOzO bulunan bir elemand~r." (41.

Sembolik an lam^: Turn boyutsal geli$rneler, noktadan sonra basla- dl01 icin, baglamanln oldugu kadar, birseyin bitiminide isaret ettiginden, "Yaratici'nin da sirngesi olarak kullan~Im~$tir. B u baklrndan.

"yasam bir ctimleyse tiltim de onun noktas~" olarak kabul edilir.

1.5.2. DAIRE CEMBER:

Yap~sal bzelligi: B i r rnerkezden egit uzakl~ktaki torn noktalar~ Oze rinde bulunduran gekildir.

Sernbolik Anlami: Daire sonsuz- lugu, iiltimsOzltigti simgeler. Dai- renin en onemli azelligi gtinesa benzernesidir. Dairede bulunan benzersiz mtikemmellik onun aynl zamanda 'monoteizrn' [tek tanrl- c ~ l ~ k ] sembolti olarak da k u l l a n h a nedeni olmustur.

Daire; gokkubeyi sernboliza ettiginden, dini mimarinin en an- lam11 Ogelerinden biri olrnustur.

Dairenin alanlnl olusturan Gem-, berle rnerkez arasinl birlestiren lynlar, "birligi" sirngeleyen; bunun tersine cernberden merkeze yak- l a ~ i l d ~ k c a sokulan i$inlar ise "tek vucut" yani "varl~k birligiWni olugtu- rur.

Daire; antik caglardan beri,

"zaman sembolti" olagelrnistir. IF ice geemi$ tic daire de, Baba, Ogul ve kutsal ruhu giisterir. A y rlca daire, tanrlnln stirekli hisse- dilen solugu olarak kabul edilrnistir.

Kubbe kesintisinin izd0sUmo olan daire, kare icine yerlestirildigi takdirde, maddanin iqinde sakl~

olan tanr~sal atesin k l v ~ l c ~ m l n ~ be- timler.

Dairenin giivenlik sembolti ve rnuska olarak kullanllmas~, Ozellikle dairesel t a k ~ l a r d a "kutsall~k ve koruyuculuk nitelikleri ytiklenrnis- tir.

1.5.3. UCGEN:

Yaplsal bzelligi: Lkgen, gem metrik sekillerin en basiti ve an az geliqni5idir. B u a c ~ d a n bak~ldl- Qlnda, bir alan elde edebilrnek icin uzaydaki tic noktadan ancak bir dtizlem geciyorsa. ticgen icin de sadece

tic

dogru yeterlidir. iJcgen

tic

saylslnln yegane OrtinOdtir. Dik ticgen, ikizkenar ticgen, eskenar tiqgen gibi ttirleri vard~r.

Sembolik an lam^: i j ~ g e n ; insanda, oturganlik, saglamltk, den- ge ve ozellikle ytikselis arasinda varolan bir hiyararsi [agarna, dO- Zen, s~ral'n~n ,en belirgin simgesi olmustur.

lcice iki eskenar Ocgen: GBgOn icinde ilahi Ocleme,

Be$ nokta veya yddlzll ocgen:

Tanr~ ve onun kurnandas~nda bulunan dart yaratlcl gOe: Hava, ate$, su, toprak.

Kare tizerine oturtulrnus bir eskenar Ocgen: Dtinya tizerinde tanr~sall~k veya cennet.

Ote

yandan, tepe noktas~ yuka- r ~ d a olan Ocgenin erkeklik, asagl- daki ters Oqgenin ise disilik prensi- bi oldugu ileri sOr010yor.

Kaza ve nazarlardan korunmak icin icine dualarm yaz~ldigl musk*

l a m ganellikle Ocgen biciminde oluslar~ da dikkat cekicidir.

1.5.4. KARE:

Yapisal bzelli@: Kenarlari ve aqlari birbirine esit olan dortgen.

dordtil.

Sembolik anlarnl: Sernbollar sazltigOndeki anlamlarln~n en ba- s ~ n d a onun yerkOresi ile esdeger oldugunu, ya da dtinyan~n hava.

ateg, su ve tapragln birbirini izle- yen etkileme ve birle$melerinin bir tirunti oldugu yer allyor. Karenin kenarlar~ i ~ t e bu dart yaratm fak- ttirti sirngelamektedir. Kare, anti dinamik bir figtir olarak, durucu- luk, durgunluk, kararllllk, s a g l a m

Ilk

...

ve gtiven verici bir algilamaya neden olur.

"DOrt bas1 rnarnur veya d a r t diirtltik deyirnlariyle iizdeslestiril- rnistir. Bir baska ac~dan kare, insan vticuduyla azde$le$tirilmistir.

Kobo anlrnsatan gavdeyle ktireyi anlrnsatan kafa. Ost tiste konul- mug hahacimler olarak, gokle dtinya arasl iligkiyi gosterrnektedir.

1.5.5. KONI:

Yap~sal bzelligi: Duragan bir noktadan geeen ve kapall bir eg- riye dayanarak devinen bir dogrunun cizdigi ytizey.

Daire bir kaida uzerine oturtul- mu$ ticgen profilli bir hacim.

Sembolik Anlarn~: Bu gartinti- rnti ile koni, hem ticgen, hem de daire sembolizmi bu durug dun- yanm hemen her yerinde daha qok dinsel amacl~ yapllarda ag~rllkl~ olarak gaze carpmaktadr. Daire ha- y a m , ticgen ise asamall bir $e- kilde tlrmanarak bir yere ulasrnak g i r i ~ i m i n i n somut gtistergesidir.

Bu girigin zirveye yaklast~kca siv- rilesmekte ve bir yerde bitip tek- lesarek sonuclanrnaktadlr. Diger bir deyisle bu olgu, rnadde degisi- rninin ruha dogru kaderne kademe ytikselip tekrar "tek'e dantisti" oldugu gibi, hayatln icinden [dairesin- den]. "o hayatl bag~slayana" kavus- ma arzusunun bir gtirtintUsOdtir.

1.5.6. YAMUK:

Yap~sel tizelligi: Karslllkl~ iki ke- narln t a g ~ y ~ c ~ l a r ~ kosut olan cok kez dls btikey dortgen.

Sembollik an lam^: Bicimsel olarak boga va oktiztin bas1 ile azles- tirilrnekte, ayrlca adak kurban~na i l i ~ k i n baz! q a g r ~ s ~ m l a r a neden oC rnaktad~r.

Ayrica yamuk, bas tarafi kesil- mi$ ticgen gortintimti verdiginden, yanm kalmlghk, dozensizlik veya bagarlsizl~k izlenimi yaratlr.

1.5.7. KURE VE KUBBE:

Her ikiside hacimli ve sornut bir daire gibi tasarland~g~ndan, deire- ye iliskin anlamlara sahip bulu- nurlar.

I41 M. 1$1ngBr. E. Eti. M. Aslier, "Resim I", I.TK Baslmevi, Ankara. 19.86, s.9

(4)

1.5.8. KUP:

Hacirnsel bir bicirn olrnas~na kaFln, karenin karesi oldugun- dan, ytizeysel geornetrik bir alan olan karenin sembolik anlamlarlna sahiptir.

1.5.9. BESGFl\I

PENTEMICWII

Yap~sal dzalligi: Beg eel11 ve do- layslyla be$ kenarl~ qokken.

Sernbolik Anlam: Bez~ cevreler baggene benzeyen sakilleri fikir ve dtistincede en olgun dtizeya u l a s rnls olrnan~n bir simgesi, yOksek bilirnin ve gizliliga giittiren yolu acan kaprnln anahtar1 olarak ta- sarlamaktad~rlar.

Bu $eklin incelenrnesi Once onun be$ kanarl~ olusu, soma da icinde on acd bir y~ldlz tiretrne ye- tanegi gBz iiniinde tutularak yaph-

Geomatrik kompozisyonlar~n

"nereden geldigi?", "neden tercih edildigi?" gibi sorulara cevap veren btittin teorileri ganel olarak iki ana grupta toplayabiliriz. Ilk grupta yer alan aq~klamalar qekillerin iqerigi ile ilgili bir t a k m giirtis ve kuramlardan olu$ur. $eki ve kornpozisyonlar~n ifada attiklari ic an- larnlara aglrhk veren bu ec~klamalar daha ~ o k dini, felsefi, siyasi dtigtince ve dtinya gOrti9ti gibi konulere dayanmaktedlr. lkinci gruptaki ac~klarnalar ise georneG rik yap~daki maternatiksel uyurn, tabiat diyalektigi kornpozisyonla- rmln yap~s~yla ilgili materyalist taoridir.

Giirsel algt bek~m~ndan, insan oglunun, en eski qaglarda bile bir sirnetri kavrarnma sahip oldugu bilinmektedir. Psikolojik araghrrna- lara gore insanm elleri ve ayaklar~

ve b u elernanlarrn sirnetrik hare-

.

^,

Sin SernbolU olarak da tenlnrne kavrarnlmn c ~ b q n.oktala&~ olug- s ~ n a neden olmustur. turmustur. Harhalde; insandeki lo- Aynca besgenle evlilik arasmda kalizasyon duygusunun tarnel tag- iligki kurulrnaktad~r. l a r ~ , sag-sol, a l t u s t kavremlar~,

viinler ve bovutlar olrnustu. Buna

&a biqirn degerlari bizde bir ta- 1.5.10. ALT'GEN tHEGZA- , k ~ r n zihni bilgiler olugturrnekta, bu GRAM]: esas ve ilkelere duyulan heyranhk Yap~sal dzalligi: Ustoste yerles- bizi geornetrik dtizenlere giittir- tirilmis iki askenar Ocsenin ucla- _.

-

musttir dive dtistintilrnektedir. Bu- rlnln birlagtihnesiyle olugan geo-

metrik bir dtizlerndir.

Sernbolik Anlarnl: Alt~gen genel olarak y,er, rnekan anlaml taslr.

Giikytizti ve uzayl ternsil eden iki egkenar iicgenden olusan altlgen kullanllrnakta idi. Tanrl'yl sernbo- lize eden eskenar ticgenin, tabam Donya'yl ve topragt, sol kenar~ do- gan gtinesi, sag kenar~ ise batan gtinesi, yuksekligi ise iiltiler dunya- slnl ternsil etrnektedir.

2. GEoMETR~K DESENLE- RIN ORlJlNl VE FELSEFESi:

2.1.

OR~J~NI

Geornetrik uslubun ac~klanma- s~nda icarige bagll, malzernaden va teknik yap~dan ayrl d~$tintiImtis daha cok benimsenmistir. Bu go- ruslar ferdi psikolojinin derinligi va yasarnln dtizenleyicisi olan din ve siyasi yap~lardtr.

na baralefolarak iyi bir sistarn ka- fam~zdeki proseslere uygun bir dl?

model yaratmak istediginden.

bunu sirnetri kavrarn~yla sanata aktarabilmisiz.

Sekillerin yalm cizgi ve saf geornetrik yasalara uygun olarak ortaya c ~ k m a s ~ , belirsizlik ve karga- sedan huzursuzluk duyan insana bijytik rnutluluk verrniptir.

Dogada az cok geornatrik bi- cirnli nesneler olmasma k a r m giizle giiriilebilen varl~klar aras~nda t a m geornetrik cisim yoktur. Nes- nelerin yaplsmde saglarn bir geornetrik yap1 oldugu elektromikros- kobun geli?tirilrnesiyle anlas~labil- mistir. Bir silikat mineralinin strtik- ttirti ticgen pirarnit formlarln ta- ban kiigelerinden birlegrnesiyle Opeyen bir sistem oldugu gibi. Es- kiden insanlar~n bunu ferketmesi irnkansw oldugu icin bunu stis- lerneler iqin kullanrnas~ da dtisti-

ntilemaz. 0 halde, diyabiliriz ki;

geornetrik stislemelerin ortaya c ~ k ~ s ~ n d a , rnesafe, iilcti va sirnetri gibi kavrarnlar~n olugrnas~, bunlara ek olarak insanlar~n stilizasyon be- cerisi Onemli rol oynarnl$, dogada giironmeyen bir dizi soyut sekiller stisleme repertuarma girrnistir.

2.2. FELSEFESi

Bir yiintiyle matematiksel ilis- kiler oyunu olarak kabul edilen bu stislemelerin ne gibi anlarnlar ta- g ~ d ~ g ~ sorunu cok farkl~ ec~klarna- lara ve yorurnlara yo1 acmaktad~r.

Yani gaometrik stislemelerln anlarnl, kaynag~ ve kiikeni bas11 baq~na bir yorurn ve estetik konusudur.

B a z ~ arastlrrnacllar, geornetrik qekillere, ilkel ve btiy(jlii bir sis- temin balirtileri olarak bakarlar.

Kozrnolojik sernboller, totemik ip uqlarl ve btittin olagan dl51 dunya- nln ancak ve ancak geornetrik se- killerle ternsil edildigini One sur- rnaktedirler. Dini, mistik ve benzeri ttirden kollektif arzular~ anletmanln yolu, soyut geometrik biqirnleri ya- ratrnl$tlr. Buradan, geometrik d&

zeni veya an az~ndan sirnetriyi z o r layen sehebin, otorite kavrarn~

karqs~nde allnan bir tavlr oldugunu sonucunu c~kerabiliriz.

Sernbolizrne dayanan ap~klarnalarda. sekillerin farkh qevreler- de Ozel bir t a k ~ r n kuwetler t e s ~ d ~ g ~ kebul edilir.

3. TEKSTiL YUZEYLER~NDE KULLANILAN GEOMETR~K DE- SENLERIN TARIHSEL GELISI-

MI:

3.

I.

DUNYADA

Tekstil desenlerina ait en eski bilgi ve Orneklari arkeolojik kaz~lar ile aqlan rnezar ve sehirlere ait buluntularden, duvar resirnlerin- den ve kabartmalardan, ayrlca heykellerdan iigrenebilrnekteyiz.

Yaz~l~ kaynak olarak kutsal kitap ve yazll~ ilk eserler de baz~ bilgiler elde etmenize yard~rnc~ olmaktad~r.

Neolitik cagda suslame, insan- lhgm akonornisinde iinernli bir yer tutrneya basladlgmda. cogu rast- lent~sal veya yapma olen stisleme- ler zeman icinde baslang~cler~ unu- tularak t a m bir sarbestlik icinde geornetrik ve soyut bicimler haline gelmistir.

(5)

RESIM 1 Geometrlk Desenll "Fustat-Mlslr" Buluntusu Tekstll Orneill l.O.1400'de M l s ~ r duvar resirn-

lerinde dokuma veya elle boya- narak desenlendirildigi belirtilen kurnaglarda. cizgiler, noktalar, ve zikzaklar olugturulrnus bezerneler giirulrnektedir.

K ~ r m rnezarlarlnda bulunan k~vr~rnlar ve cizgi konular~n~ kapsa- yan dokurna kurnaslarln. Klrlrn'a g6crniis bulunan Grek'li dokurna- c ~ l a r taraf~ndan dokundugu gbru- su vard~r.

Urartu sanat~nda figijr ve olay- lar "kenar cizgili". "kogeli" ya da geornetrik c e r p v e l e r aras~nda yer al~r.

Frygia stisleme sanatmda en buyuk rolti hlinerli bir bicirnde ya- pllen geornetrik tigeler oynar.

Ilk Hiristiyanhk donemi, Mts~r'da lslarni yonetirnden Once, iizellikle ince kurnaglarda, KOPT tekstillerinde geornetrik bezemeler a@r- Ilktayd~.

Islam inanc~nm Iran ve Suriye'den Filistin ve Mls~r'a ve boy- dan boya Kuzey Afrika'ya kadar yeyllrnasl ile ipegin k u l l a n m n ~ n art- rnaslna ve insan bi~irnlerini konu.

alan figtirlerin yok olduguna isaret edilrnektedir. Islam kanunlar~na gore tasvir yasag~ ile birlikte Kufi yazl daha s~kl~kla kullan~ltr olrnustur. Kufi yaz~larla bigirnlenen ge- leneksel sOslernelerin Kuzey Afri- ka'den lspanya'ya kadar devarn ederek. Riinasans'tan sonra AC man tekstillerinde tan~nrnayacak kader desigarek son buldugu g&

r0lrnektedir.

Sasani etkisi Bizans Irnparator luk kurnaglarmda genellikle, dairesel, baklava veya oval bicirnler icinde dOzenli olarak tekrar eden ve agaq ile birlikte dOzenlenrnig desenler olarak gOrlllOr.

lskoc Klan gruplarlnln giister- gesi olan kareler [ekoseler] Ingiliz- lerin tekstil desen konular~n~n en dikkat cakici deategi olarak gtirtilor ki, bunun Fransa'dan baglad~g~ soy- lenir. Bununla birlikte Spitalfields'in ipekli endilstrisi urunleriyle on yaptl ve 19. yy.'da pamuklu en- dilstrinin geligrnesi ile, ince gizgili Lancashire poplinleri butun dunyada tenlnd~.

.

7.yy'a kadar Gin tekstillerinde egik cizgi desenleri kullan~lrnlst~.

Bu tarihten sonra desenler Batl'da oldugu gibi sekiller ile doldurulrnug- tur.

RESIM 2. Sivastika Motifli. Cin Tekstil Deseni

Yeni Oonya'de en eskiye ait ku- mag Urnekleri Peru'da bulunan l . 0 . 2 5 0 0 y ~ l l a r ~ n a a i t parnuklu kurnaglar, resirnli duvar Urttileridir.

Bu kurnaglarda yar alan desenlerin kevrarn~ ile teknik birlegirninin ic ice oldugu gUzlenrnektedir. Bu yilz- den geornetrik stilize desenler cogunluktadlr.

Turk silslerne sanatlar~nda ba&

desenler, en eski tarihlerden beri bir inane sernbolu olarak giirtilrnektedir. BiltUn Kuzey va G o ~ e b e kavimlerinde oldugu gibi Tilrk sanatmda da esas bicirnin Geo- metrik oldugu giirillrnektedir.

Bir resirn anlaml tagmayan duz cizgiler, egriler, noktalar vb.'den olugan suslernelerin bazl igaret ve bi~irnlerin sembolik bir anlam tagmast olenekl~d~r. Fakat bu gekiller yine de geornetrik bicirnler olarak s~nlfland~rllrn~slar- d ~ r .

Turk-Yukar~ Asya suslerne bi- cirnlerinin Once hayvan resimleri degil, tersine malzerneden kaynak- lanan r a s t l a n t ~ s a l desenlerden olugtugu anlas~lrnaktad~r. Turk tar- zlntn arnacl, qizgi ve renklerin yu- zey uzerine dag~lrnas~ ile silslerne niteligini kasin olarak kazanrnaktlr.

14. yy. baslarmdan itibaren Turk hal~larl aras~nda gorulen hayvan tesvirli hal~larda kug figur- lerinin, dogal bi~irnlerinden cok geometrize edilerek tasvirlendiklari gOrultir. Bu figurlerin cogunde.

kuslarln kirnliklerinin bile kaybol- dugu ~Oylenebilir. 1 5 . yy. sonuna kadar devam ettigi giirtilen tasvirli hall desenlerinin ytizeydeki planlar~.

13. ve 1 4 . yy.'ra ait kurnas desenlerinin planlar~ ile benzerlik gbster- rnektedir. Hal~larda da kuslar ve diger figiir elernanlar~ hayvanlar.

genellikle geornetrik bir qerceve icine al~nan, sirnetrik bir eksenin iki t a r a f ~ n a gelen esit parcalarda dllzenlenmiglerdir.

15. yy. sonlar~nda figurlerin geornetrik cercevelerden c~karak.

yuzayde dtizenli bir tekrar ile ya- ylld~gl izlenir. Bu gUruntu butiin t e k s ti1 desenlerinde bir degisirnin belir- tisi olarak k a r g m z a g k a r lnancte- ki degigmeler ile birlikte, rnotiflerin sernbolik anlarnlarlnm dekoratif degerlere di5ntist0riilmesinin Un plans c l k t ~ g ~ n ~ giisteren aray~glar gOrcllUr.

Geornetrik motiflerin bazen rurni ve bitkisel rnotiflerle birlikte kullan~ld~Q~ da giirtilrnektedir. An- cak bu tarzda yap~lrn~g olan korn- pozisyonlardaki hakimiyet, her zaman aylr~rnlar~ rneydana getiren geornetrik forrnlarda kallr.

Yaz~, geornetrik kornpozisyon- larla kaynagtlrllabilen bir unsurdur.

Yazlnln kendisi geornetrik (kufi]

oldugu gibi, bazen kollart dugurn- lerle son bulmakta [UrtOlti kufi) d~r.

(6)

RESlM 3. Geornetrik [zig-zugl duzenli Osrnanl~ Tekstili

Bu desen tiirunde iki desen ele- man1 kullanlllr:

1. Ana motif.

2. Yardlrnc~ rnotifler,

KAPALI MOTIFLER:

Cok eksenli simetrik ve cercevasizdirler; yon belirli degil- dir; her ydne dogru hareket ede- bilirler.

*

Tek eksenli Sirnetrik ve Cerceveli Motifler: Kare, oval.

daire, altlgen vb, yildlz cerceveler iqinde.

Cerceveli Asirnetrik Motifler:

Belirlenen herhangi bir cerceve icinde [geometrik veya organik bicimlerle serbestce] olusturulan motif duzeni.

4. TEKST~L DESENLER~NDE B u tiir duzenlemelerde ana KULLANILAN GEOMETRIK

KoMPOZiSYONLAR:

4.1. GECMELER [GEOMET-

RIK

KURGULU AGLARJ:

Sonsuzluk ternasl veren gec- melerde geometrik kurguya dayall iki ternel eleman gbrulur:

1. Geometrik aglarl olusturan dls kenar cizgi aglarl,

2. Geornetrik a $ m n icinde yer alan geornetrik yuzeyler.

Burada konu olan dl? kenar cercevelerinin meydana getirdigi gecmelerdir.

a. Kare Aglarl [kefes, dama, gecme, Orgti)

b. Ucgen Aglarl

c. Altlgen, Sekizgen vb. AQlari, d. Daire Aglar~

4. GEOMETR~K KAPALI MO- TIF VE KAPALI KOMPOZISYON- LAROAN OLUSAN DESENLER:

Kapall sekillerde sonsuz karek- terde kompozisyonlar elde edile- bilir. Kapall sekiller sadece cokken ve ytldizlar degil, fakat cesitli klrllma ve gecrnelerle kendi sekil bunyesinden p k l p tekrar ayni sekle dtlnerek baglanan t u m formlardlr.

Kapall formlar belirli sekli olan kare, ue-gen, alttgen ve sekizgen gibi yuzeyleri ceviren biilmeler aylrlr.

rnotifler as11 konuyu, yardlrnc~ motifler de dtizenlemenin Orgusunu [dokusunul olusturan parcalardlr.

4. 3.

CIZGISEL

KAREKTER-

LI

KOMPOZ~SYONLAR:

a. Kesik-Dtiz Cizgiler, b. Zig-Zag Cizgiler,

c. S ve Z Ynnlerde Egik Ciz- giler,

d. Dikey GBruntimlO Cizgiler, e. Dalgal~ Cizgiye Gecis.

f. Serbest GBri.iniirnlLl Dalgall Cizgiler

olarak genel bir gruplandlrrna icinde giirtilebilirler.

4. 4. SINIRSIZ TEKSTlL DE- SENLERlNlN GEOMETRIK Yll- ZEYDE PLANLAMASI:

a. Turn tekrar, b. Tugla istifi c. Yar~rn damla d. Elmas kesimi.

e. Oval $emas1

f. Ovalden balik pulune gecis.

g. B a l ~ k pulu plan, h. Ucgen plan,

I. Altlgen plan.

RESlM 4. Japon. Kyoto Sho~n'nm geornetrik kbkenli gunurnuz bask1 desen cal~srnas~

RESlM 5. Fransa, 1930'11 y~llardan b ~ r brnek

RESlM 6. Fransa, 1920'1i y~llardan bir calisma

KAYNAKCA

Ersoy, Necrnettin: Sernballer ve Yorurnlarla GbrOnenden Gorunme- yene. Istanbul. 1990.

(7)

Molayim, Selquk: Anadolu Tork Mimarisinde GeorneWik SOslameler,

~ u l t u r ve Turizm Bakanllgl Ya~lnl.

Ankara. 1982.

Oz, Tahsin; TOrk Kumas ve Ka- difelari, M.E.B. Yaylnt, Istanbul.

1 9 5 1 .

Ozbal, Kenan; TOrkkbylO Coraplar~.

I$ Bankas1 Yaylnlarl.

iglngor, M..Eti. E..Asllar. M..

Resirn I, T K . Bas~mevi. Ankara.

1 9 9 6 .

Buyok Larousse, Interpress Bas~n ve Yaync~l~k A.S. Istanbul.

Textile Oesings. 200 Years OF Patterns For Printed Fabrics

Gursu, Nevber: Tiirk Ookurnac~i~k Sanau, Redhouse Yaynevi, Istanbul

1 BOB.

RESIM 7. Fransa, 1680. Geomet-rik kbkenii Arabesk bir cailsma.

SUrur, Ayten; Bitkisel Kbkanli Tekstil Oesenlerinde Orjin Etkeni.

Doktora tezi, izmir, 1 9 9 2 .

iqmijii ~~~igi~i

DESENLER~N O R ~ J ~ N ~ , YAPISI,

iqmijii VE TAR~HSEL ~ ~ ~ i g i ~ i

,...

...

.."

I.

SEKILLERIN

ICERIGI

YO^:

...I

[XI

.

ic

SEKILLE-

ICERIGI

SEKILLERIN

tic

tic

Ote

...

PENTEMICWII

.

-

OR~J~NI

MI:

I.

.

*

RIK

CIZGISEL

LI

iqmijii ^VE ^TAR~HSEL ~ ~ ~ i g i ~ i