Araştırmacıların Mars’ta metan ga-zına rastladıklarını duyurmalarının üzerinden dört yılı aşkın zaman geç-tikten sonra, bir bilim insanı bu tartış-malı keşfi, gazın kaynağını bulduğunu ileri sürerek destekliyor. Michael Mumma, metan çıkışının gözlendiği bacaların adeta “Buradayım! Bana baksanıza!” dediğini söylüyor. Söz ko-nusu buluş, 2009’da fırlatılması öngö-rülen Mars Bilim Laboratuvarı’nın in-dirileceği yeri de değiştireceğe benzi-yor…
Alkanların en basiti ve doğalgazın temel bileşeni olan metan, yeryüzünde biyolojik kaynaklı olarak bulunuyor. Doğalgazın çıkarıldığı bölgelerin dışın-da, gübre, katı atıklar ve kirli sularda-ki kalıntılar gibi organik maddelerin yanmasıyla oluşan biyogaz üretim sü-reciyle elde ediliyor. Metanın Mars’taki varlığıysa yerin altında yaşayan mik-ropların kanıtı olarak görülüyor. Son çalışmalar Mars’taki metanın, yalnızca belli bir ortamda değil, bir süreç bo-yunca da biriktiğini gösteriyor. Birkaç yüz kilometreye dağılmış bir avuç nok-tada, bacalar oluşturarak yayılan me-tan bir yıldan kısa bir sürede tükeni-yor.
Buluşa ilişkin haberler, Mars çalış-malarını yürüten ekipte, bir dalgalan-ma yarattı. Çünkü iki milyar dolarlık Mars Bilim Laboratuvarı (Mars Scien-ce Laboratory – MSL) için bir iniş yeri seçilmesine yalnızca birkaç ay kalmıştı. 2009’da fırlatılması öngörülen araçta metanın izini sürecek bir algılayıcı da olacak. Bu algılayıcı metanın biyolojik kaynaklı mı yoksa jeolojik kaynaklı mı olduğunun anlaşılmasına da yardımcı olacak. Metan bacalarının bulunduğu
bölgelerden biri, iniş için düşünülen yedi yerden biriyle çakışıyor. Nili Fos-sae adlı bu bölge, geçen Eylül ayında yapılan derecelendirmede orta sıralar-da yer almıştı. Ama o sırasıralar-da son metan bulguları daha ortada yoktu.
NASA’nın Maryland’deki Goddard Uzay Uçuş Merkezi’nde çalışan geze-genbilimci Michael Mumma, “Şimdi eli-mizde adeta ‘Hey, baksanıza, ben bu-radayım, haydi buraya gelin!” şeklinde bir açıklama yaptı. 11 Ekim’de New York’taki Amerikan Gökbilim Derne-ği’ndeki toplantıda, ekibiyle gerçekleş-tirdiği çalışmayı sunan Mumma, 2003’ten bu yana, Mars’ta metanın var-lığı üzerine çalışıyordu. Ta ki en son şaşırtıcı bulgulara kadar…
Hawaii’deki Mauna Kea’da yer alan Kanada-Fransa-Hawaii teleskopu
küre-sel boyutta metan düzeylerini sapta-mıştı. Bir milyarda 10’u geçmeyen bu metan düzeyine ilişkin ayrıntı alına-mamıştı. Başka bir grup, Avrupa Uzay Ajansı’nın (ESA) Mars Ekspresi adlı uy-dusundan alınan binlerce tayf görün-tüsünü tarayarak benzer boyutta kü-resel metan düzeyini ancak bu kez böl-gesel yoğunluk farklarına yönelik ipuç-larıyla gözlemişti. Vittorio Formisano ve arkadaşlarının bu gözlemi Science dergisinin 306. sayısında, 2004’te ya-yımlanmıştı. Ancak, bu makalenin bazı noktalarda yol açtığı etkiyi, bizzat araş-tırmacı grubun lideri zayıflatmıştı. Ro-ma’daki Fizik ve Gezegenlerarası Uzay Enstitüsü çalışanı Formisano, ayrı za-manlarda, amonyak ve formaldehit var-lığına ilişkin doğrulanmamış savlar or-taya atmıştı.
BiLiMveTEKNiK 26 Aralık 2008
Mars’ta Metan Bacaları
Mars'ta metan çıkışının gözlendiği baca Metan molekülü
BiLiMveTEKNiK
Aralık 2008 27
Tayf ölçüm uzmanı Mumma, Ha-waii ve Şili’deki teleskoplardan, metan çıkış noktalarının olduğuna yönelik ka-nıyı destekleyen veriler elde etti. Şimdi artık emin olduğunu ve bu bulguyu ya-yımlayabileceğini söylüyor. Dört yıllık veriyle daha da pekişen gözlemler, Mumma’nın metanın varlığına ilişkin bulgusunu doğruluyor. Çünkü geze-gen atmosferinin kızılötesi tayfındaki dört çizgi, metanın karakteristik imza-sıyla örtüşüyor. Bu da önceki analiz-lerden daha kesin bir bulgu. Ayrıca Mumma metanın bir milyarda 60’lık te-pe düzeylere çıktığı belirli yoğunlaşma bölgelerine yönelik kanıtlar da buldu. Ithaca’daki Cornell Üniversitesi geze-genbilimcilerinden ve Mars gezginleri Spirit ve Opportunity’nin önde gelen uzmanlarından Steven Squyres, “Bul-duğu sayılar zaman içinde çok değişti. Ama Michael’ın uğraştığı çok çetin bir durumdu.” diyor.
Mumma, tepe yapan yoğunluklar-dan daha önemlisinin tüten bacaların kısa ömürleri olduğunu söylüyor. Ön-celeri, metanın atmosferde güneş ışın-larıyla parçalandığı düşünülüyordu. Bu, gazın atmosfere karışmasını sağ-layan ve 300 yıl süren yavaş bir sü-reçti. Küresel boyutta bakılınca bir milyarda 10’luk düzey ve bunun yüz-lerce yıllık ömrü, yılda atmosfere ya-yılan birkaç yüz ton metan anlamına geliyordu. Bu da –gerekli gübreyi üretmek için– birkaç bin ineğin yapa-cağı işe eşdeğerdi. Oysa bacalar, bir milyarda 60’lık bir düzey ortaya çıka-rıyor ve bu bir yıldan az sürüyor. Bu
da önceden düşünülen metan üretim düzeyinin kat kat üstü demek oluyor. 2004’teki Mars Ekspresi makalesinin yazarlarından biri olan ve Ann Ar-bor’daki Michigan Üniversitesi’nden Sushil Atreya, “Bu gerçekten büyük bir iş” diyor.
Atreya, metan çıkışının biyolojik ya da jeolojik kaynaklı oluşunun anlaşıl-masının şu an için olanaksız olduğunu söylüyor. Örneğin mikroplar donmuş bir toprak tabakasının çok daha derin-lerinde yaşıyor olabilir ve ürettikleri atık metan süzülüp dışarıya sızabilir. Metanın kaynağı, olivin (birçok boyada yeşil kristaller şeklinde bulunan mag-nezyum ve demir silikatı) açısından zengin gömülü volkanik kayaların suy-la etkileşimi sonucu gerçekleşen kim-yasal tepkimeler de olabilir. Üçüncü bir
olasılık da başka iki mekanizma sonu-cu uzun zaman önce biriken metan bu-zunun, gömülü olduğu kafeslerden ka-çıyor olması…
NASA’nın sıradaki Mars gezgini, her bir metan molekülündeki karbon izotoplarının oransal yoğunluklarını trilyonda birlik düzeylerde analiz ede-bilecek. Dünya’daki yaşam daha hafif olan karbon-12 atomlarını kullanmayı yeğliyor. Mars’ta da metanın içinde benzer karbon-12 atomları bulunursa bu biyolojik kaynağın işareti olabilir.
Pasadena’daki Kaliforniya Tekno-loji Enstitüsü’nden jeolog ve Mars Bi-lim Laboratuvarı projesindeki biBi-lim in-sanlarından biri olan John Grotzinger, metanın bulunmasının rotasının belir-lenmesi için önemli olduğunu vurgu-luyor. “Bunu gerçekten ciddiye alaca-ğız” diyen Grotzinger “Biraz durup ve-rileri değerlendireceğiz ve Nili Fossae bölgesinin bu olayın gerçekleştiği tek yer olup olmadığına bakacağız” diye ekliyor. Metan sonuçları, olası yedi böl-genin mühendislik ve güvenlik açısın-dan ele alınacağı toplantıda önemli gündem maddelerinden birisi olacağa benziyor.
Grotzinger, bu yedi bölgenin sıra-lamasında bir değişiklik yapılabileceği-ni ama bunun için, söz konusu verile-rin ve sonuçlarının yayımlanmasına ge-rek duyduklarını söylüyor. Mumma’nın çalışmalarını ele alan makaleyse şu an-da yolan-da, Science dergisinin editörleri-nin elinde…
Hand, E., Nature, Sayı: 455, 23.10.2008
Kısaltarak Çeviren: Muzaffer Özgüleş
Okyanus dibindeki metan bacası
