Mehmet Perinçek
SOVYET DEVLET KAYNAKLARINDA KÜRT ‹SYANLARI
(Ba¤›ms›zl›k, Özerklik, Anadilde E¤itim, Toprak Devrimi)
Kaynak Yayınları No: 609 Yayıncı Sertifika No: 14071 ISBN: 978-975-343-628-1 1. Basım: Kasım 2011 5. Basım: Mayıs 2014 Genel Yayın Yönetmeni Sadık Usta
Sayfa ve Kapak Tasarım Çağlar Yalçın
Baskı ve Cilt
İnkılâp Kitabevi Yayın Sanayi ve Ticaret A.Ş.
Çobançeşme Mah. Sanayi Cad. Altay Sk. No: 8 34196 Yenibosna/İstanbul Tel: 0212 496 11 11 Matbaa Sertifika No: 10614
© Bu kitabın yayın hakları Analiz Bas. Yay. Tas. Gıda Ticaret ve Sanayi Ltd. Şti.nindir.
Eserin bütün hakları saklıdır. Yayınevinden yazılı izin alınmadan kısmen veya tamamen alıntı yapılamaz, hiçbir şekilde kopya edilemez, çoğaltılamaz ve yayımlanamaz.
ANALİZ BASIM YAYIN TASARIM GIDA TİCARET VE SANAYİ LTD. ŞTİ.
Galatasaray Meşrutiyet Caddesi Kardeşler Han No: 6/3 Beyoğlu 34430 İstanbul
www.kaynakyayinlari.com • iletisim@kaynakyayinlari.com Tel: 0212 252 21 56-99 Faks: 0212 249 28 92
Mehmet Perinçek
SOVYET DEVLET KAYNAKLARINDA KÜRT ‹SYANLARI
(Ba¤›ms›zl›k, Özerklik, Anadilde E¤itim, Toprak Devrimi)
‹Ç‹NDEK‹LER
ÖNSÖZ 9
I. SOVYET DEVLET‹N‹N TESP‹TLER‹ 15
Büyük Sovyet Ansiklopedisi'nde Kürt ‹syanlar› 21 II. B‹R‹NC‹ DÜNYA SAVAfiI'NDA
BARZAN‹ AYRILIKÇILI⁄I 23
Ruslar ve ‹ngilizlerle ‹liflkisi 24
Barzaniler ve Ermeni Çeteleri 28
Andranik ve Kürt Katliamlar› 30
Kürt Liderlerinin Tan›kl›klar› 31
Kürtlerin Rus Makamlar›na Ermenilerle ‹lgili Baflvurular› 33
Kürt Tarihçilerin Eserlerinden 34
Taflnaklarla ‹flbirli¤ine Karfl› Tav›r 35
Kürt Edebiyat›na Yans›malar› 39
Çarl›k ve Ermeni Kaynaklar›nda Kürt Kay›plar› 40 Ermeni Milliyetçilerinin Kürtlere Bak›fl› 44 III. ‹ST‹KLAL SAVAfiI YILLARINDA KÜRT ‹SYANLARI 46
Sovyet Askeri ‹stihbarat Raporlar› 46
Komintern'in Tespitleri 49
Gürcistan Komünist Partisi'nin De¤erlendirmeleri 50 Azerbaycan Komünist Partisi'nin Verdi¤i Bilgiler 52
‹ran Kaynaklar›nda Simko 53
Türkiye Komünist Partisi'nin Tezlerinden 55
Beyaz Ordular›n ‹stihbarat Raporlar› 55
Sovyet fiarkiyatç›lar›n›n
Resmi Yay›n Organlar›ndaki ‹ncelemeleri 56
Türk-Kürt Ortak Mücadelesi 61
Kemalist-Bolflevik ‹flbirli¤i Korkusu 66
IV. fiEYH SA‹T ‹SYANI 68
Kabulskiy'in Makaleleri ve
Merkeziyetçilik-Özerklik Tart›flmas› 68 Parti Okulu'nda Verilen
"Türkiye" Dersinde fieyh Sait ‹syan› 73
‹syan›n Sebepleri, ‹tici Güçleri ve Sonuçlar› 75 Askeri ‹stihbarat›n De¤erlendirmeleri 78 Resmi Haber Ajans› ROSTA'n›n
fieyh Sait ‹syan› Haberleri 80
Sovyet Devletinin Resmi Yay›n Organ› ‹zvestiya'da
fieyh Sait ‹syan› 81
Komünist Parti'nin Merkezi Yay›n Organ›
Pravda'n›n Bak›fl› 86
Güney Kafkasya'n›n Temel Yay›n Organ›
Zarya Vostoka'n›n Tespitleri 93
Azerbaycan Komünist Partisi'nin Gazetesi
Bakinskiy Raboçiy'de ‹syan 109
Krokodil Dergisinin Karikatürlerinde fieyh Sait ‹syan› 115
Komintern Belgelerinde ‹syan 116
Türkiye-SSCB ‹liflkileri Aç›s›ndan fieyh Sait ‹syan› 118
Türk Komünistlerinin Tutumu 125
‹ran ve Irak Kaynaklar›ndan 128
V. A⁄RI ‹SYANLARI 130
Levin'in Makalesinde Milletleflme Süreci ve
Afliret Yap›s› Aras›ndaki Çat›flma 130
1930'lara Giden Süreç 134
Komintern ve TKP Belgelerinde ‹syan›n De¤erlendirmesi 139 Resmi Yay›nlarda Sovyet fiarkiyatç›lar›n›n Gözüyle ‹syan 147
Sovyet Günlük Bas›n›nda ‹syan 151
Sovyetler'in Hoybun Örgütüne Bak›fl› 159 Türkiye-SSCB ‹liflkileri Aç›s›ndan A¤r› ‹syanlar› 161
VI. DERS‹M ‹SYANI 165
‹syana Giden Süreç 165
‹syan'›n De¤erlendirmesi 169
SONUÇ 177
SOVYET BELGELER‹
VE YAYINLARI 179
Anadolu'da (Gezi Notlar›) – G. Astahov 181
Mezopotamya Petrolleri – Dr. H. St. 186
‹ngiltere ve Rusya’n›n Yak›ndo¤u Politikalar›nda Kürdistan'›n Rolü ve Kürdistan'daki
Geliflmelerin Ak›fl› – Boris fiahovskiy 198
Kürdistan ve Kürtler – Lahuti 254
Kürdistan'da Ayaklanma – Dr. H. Stürmer 275 Türkiye'de Hükümet De¤iflimi – Dr. H. Stürmer 281 Kürdistan'da Karfl›devrimci Hareket – M. Pogorelov 284 Türkiye'de Karfl›devrimci Ayaklanma – F.A. Raskolnikov 295 Ankara Cumhuriyeti'ne Karfl› Kürt Ayaklanmas› 303 Türkiye’nin Uluslararas› Durumu – Y.Z. Surits 308
Kürt Sorunu – M. Pogorelov 312
Kürt ‹syan› ve Musul Petrolleri 331
Kürdistan Sakin De¤il – Y.K. 334 Kürdistan'da Gerici Ayaklanma, Kemalist Bas›n ve
Lawrence Üzerine – V. Takizade 338
Kürt Sorunu ve Taflnaklar – A. Akopov 344
Milli Mesele ve Yak›ndo¤u'da Emperyalist Politika – Berger 358
Kürdistan'da Toprak ‹liflkileri – V-iy 379
Kürtler ve Emperyalizm – Kürdo¤lu 404
Kürt Sorununda Sosyal Faflizm – L. Gotfrid 451
‹ngiltere ve Kürt Ba¤›ms›zl›¤› – Mahmut Kurmanci 457 Yeni Bir Gerici Kürt Ayaklanmas› – Rasim Davaz 461
Dersim Ayaklanmas› ve D›fl Deste¤i 469
BELGELER 471
KAYNAKÇA 513
D‹Z‹N 523
YAfiAMÖYKÜSÜ 551
ÖNSÖZ1
"Büyük Kürdistan" projesi, özerklik, ana dilde e¤itim, Güney- do¤u Anadolu'nun feodal yap›s›, toprak devrimi gibi konular yo¤un olarak tart›fl›l›yor. Bu tart›flmalar›n tarihsel boyutunu ise Kürt is- yanlar› oluflturuyor. Özellikle neoliberal çevreler, sol ad›na Kürt is- yanlar›n›n bafl›nda bulunan a¤alar›, fleyhleri ve seyitleri bayrak edi- niyor, onlar›n posterleriyle protesto yürüyüflleri tertipliyor, hatta heykellerini dikiyor.
Kürt ‹syanlar› Konusunda Neoliberal Tezler
Neoliberal çevrelerin yürüttükleri bu kampanya çerçevesinde yazd›klar›na ve söylediklerine bakt›¤›m›z zaman karfl›m›za belli bafll› flu fikirler ç›k›yor:
- Kürt isyanlar› Kemalist rejimin bask› ve zulüm politikalar›na karfl› ilerici özgürlük hareketleriydi. ‹syanlar, bütün Kürt halk›n›n haklar› ad›na ç›kar›lm›flt›.
- Kürt isyanlar›nda haks›z olan Cumhuriyet yönetimidir. Kema- list yönetim özgürlük düflman›d›r, zalimdir, faflisttir.
9
1 Kitab›n haz›rlanmas›na katk›lar›ndan dolay› Moskova Devlet Üniversitesi Asya ve Afrika Ülkeleri Enstitüsü Müdürü Prof. Dr. M.S. Meyer'e, Müge Özarma-
¤an'a, Okan ‹lci'ye, Arif Acalo¤lu'na, Doç. Dr. Cüneyt Akal›n'a, Hasip Sayg›l›'ya, Ifl›l Turan'a, Büke Tosun'a, Tunç Akkoç'a, Pavel fil›kov'a, Eldar Abbasov'a, Nejat Bayramo¤lu'na, F›rat Arslan'a, Ebru Cengiz'e, fiehnaz Zaimo¤lu'na, araflt›rma ya- p›lan arfliv ve kütüphane çal›flanlar›na teflekkür ederim.
- Kürt isyanlar›n›n fieyh Sait, Seyit R›za gibi liderleri ve onlar- la birlikte hareket eden afliret reisleri hakl›d›r, mazlumdur, zulme karfl› direnmifl halk kahramanlar›d›r.
- Kürt isyanlar›n›n bast›r›lmas›nda bir etnik grup ve mezhebin mensuplar› yok edilmek istenmifltir, uluslararas› mahkemelerde yarg›lanmay› gerektirecek insanl›k ve savafl suçu ifllenmifltir.
Mustafa Kemal Atatürk, ‹smet ‹nönü, Celal Bayar ve dönemin ko- mutanlar› bugün yafl›yor olsalard› savafl suçlusu olarak yarg›lan›r- lard›.
- Türkiye, tarihiyle yüzleflerek geçmiflindeki katliam, zulüm, fe- tih, soyk›r›m gibi "insanl›k suçlar›" konusunda önce özür dilemeli ve bunlar› mahkûm etmeli; sonra da Seyit R›zalara, fieyh Saitlere itibar›n› iade etmeli, tarih kitaplar›n› yeniden yazmal›d›r.2
Sovyet Resmi Kaynaklar› ve Kitab›n Kapsam›
Ancak Ekim Devrimi'yle kurulan dünyan›n ilk sosyalist devleti Sovyetler Birli¤i'nin (30 Aral›k 1922'ye kadar Rusya Sosyalist Fe- deratif Sovyet Cumhuriyeti) o dönemki resmi kaynaklar›n› incele- di¤imiz zaman bugün "solculuk ve ilericilik" ad›na ileri sürülen tezlerle tamamen z›t tespitlerle karfl›lafl›yoruz. Sovyet devlet kay- naklar›, Kürt isyanlar›, Kemalist Devrim, milli mesele, ulusal dev- let gibi konular çerçevesinde o zaman›n devrimcilik, ilericilik ve özgürlük kavramlar› hakk›nda önemli veriler sunarken bugünkü tart›flmalar aç›s›ndan da kafa aç›yor.
‹flte kitab›m›z Sovyet devletinin Kürt isyanlar›na yönelik resmi fikirlerini ortaya koymak ve bugün "sol" içerisinde yaflanan kavram
10
2 Bu çevrelerin Dersim ‹syan› konusundaki bu tezlerinden örnekler için bkz. Ars- lan K›l›ç, "Dersim 1938'in Sorusu: Derebeylik mi, Cumhuriyet mi?", Teori, No.241, fiubat 2010, s.4 vd.
bulan›kl›¤› berraklaflt›rmak amac›yla haz›rland›. Bu temelde Rusya Toplumsal Siyasal Tarih Devlet Arflivi'nde (RGASP‹),3Rusya Aske-
11
3 Rusya Toplusal Siyasal Tarih Devlet Arflivi (RGASP‹), Rusya Federasyonu hü- kümetinin 1999 Mart'›nda ald›¤› karar gere¤i Rusya Yak›n Tarih Belgeleri Koru- ma ve Araflt›rma Merkezi (RTsH‹DN‹) ve Gençlik Örgütleri Belgeleri Koruma Merkezi'nin (TsHDMO) birlefltirilmesi sonucunda oluflturuldu. Birlefltirilen bu iki arfliv ise 1991 ve 1992 y›llar›nda faaliyetleri durdurulan Sovyetler Birli¤i Ko- münist Partisi Merkez Komitesi (SBKP MK) bünyesindeki Marksizm-Leninizm Enstitüsü Merkez Parti Arflivi (TsPA) ve Bütün Birlik Lenin Komünist Gençlik Birli¤i (Komsomol) Arflivi'nin (TsA VLKSM) isimlerinin de¤ifltirmesiyle kurul- mufllard›.
Arflivin esas koleksiyonlar›n› oluflturan Merkez Parti Arflivi'nin kökleri, 19. yüz- y›l›n sonlar›nda ve 20. yüzy›l›n bafllar›nda Rus sosyal-demokratlar›n›n yurtd›fl›n- daki faaliyetlerine dayan›r. Ancak Arfliv, esas olarak Rusya Sosyal-Demokrat ‹fl- çi Partisi'nin (RSD‹P) A¤ustos 1903'teki II. Kongresi'nin ard›ndan düzenli olarak oluflturulmaya bafllan›r.
1917 Ekim Devrimi'nin ard›ndan yeni Sovyet devletinin belgelerinin topland›¤›
baz› devlet arflivlerinin yan›nda kendi arflivlerine sahip belirli tarih araflt›rma merkezleri de kurulur. Bunlar aras›nda Ekim Devrimi ve Rusya Komünist Parti tarihine dair belgeleri toplama ve araflt›rma komisyonu (‹stpart) oluflturulur. Bu komisyon 1920 Eylül'ünden itibaren Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhu- riyeti (RSFSC) E¤itim Halk Komiserli¤i bünyesinde çal›flmalar›na bafllar. Ko- misyon, Aral›k 1921'den 1928'e kadar da Bütün Birlik Komünist Partisi (bolfle- vik) (BKP (b)) Merkez Komitesi alt›nda faaliyetlerini yürütür. Oluflturulan di¤er iki merkez ise SSCB Merkez Yürütme Kurulu bünyesindeki K. Marx ve F. En- gels Enstitüsü (1921-1931) ve BKP (b) MK bünyesindeki V.‹. Lenin Enstitü- sü'dür (1923-1931). 1928 y›l›nda parti tarihini araflt›rma komisyonu, V.‹. Lenin Enstitüsü'ne dahil edilir ve yap›land›r›lan yeni kurum, bilimsel çal›flmalar›n›n alan›n› daha da geniflletir ve 1929 y›l›nda Merkez Parti Arflivi'nin oluflturulma- s›na bafllan›r. 1931 y›l›nda da Marx-Engels Enstitüsü ile Lenin Enstitüsü'nün birlefltirilmesine karar verilir ve böylece baz› isim de¤iflikliklerinin ard›ndan SBKP (b) MK bünyesindeki Marksizm-Leninizm Enstitüsü Merkez Parti Arflivi (‹ML TsPA) kurulur.
1920'li ve 30'lu y›llarda yap›lan çal›flmalar sonunda yurtd›fl›ndan Marx, Engels ve Lenin'e ait bir çok orijinal belgenin yan›nda Frans›z Devrimi'ne, Paris Komü- nü'ne, 1830, 1848-49 y›llar›nda Almanya, Fransa, Avusturya-Macaristan'da cere- yan eden devrim hareketlerine iliflkin bir çok koleksiyon arflive kat›l›r. Ayr›ca Ba- beuf, Bakunin, Bauer, Bebel, Blanqui, Bernstein, Lassalle, Liebknecht, Proudon, Saint-Simon, Feuerbach gibi dönemin önemli düflünür ve devrimcilerinin de ki- flisel arflivleri getirtilir.
Eylül 1943'te ise Merkez Parti Arflivi koleksiyonlar› aras›na faaliyeti durdurulan Komünist Enternasyonal'in arflivi de kat›l›r. SBKP'nin bütün organlar›n›n belge-
ri Devlet Arflivi'nde (RGVA),4Rusya Askeri Tarih Devlet Arflivi'nde (RGV‹A),5 Rusya Federasyonu Devlet Arflivi'nde (GARF),6 Rus-
12
leri arflivlenirken, di¤er yandan da ölen üst düzey parti yöneticilerinin kiflisel ar- flivleri de koleksiyonlara eklenir. Örn. Jdanov, Cerjinski, Kalinin, Çiçerin, Kirov, Orconikidze, Stalin vb.
1950-80'ler aras›nda da farkl› kaynaklardan Arfliv'in gelifltirilmesine devam edi- lir. Sovyetler'deki ve yurtd›fl›ndaki arflivlerden, kütüphanelerden, müzelerden, fla- h›slardan Marx, Engels, Lenin'e veya di¤er önemli liderlere ait, uluslararas› iflçi hareketine, Marksizm tarihine, SBKP'ye ve Sovyet toplumuna dair birçok de¤er- li belge elde edilir.
1 Ocak 2002'de yap›lan say›m sonucunda RGASP‹'de 685 koleksiyonun (fond) dâhilinde 2 milyon 100 binin üzerinde arfliv dosyas› ve 160 bin müze materyali oldu¤u tespit edilmifltir. Bütün bu belgeler, Arfliv'de fond-liste-dosya-yaprak nu- maralar›yla saklanmaktad›r. Devlet s›rlar›n› içeren, kanun gere¤i üzerinden yeter- li zaman geçmemifl ve kiflilik haklar›n›n korunmas›n› gerektirecek belgeler d›fl›n- da bütün koleksiyonlar araflt›rmac›lara aç›kt›r. Koleksiyonlar ise 7 bafll›k alt›nda toplanmaktad›r:
1. Bat› Avrupa ülkeleri toplumsal ve siyasal tarihine iliflkin koleksiyonlar (XVI- I-XX. yy). 2. Rusya'daki devrim hareketine ve SBKP'ye iliflkin koleksiyonlar (1880-1991). 3. VLKSM ve SSCB'deki di¤er gençlik örgütlerine iliflkin koleksi- yonlar (1917-1992). 4. Rusya'daki siyasal partiler, toplumsal hareketler ve örgüt- lere iliflkin koleksiyonlar (XX. yy sonu-XXI yy bafl›). 5. Uluslararas› iflçi, sosya- list ve komünist hareketlere iliflkin koleksiyonlar (1889-1990). 6. Kiflisel kolek- siyonlar. 7. Müze materyalleri.
4 1920 y›l›nda Genelkurmay'a ba¤l› olan Askeri Tarih Komisyonu bünyesinde K›- z›l Ordu Arflivi olarak kurulmufltur. 1925 y›l›nda ba¤›ms›z bir devlet arflivi statü- sü kazanm›flt›r. 1931 y›l›nda K›z›l Ordu Merkez Arflivi, 1941 y›l›nda ise K›z›l Or- du Merkez Devlet Arflivi (TsGAKA), 1958'de Sovyet Ordusu Merkez Devlet Ar- flivi (TsGASA), 1992'de ise bugünkü ismini alm›flt›r. Arflivde 67282 koleksiyon (fond), 10 milyonun üzerinde dosya bulunmaktad›r.
5 Rusya'n›n en eski arflivlerinden biri olan RGV‹A'n›n kuruluflu, I. Pavel'in 8 A¤us- tos 1797 tarihli emrine dayan›yor. Çarl›k döneminin en büyük ve temel askeri ar- flivinde 13 binin üzerinde koleksiyon (fond), yaklafl›k 3,5 milyon dosya ve 14 milyonun üzerinde mikrofilm bulunuyor.
6 Arflivin kuruluflunun kökleri 1920 y›l›na dayan›yor. Sovyet dönemindeki son ad›
SSCB Ekim Devrimi Merkez Devlet Arflivi (TsGAOR SSSR). Hem Çarl›k hem Sovyet hem de Rusya Federasyonu dönemini kapsayan arflivde 3182 koleksiyon (fond), 5779280 adet de dosya bulunuyor, 79047 dosya da foto¤raf saklan›yor.
Arfliv, esas olarak yasama-yürütme-yarg› organlar›n›n, yüksek devlet kurumlar›- n›n (D›fliflleri ve Savunma Bakanl›klar›, FSB gibi kendi bünyesinde arfliv olufltur- mufl organlar hariç), siyasal parti ve kitle örgütlerinin, ayr›ca da önemli devlet ve toplum adamlar›n›n kiflisel koleksiyonlar›n› bulunduruyor.
ya'n›n önde gelen kütüphanelerinde çal›flmalar yürütüldü. Kürt is- yanlar›n›n yafland›¤› dönemde s›ca¤› s›ca¤›na yaz›lm›fl belgeler ve resmi yay›n organlar›nda ç›km›fl yaz›lar toparland›. Osmanl› döne- mindeki Kürt isyanlar›na da de¤inen bu belge ve makalelerin tam metinleri, yaz›l›fl tarihlerine göre kronolojik olarak kitab›m›zda yer almaktad›r. Bafll›klar aynen korunmufltur. Ancak konumuzun d›fl›nda kalan yerler kitaba al›nmam›flt›r. Bunlardan baflka kitab›n girifl bölümlerinde de Sovyet devletinin ve flarkiyatç›lar›n›n Kürt isyanlar›ndan söz eden dönemin belge, yaz› ve kitaplar›ndan zen- gin örnekler sunulmakta ve bu flekilde konunun daha da pekiflme- si hedeflenmektedir. Resmi metinlere konunun daha iyi anlafl›lma- s› aç›s›ndan kimi zaman dipnotlar düflülmüfltür. Bizim düfltü¤ümüz dipnotlar "MP" ile ifade edilirken, yazar›n kendi dipnotlar›n›n so- nuna kendi isim ve soyad› konulmufltur. Girifl bölümlerindeki dip- notlar›n hepsi bize aittir. Kitapta kullan›lan Rusça metinler Arif Acalo¤lu ve Mehmet Perinçek, Frans›zca metinler Doç. Dr. Cü- neyt Akal›n, Müge Özarma¤an, Almanca metinler Ifl›l Turan, Tunç Akkoç ve Mehmet Perinçek, Farsça metin Büke Tosun taraf›ndan Türkçeye çevrilmifltir. Eski yaz› metinlerin çevrimyaz›s› Hasip Sayg›l› taraf›ndan yap›lm›flt›r.
17 Temmuz 2011, Moskova
13
I.
SOVYET DEVLET‹N‹N TESP‹TLER‹
Önsözde belirtilen araflt›rma sonucunda toplad›¤›m›z ve kitab›- m›zda sizlere sundu¤umuz kaynaklar› inceledi¤imizde Sovyet devletinin Kürt isyanlar› konusundaki tespitleri flu flekilde özetle- nebilir:
- Özellikle 20. yüzy›l›n bafl›ndan itibaren emperyalist planlar›n gerçeklefltirilme yolu, Hindistan ile M›s›r aras›ndaki topraklarda yaflayan çeflitli halklar›n kölelefltirilmesi ve ezilmesinden, onlar›n emperyalist sömürge düzenine kat›lmas›ndan geçmektedir. Emper- yalistlere "engel olan" tüm halklar, öncelikle ulusal egemenliklerin- den mahrum edilecek ve Bat› emperyalizmine ba¤lanacakt›r. Tür- kiye, bunlar›n bafl›nda gelmektedir.
Böylelikle Ortado¤u'da emperyalizmin temel çizgisi, ulusal hü- kümetleri olan halklar›n ulusal ba¤›ms›zl›klar›n› ortadan kald›r- mak, ba¤›ms›zl›¤›n› kazanmak için mücadele veren ülkelerde ise ulusal kurutulufl mücadelelerini ne pahas›na olursa olsun bo¤mak- t›r. Ama bu durum, emperyalistlerin gerekti¤inde ulusal ba¤›ms›z- l›k savunucusu veya "küçük" uluslar›n koruyucusu maskesi takma- lar›na, halklar aras›ndaki anlaflmazl›klar› k›flk›rtmalar›na ve halkla- r›n bo¤azlaflmalar›n› körüklemelerine de engel de¤ildir. Emperya- lizm taraf›ndan kullan›lan etnik az›nl›klara yönelik en kötü sonuç- lar› do¤uran emperyalist entrikalar aras›nda Kürt sorunu özel bir önem arz etmektedir.
15
- Birinci Dünya Savafl›'na kadarki dönemde bölgede ‹ngiliz-Rus rekabeti dikkat çekmektedir. ‹ki ülkenin bölgedeki konsolosluklar›
özellikle nüfus yap›s›yla ilgili ayr›nt›l› incelemeler yapmakta, yo-
¤un faaliyetler yürütmektedir. Osmanl› topraklar›n› iflgal etmenin bir arac› olarak Kürt kart› bir emperyalist gücün elinden di¤erinin eline gidip gelmektedir. Bu süreçteki Kürt isyanlar›nda Çarl›k Rus- yas› ciddi rol oynam›flt›r. Emperyalist devletler, di¤er yandan Er- meni ve Asurî kart›n› da kullanmaktad›r. Ancak bütün bu emperya- list planlara ra¤men Birinci Dünya Savafl›'nda Kürtlerin ço¤unlu¤u Türk ordular›n›n yan›nda yer alm›flt›r.
- Birinci Dünya Savafl› sonras›nda Rusya ve Türkiye'nin zay›f düflmesiyle ‹ngilizler için uygun koflullar do¤mufltur. ‹ngilizler, Kürt meselesi konusunda daha yo¤un çal›flmaya bafllam›fl ve kendi himayesinde "ba¤›ms›z" bir Kürdistan kurulmas› yönünde faaliyet- lere giriflmifltir. Sevr Antlaflmas›, emperyalizmin "böl ve yönet" po- litikas›n›n tipik bir örne¤i olarak bu sürecin bir parças›d›r. "Ba¤›m- s›z ve birleflik Kürdistan" projesinin temelinde ‹ngiltere'nin Mezo- potamya'ya yerleflmek ve buna ba¤l› olarak oras›n› öncelikle Türki- ye'den ve ikincil olarak da Rusya'dan korumak niyeti yatmaktad›r.
- ‹stiklal Savafl› y›llar›nda Büyük Ermenistan projesinin suya düflmesiyle ‹ngilizler, art›k Kürdistan projesine a¤›rl›k vermeye bafllam›fl, bu temelde Kürt isyanlar› k›flk›rt›lm›fl ve bir k›s›m Kürt afliret reislerinin bencil niyetleri kullan›lm›flt›r. Böylece Türkiye'nin bir yandan güçsüz b›rak›lmas›, di¤er yandan Kemalistlerin Bat›
Cephesi'ndeki gücünün bölünmesi hedeflenmifltir. Ankara hüküme- tinin baflar›l› kurtulufl mücadelesi sonucunda ‹ngilizler, 1920-1921 y›llar›nda tampon olarak, ‹ngiliz iflgal bölgesinde, yani eski Musul vilayetinde yaflayan Kürtlerden bir "Ba¤›ms›z Güney Kürdistan"
kurmay› denemifltir. fiartlar›n olumlu geliflmesi durumunda ‹ran ve Türkiye Kürtlerinin büyük bölümünün bu çekirdek etraf›nda birlefl- tirilmesi amaçlanm›flt›r. ‹ngilizlerin entrikas› olan bu isyanlarda bir
16
tak›m Kürt unsurlar› rol oynamakla birlikte Kürtler esas olarak ‹s- tiklal Savafl›'na kat›lm›flt›r.
- ‹stiklal Savafl› sonras›nda genç Kemalist Cumhuriyet'in mer- kezileflme ad›mlar› ilerici bir karakter tafl›maktad›r. Emperyalist müdahalelere aç›k, feodal gericili¤in hâkim oldu¤u Kürt bölgele- rinde yerelleflme ve özerklik istisnas›z bir flekilde emperyalizme ve karfl›devrime hizmet edecektir. Bunla ba¤lant›l› olarak Cumhuriyet hükümetinin yapmakta oldu¤u ve yapmay› planlad›¤› ça¤dafllaflma yönündeki devrimler sonucunda merkezi iktidarla Kürt feodalitesi- nin çat›flmas› kaç›n›lmazd›r.
- Bu çat›flman›n alevlendirilmesinde ve ciddi boyutlara tafl›nma- s›nda emperyalist devletlerin önemli ç›karlar› vard›r. Bu ç›karlar, bölgenin stratejik öneminden kaynaklanmaktad›r. ‹ngilizlerin bafl›- n› çekti¤i Bat›l› devletler, "Ba¤›ms›z Kürdistan" projesinden vaz- geçmifl de¤ildir. Kurulmas› planlanan bu tampon devlet, Türkiye ve SSCB'ye karfl› üs bölgesi olarak kullan›lacakt›r. Ayr›ca Orta As- ya'ya yay›lman›n da bir arac›d›r. Büyük Britanya'y› en önemli sö- mürgesi Hindistan'a ba¤layan ve M›s›r'dan bafllayarak Filistin ve Arabistan üzerinden geçen kara ve havayollar› buradan geçmekte- dir. Di¤er yandan tasarlanmakta olan ve Arabistan ile Irak üzerin- den Tahran'a ve Kuzey ‹ran'a uzanmas› öngörülen hava ve karayol- lar› da Musul bölgesinin yan› bafl›ndad›r. Böylelikle, "Kürdistan"›n önemi ‹ngiltere ile Hindistan ve Güney ‹ran'›n petrol yataklar› ara- s›nda bir ba¤lant› noktas› olmas›ndan kaynaklanmaktad›r.
- Bölgenin önemini art›ran di¤er bir olgu, Bat›l› uluslararas› flir- ketlerin Mezopotamya'da sahip olduklar› petrol imtiyazlar›d›r. Bat›
emperyalizmi, petrol yataklar›n› elinde tutabilmek ve Türkiye'ye karfl› korumak amac›yla kendi kontrolü alt›nda bir tampon devlet kurmak peflindedir.
- fieyh Sait ‹syan›, bu proje çerçevesinde anlam kazanmaktad›r.
Musul sorununun en yak›c› biçimde tart›fl›ld›¤› dönemde isyana ‹n- gilizlerin deste¤i tart›fl›lmazd›r. Di¤er yandan ‹ngilizler, d›flar›dan
17
sa¤lad›klar› koflullar (s›n›rlar› belirsiz yar› özerk bir Kürdistan, ucuz sanayi ürünleri, Musul'da sulama tesisleri ve yol çal›flmalar›, Türkiye Kürtlerinin ürünlerini Musul ve Irak'ta pazarlamas›na ç›ka- r›lan engeller) sayesinde Türkiye Kürtlerini ekonomik gerekçelerle
‹ngiliz denetimindeki Musul'dan yana bir e¤ilim göstermesine ça- l›flm›flt›r.
‹syana yol açan iç faktörler ise hilafete son verilmesi, Kemalist Devrim'in laiklik konusundaki kararl› ad›mlar›, aflar›n kald›r›lmas›y- la büyük toprak a¤alar›n›n ç›karlar›n›n sars›lmas›, Terakkiperver Cumhuriyet F›rkas›'n›n gerici güçlerin oda¤› haline gelmesidir. fieyh Sait ‹syan›, bir yandan ‹ngiliz emperyalizmine dayanmakta, di¤er yandan da gerici feodal kesimlerden hilafet yanl›lar›na, ‹stanbul'un komprador kesimlerine kadar uzanmaktad›r. ‹syan, milli bir hareket de¤il, Mustafa Kemal Pafla'n›n Türkiye'nin demokratiklefltirilmesine ve ülkenin feodal bask›lardan kurtar›lmas›na yönelik ilerici politika- lar›n› hedef alan monarflist ve gerici bir karfl›devrim giriflimidir.
- A¤r› ‹syanlar› da emperyalist entrikalar›n, Menemen olay›n›n yafland›¤›, Serbest Cumhuriyet F›rkas›'n›n gericili¤in oda¤› haline geldi¤i, Türk paras›n›n de¤er kaybetti¤i bir dönemde patlak vermifl- tir. Emperyalizm, bu sefer Kürt bölücülü¤ü ile eski maflas› Taflnak- lar› buluflturmufltur. Emperyalizme göbekten ba¤l› iki hareket, Tür- kiye ve SSCB düflmanl›¤› ekseninde yan yana gelmifltir. Bat›, bölge- deki planlar›n›n iki aya¤› Ermeni ve Kürt meselelerini ayn› anda ka- fl›maya bafllam›flt›r. Bunun yan› s›ra A¤r› ‹syanlar›, emperyalist planlara ters düflen Türkiye-‹ran iflbirli¤ini de engellemektedir.
- Ayn› dönemde bir ‹ngiliz sömürgesi olan Irak'ta "ba¤›ms›z Kürdistan" kurulmas› yönünde emperyalizm hemen hemen aç›kça kapsaml› çal›flmalar yapmaktad›r. Bu hepsinden önce Kürt dilinin resmilefltirilmesi sorunudur. Milletler Cemiyeti'nin tan›d›¤› manda çerçevesinde ‹ngiltere, Kürt bölgelerine Kürtçe bilen yöneticiler atamay› ve Kürt okullar›nda anadilde e¤itimi temin etmeyi kabul etmifltir. Bu politika, ‹ngiliz emperyalizminin ç›karlar›na uygun
18
düflmektedir. ‹ngiliz güdümlü "ba¤›ms›z Kürdistan"›n ilk ad›m›
anadilde e¤itimle at›lm›flt›r.
- Dersim ‹syan›, gerici fieyh Sait ve A¤r› ‹syanlar›n›n bir deva- m›d›r. ‹syan, Cumhuriyet rejimiyle feodal kal›nt›lar aras›ndaki ça- t›flman›n baflka bir yans›mas›d›r. Dersim'de kanun tan›mayan ça¤- d›fl› bir rejim sürmektedir. Devletin içinde baflka bir devlet gibidir.
Bu sebeplerle bölge, ulusal ekonomiyle de bütünleflememektedir.
Kemalist iktidar, ortaça¤dan kalma bu yap›y› ortadan kald›rmak için harekete geçmifl, bunun üzerine kendi hükümranl›klar›n›n son bulaca¤›n› gören gerici afliret reisleri, bölge halk›n›n belirli konu- lardaki hoflnutsuzluklar›ndan da faydalanarak genifl çapl› bir isyan bafllatm›flt›r. ‹syan'da Hatay meselesinden dolay› Türkiye'yle sorun yaflayan Fransa da rol oynam›flt›r.
- Türk hükümetinin ‹stiklal Savafl›'ndan Dersim'e kadar bütün Kürt isyanlar›na karfl› ald›¤› önlemler meflrudur ve hakl›d›r. Bu mü- cadelede bütün ülkelerin iflçi s›n›f›n›n sempatisi, k›l›c›n› dünya em- peryalist sömürüsüne karfl› çekmifl olan, ulusal devrim yolunu can- la baflla yeniden açmaya çal›flan Ankara hükümetinden yanad›r. An- kara'n›n kararl› tutumu Sovyet hükümeti ve uluslararas› devrim ha- reketi taraf›ndan desteklenmelidir. ‹syanlar›n bast›r›lmas› genç Cumhuriyet'in feodalizme karfl› zaferidir.
- Türk komünistlerinin en önemli görevlerinden biri, emperya- list devletlerin onlar› ulusal ba¤›ms›zl›ktan yoksun b›rakmak ve sö- mürgelefltirmek giriflimlerini a盤a ç›karmak ve geri püskürtmektir.
Kürt meselesinin ve milli meselenin do¤ru biçimde ele al›nmas›, baflar›n›n temeli, genifl halk kitlelerini kazanman›n ön kofluldur.
Kürt sorununun ve milli meselenin aç›k ve net biçimde ortaya ko- nulmamas›, emperyalizm karfl›t› ulusal kurtulufl mücadelesinin önemi konusunda Lenin'in yaklafl›mlar›n›n uygulanmamas›, ulusal alanda emperyalist entrikalar›n anlafl›lamamas› Türk komünistleri- ni halktan uzaklaflt›r›r; iyi niyetli olsalar bile önlerindeki görevleri yerine getiremeyen birer tarikat haline dönüflürler. Di¤er yandan
19
‹ngiliz sömürgesinin kurulmas› anlam›na gelen "Ba¤›ms›z Kürdis- tan", Türk iflçi s›n›f›yla Kürt kitleleri aras›na bir devlet duvar› öre- cektir. Oysa yap›lmas› gereken birleflerek, burjuva demokratik top- rak devrimini gerçeklefltirmektir.
- Bir bütün olarak ele al›nd›¤›nda Kürt isyanlar› Türkiye'ye in- san ve para kay›plar›na, yak›lan ve y›k›lan köylere mal olsa da, devletin güçlenmesine ve hükümetin itibar›n›n artmas›na sebep ol- mufltur. Mustafa Kemal Pafla'n›n halk y›¤›nlar›n› din adamlar›n›n etkisinden kurtarmak, çiftçilerin a¤alara karfl› serflik ba¤›n› kopar- mak ve Kürt afliretlerinin feodal yap›s›n›n bizzat kendisini ortadan kald›rmak yönünde yapabilece¤i köktenci reformlar için iç siyasal ortam› tazelemifltir.
- ‹syanlar, Kürtlerin derdine çare olmad›¤› gibi Ankara hüküme- tinin tek bafl›na askeri önlemleri de sorunu çözmemektedir. Genifl Kürt kitleleri, çok a¤›r bir feodal sömürü alt›ndad›r. Bu feodal sö- mürü sisteminin belirli ad›mlar at›lmas›na ra¤men tam olarak da¤›- t›lmamas› ve toprak devriminin hayata geçirilememesi emperya- listlerin ve Kürt feodal a¤alar›n›n ekme¤ine ya¤ sürmektedir. Genifl Kürt köylü y›¤›nlar›n›n ekonomik ve toplumsal köleli¤ine çözüm bulmak emperyalistlerin y›k›c› faaliyetlerine karfl› da panzehir ola- cakt›r. Bu flekilde genifl Kürt kesimleri kazan›lacak ve Cumhuri- yet'in sad›k birer vatandafl› haline getirilecektir. Kemalist hüküme- tin en temel eksi¤i budur. Di¤er yandan feodal sisteme k›smi olarak dokunmak meseleyi çözmemektedir. Sadece isyan eden afliretler de¤il, afliret sisteminin kendisi hedef al›nmal›d›r.
- ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda ise "Büyük Kürdistan" proje- sinin esas hamisi ABD olmufltur.
Bütün bu tespitlerin yap›ld›¤› Sovyet resmi belgelerini ve ya- y›nlar›n› kitab›m›z›n ilerleyen sayfalar›nda okuyacaks›n›z. Ancak esas metinlerimize geçmeden önce konuyu daha da berraklaflt›rmak amac›yla yine dönemin s›ca¤› s›ca¤›na yaz›lm›fl baflka resmi kay- naklar›ndan da örnekler verelim.
20
Büyük Sovyet Ansiklopedisi'nde Kürt ‹syanlar›
Büyük Sovyet Ansiklopedisi'nin 1937 y›l›nda ç›kan 35. cildinde- ki "Kürtler" maddesi Kürt isyanlar›na da de¤inir:
"19. yüzy›l boyunca ve 20. yüzy›l›n bafllar›nda Kürt feodalle- riyle Türk ve ‹ran hükümetleri aras›ndaki aral›ks›z kavgaya ar- t›k ‹ngiltere ve Rusya da kar›flmaya bafllam›flt›r. Bu tarihi dö- nem, Türk ve ‹ran hükümetlerinin Kürt feodal kurtar›lm›fl böl- geleriyle ve baflta Kürtleri avucuna almaya çal›flan Rusya ol- mak üzere ilgili emperyalist devletler taraf›ndan yapay biçim- de atefllenen Kürt ayr›l›kç›l›¤›yla mücadelesiyle doludur."1 Osmanl› dönemindeki isyanlar› bu flekilde ele alan Ansiklopedi, Birinci Dünya Savafl› sonras› ve Cumhuriyet dönemindeki durumu ve isyanlar› ise flu flekilde tan›mlar:
"Birinci Emperyalist Savafl, Türkiye'nin yenilgisiyle ve Ön Asya'n›n paylafl›lmas›yla son bulmufltur. Kürtler, eflit olmayan befl parçaya ayr›lm›flt›r. Bu, Kürt göçebelerin yüzlerce y›lda oluflmufl göç hareketlerinin düzenini bozmufltur. Türkiye'yi yok etmek isteyen ‹ngiliz emperyalistleri, Kürtler aras›ndaki faaliyetlerini fazlas›yla art›rm›flt›r. ‹ngiliz egemenli¤inde Kürt krall›¤› kurulmas› slogan›n› birçok kez öne sürmüfllerdir. ‹n- giltere'nin Kürdistan'daki emperyalist politikas›, ayr›ca Sov- yet karfl›t› bir üs kurulmas›na da yöneliktir. Musul'dan kay- naklanan ‹ngiliz-Türk çat›flmas›, Kürt üst tabakas›n›n Kema- list hükümetin feodalizm karfl›t› ve merkeziyetçi politikalar›n- dan dolay› artmakta olan rahats›zl›¤›na ‹ngiliz istihbarat›n›n el atmas›n› h›zland›rm›flt›r."2
21
1 "Kurd›", Bolfloya Sovyetskaya Ensiklopediya, c.35, Gosudarstvenn›y ‹nstitut
"Sovyetskaya Ensiklopediya", Moskva, 1937, s.533.
2Age.
1925 fieyh Sait, 1930-31 A¤r›, 1937 Dersim isyanlar›n›n emper- yalistlerin yönetimi alt›nda ç›kt›¤›, karfl›devrimci özellikler tafl›d›¤›
ve SSCB'ye de yönelik oldu¤u belirtilir. Ayr›ca A¤r› ‹syanlar›na Er- meni karfl›devrimcileri Taflnaklar›n da kat›ld›¤› ifade edilir.3
Büyük Sovyet Ansiklopedisi'nin bu genel de¤erlendirmesinden sonra Sovyet devlet kaynaklar›nda Kürt isyanlar›n›n dönem dönem de¤erlendirmesine geçebiliriz.
22
3Age, s.533 vd.
