L ULUSLARARASI TÜRK -İSLAM BiLiM ve TEKNOLOji TARİHİ. KONGRESİ Eylül 1981

• L ULUSLARARASI TÜRK -İSLAM BiLiM ve TEKNOLOji TARİHİ

14-18 Eylül 1981

BİLDİRİLER PROCEEDINGS

GENEL KONFERANSLAR, ÇACRILI niLDIRILER ve SOSYAL FAALIYETLER

CİLT

VOL UME V

CENI:.RAL LECTURES, INVITED PAPERS and SOCIAL ACTIVITIES

I. INTERNATIONAL CONGRESS on the HISTORY ofTURKISH- ISLAMIC

SCIENCE and TECHNOLOGY

14-18 September 1981

DUZENLEYEN:

ENSTİTU MUDURU:

Di.rector:

KONGRE SEKRETERİ:

Congress Secretary:

DUZENLEME KURULU:

Or~anizing Com.:

BİLİM KURULU:

Scientific Com.:

DAN ISMAı.'fLAR KURULU: Advisory Committee:

Organized by:

İstanbul Teknik ~niversitesi

Bilim ve Teknoloji Tarihi Enstitüsü İstanbul Türkiye

Kazı~ Çeçen {Prof.Dr.)

Zeynep t<ınık {Ha)

Mehmet Bilge

Kazı.m Çeçen Murat Dik111en Metin Sözen .Arslan Terzio~lu

Zeynep Kınık

(Prof.) İTU

(Prof.Or.) tTU {Prof.Or.) tTU {Prof.Or.) İTU (Prof.Dr.ıh.) lU

tT U Kazı.u Arısan (Prof.Dr.) tU Atilla Bir (Doç. Dr.) tTU NUzhet Gök.do~an (Prof.Dr.) tU Zeynep Nayır (Doç. Dr.) tTU

Ha~di Peynircio~lu(Ord.Prof.Dr.)tTU

Huammer Dizer (Doç.Dr.)

Kandilli Raaat~~na&i.M~dUrU

Çelik.. Güle.rsoY'

Türkiye Turin~ ve Oto111obi·l Kurumu Genel Müdürü

Ekmeleddin İhsano~lu (Doç.Dr.) İslam Tarihi,Sanatı ve KültUrU

Araştırma Merkezi Müdürü Muammer Ulker

Süleymaniye KUtUphanesi MüdUrU

!stanbul rechnical university

Institute of History of Science a~d ~echnology tstanbu~ - Turkey

I . llLUSLARARASI TURK-İSLA~I llİLİM VE TEKNOLOJ! TARİJ.Jİ KONGRESİ İTU 14-18 EylUl 1981

ESKİ TURK HAMAMtARINDA SU TESİSATI *

İLE iLCİLİ RAZI DETAYLAR

Doç.nr.Yılmaz önge

Selçuk Universitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi-Arkeoloji B~lümü

Konya-Türk iye

Synopsis

The most pcculiar characterlstics of the oid Turkish Baths of Anatolla are rcprasente~ by the public ones which usually bclong to the

~omplexes ran by pieous wakfs.

Water was brought to these baths with special methods either from streams, laktıs, springs and such ı.atural resour.ces or from c'isterns und wells· And very rareJy-tlıouah nothlng has remaincd to give any suf(icient ldca-dissolvcd snow and raln water gathered on the roo!

was also used in some of them· In connection with the development of new materials and techniqu~ t~e archicectural forms and detalls has been progressed but the composition of the Turkish bath remained

unchanıted for centuries. l t consi··ts or three main components which called "so(;ukluk", "ılıklık" and "sıcal\lık" and in addi.tion to those it inc·ludPS water r.cs<'rves ıınd "kUlhan"·· And also thert! is an

undcrRround spactı whlch extends underneatlı thoôe parts except

"so!ıukluk"·

(Ine o! th<> inter<'st inR details of water installation is "maslak" or rmakscm"· ır distribur~s the cold water to the fountain of "solukluk"

uııd ı.oll•·ts of "ılıkJı.k" aııd to ı:hc reoıcrve. The rorm i s a si.mple

stoı~<• t:ast• tıl;.ıı:cı.l iıı .ı niı:lıc un the wall uf th<' water rcserve and tlıc dlslı ibut lun is rı;oiııt.ı' , .ı by the tcrracot:ı 1~atcr pipe system

Ct10n'"'-' t•·cl lO it •

*ıiı. Seksiyanda Çaıtrılı. Ill idiri 1 Invited Lccturt' iıı !:,·ssion l l l V

214

"Maslak" system can also be seen in the fountains of Anatolis th~t

are built between XIIth and XVth centuries• By the use of "maslak"

lt was more secure to place more than one pipe (lüle) to serve as taps. And through aniche opened above the case i t was made possible cheking of the currency and the elearence of the fresh water running through the whole system.

1

In some baths of XIIIth century one can observe an anather detail resembling "maslak" on the fountains of "sı.caklı.k"· And in some others a l i t tle stone case or a stone block hollowed out form an (L) or (T) shaped water pipes. But after the XVth century those blocks are generally transformed to thin plates with decorated

Cace ts.

These details show us that only hot water ran through the fountains of "sıcaklık" in the baths between XIIth and XVth centuries and even in the XVlth century some bachs preserved this state. Together with the development of the modern central running water system, .the restorations and rcconstructions of the old baths made it almost impossible to trace those details in most of them except in the ones that. are newly excavated and in those ruiaed ones which s t i l l remain.

Anadolunun M.ö. 7000 yıllarına kadar inen medeniyetler tarihinde, coğrafi şartlara bağlı olarak ye çeşitli ihtiyaçlara cevap vermek üzere yapılmış su tesisleri çok önemli bir yer işgal ederler. Malze- mesi, teknolojisi ve sanatı ile bu tesisler sayesinde, Anadolu topraklan üzerinde yaşamış çeşitli top·

lumlann kültür ve medeniyet seviyeleri hakkında en doğru bilgileri edinmemiz mümkün olmaktadır.

Günümüzde de varlıklarını kısmen veya tamamen koruyabilen b:ızı antik su tesislerinin yanısıra, Türk- lslam Su Medeniyeti sayesinde su ilc ilgili çok eski bazı geleneklerin de yaşatılmış oluşu bilhassa dik- kat çekicidir. Ancak bu konuLırda, özellikle teknik alanda yapılmış çalışmaların henüz çok yetersiz

olduğuna işaret etmemiz gerekir. nu tebliğimizde, eski Türk hamamlanııda su tesisatı ile ilgili olarak, genellikle şahsi imkanlannuı nisbetinde ve mahallinde yaptığunız araştırnıalar:ı dayanan, bazı teknik bilgileri sunmağa çalıŞacağıı.

Eski Türk hamamlannın mimarlı.k, inşaat ve tesis:ıt özellikleri h:ıkkmda fıkir veren en iyi örnek·

ter, bir külliyenin veya ınaıızumenin parçası olarak, vakıf yoloya vücuda getirilmiş, genel hamamlar-

dır ki bunlar daha ıiyade mahalle veya çarşı hamarnı diye bilinirler. ¹ Kiilliye veya maıızunıenin

cami, medrese, iıııaret, han gibi yapılannda kullarırnak hem de hamamını çalıştırabiirnek için gerekli olan temiz su, pmar, çay, göl gibi tabii su kaynaklarından, veya kuyu, samıç gibi tesislerden elde

edilmiştir. Mesela Mardin'de XII. yüıyıla, ait Si tti Radviyye ve Maristan hamamlarnun vakıf su depo-

Lırıııd:ı ¹ (maksemlerde) toplanan kaynak sulan ile beslendiğini; Konya'da Xlll. yüzyıla ait Sahip Ata haınaınınm suyunun da yine aynı şekilde bir ınakseıne bağlanmış, fakat üstii açık bir kanaldan , do- Jap ile çıkarıldığını biliyoruz. Alanya'da Xlll-XIV. yüzyıllara ait lçkale hamamında olduğu gibi bazı hamamlarda da, gerekli suyun bitişikteki sarnıçtan ⁴ sağlandığı görillmektcclir. Bağlı olduğu vakıf su- yunun yarusıra, baıı haınıımlarda, damlarına düşen kar ve yağmur sulanndan da faydalanılmış bulun-

ınası daha enteres:ındır. nu bakınıdan Kayseri-Sivas ve Kayseri-Malatya yoUan üzerindeki l 232-36

tarilıli Tuzhisar Sultan haru ilc 1242 tarihli Bünyan Karatay hanının hamanılan dikkate değer örnek- ler obnaktadır. s Maalesef, bu yapılan n son onanınlan sırasında damlanııın taş kaplamalan yenilenir- ken, hamamlannın su depolan üstüne isabet eden kısımlarda bulunan orijinal terlibata ait izler kaybedil-

miş tir.

Yapılan araştırmalar, Anadolu Türk hamamlannda plan şcmasııun yüzyıllar boyunca hemen hemen aynı kaldığını; ancak, gelişen teknoloji ve kullanılan yeıü ınalzerneler sayesinde mimari kuruluş­

larında ve detaylarmda önemli değişmeler olduğunu ortaya koymuştur. Türk hamamlannın klasik

şeması, biribiriyle irtibatlaııdırılmış soğukluk (soyunma-canıekan), ılıkhk ve sıcaklık olarak üç ana bölüm ile su depolan ve külhandan oluşan iki tesisat mahallinden ibarettir. Bunlardan sadece ıhklık, sıcaklık ve sıcak su deposunun altında yer alan bir de cehennemlik kısmı bulunmaktadır. Hamn- ma gctirilıniş olan su, mastak veya nıaksem denilen bir dağıtım merkezlnden geçirilerek içerideki bö!Omlere yahut mahallere sevkcdi.lir. ⁶ Hamam maslaklan genellikle soğuk su deposunun duvanna, hamam zemin katına göre takriben bir insan boyu yüksekliğinde bir niş içine yerleştirilmiş, delikli bir taş sandık biçiıııindedir (Resim 1-2). Alanya lçkalc hamamında gönildilğü gibi, bu sandık bazan da

nişin tabanında, sıva ile meydana getirilmiştir (Resiııı 3). Nişin cephesi, gerektiğinde açılmak üzere, demir bir kapakla kapatılmış; hatta kiJitleıımiştir. Masiağa gelen su, sandığm <libindeki deliklerden biri ile soğuk su deposuna, diğer bir delikten de soğukluktaki şadırvan ile ılı.klıktaki heliiiara ve traşlığa sevkedilmiştir. Bu delildere yerleştirilen ve masura denilen ahşap tıkaçlar vasıtasıyla, dağıtılan suyun miktan istenilen şekilde ayarlanabilıncktedir. ⁷

Masiaklar veya m:ıkseınler, bilindiği gibi, bir mahalle veya külliye içindeki yapılara, istenilen oranlarda su dağıtmak üzere inşa edilmiş tesislerdir (Resim 4). • Istanbul ve Trabzon'da bulunduk·

lan scmtlere isiılılerini veren makscmler yani t:ıksirnhaneler, bunlann en tarunmışlandır. Suların mak·

semlere gelişi ve bucalardan şehir veya külliye içine dağı.lışı hakkıııda en iyi bilgi veren ijelgeler de, tarihi su yolu haritalarıdır. • Eski su ölçü birinıleriyle yapılan hesaplara göre vakıf suyun lüle deıülen değişik çaplı madeni borucuklarin ne nisbette dağıtılacağı, gerek vakfiyelerde, gerek se bu haritalarda

yazılıdır. Nitekiııı, yine vakfiyelerde ve su yolu haritalannda hamanıtara tahsis edilen su miktan da

belirtilmiş olduğu halde, kendi masiağından hamamın bölümlerine veya malıallerine hangi ölçülerde su verildiği hakkında şimdilik bilgi sahibi değiliz. ·

Sandıklı ınaslak düzeni XII-XV. yüzyıl Anadolu çeşınelerinde de kullanılmıştır. ^{1 0} Bunlara örnek olarak Alanya-Alara yolunda 1231 tarihli Alara Hanm, Aksaray-Kayseri yolunda ve Avanos

yakııunda Xlli. yüzyıluı ilk yaruma tarihlendirilen Sarı Hanm çe ş mc lerini gösterebiliriz (Resiııı S).

Ancak, bu tesislerde suyun orantılı akıtılmasından çok, bir veya birkaç göıdcn kotroUu akıtılması söz

V

216

konusudur. Çeşmelerdcki maslıık sandıklan, bır su borusuna birden fazla lüleyi emniyetle takabilme imkiim verdiği gibi, borulan dolduran su içindeki erimiş havanın zamanla serbest kalarak yüksek yer·

lerde toplanıp :ıkışı eııgellememesine, keza suya kanşabilecek bazı inorganik maddelerin de çökeltil- mesine yardunıcı olmaktadır. Bu mııksatla bazı eski çeşmelerde, ıl13Siak sandığının iisıüne gelen duvara, alttaki sandık veya hazneııin içini görebilecek biçimde bir kontrol nişi açılmıştır. Biçim benı;erliğine r2ğmen daimi bir akar su ile beslenmeyen, musluklu abdcst tekneleri ile sebillerin dışında, çok m~

luklu sandıklar veya hazneler halinde yapılmış ve bir akar bağlanmış şaduvan13n da bir çeşit mastak veya maksem gibi düşünmek mümkündür. Nitekim, Mimar Koca Sinan ve daha sonra öğrencilerini bun- lara ömelc. olarak gösterebiliriz. ¹ ı

Maslıık tesisine benzer bir detaya, yine Xfll. yazyılın bazı ham:ıınlannda. genellikle sıcaklık

mahallerinin bir çeşit çeşme olan kumalannda raslla.nılmakradır. Türk hamamlannda su, bilindiği gibi, pişrniş topraktan yapılmış pölırenk veya künk denilen özet biçimli borularla sevkedilmiş tir. Buıv

lar lökün adı verilen bir çeşit kireç harcı ile duvar örgüsü içine yerleştirilrnişlerdir. Duvariann yüzleri, örgüleri ister kesme taş, ister moloz taş olsun, genellikle srvalıdır. Mardin Yenikapı hamamında olduğu gibi (Resim 6-7), duvar yiizil kesme taşla kaplanmış bazı hamamlarda. kurnalann hizasında duvar örgü-

sü arasına mastak sandığı biçiminde, delikli taşlar konulurak su boruları burılara i>ağlanrnışUr. Böylece kuma lulelerine, duvar içindeki künkten su alutmak için sağlam bir dirsek veya bağiann taşı meydana getirilmiştir. üzederi mansm veya swanmasın aynı zamaoda ayna taşı vazifesini de gören bu taşiann kuUanıJış sebiplerinden biri de, kurna lülelerinin takıJış şekli ilc ilgilidir. Çünkü eski Türk ham:ımlann·

da lüleler, tıpkı ban çeşnıelerde olduğu gibi, ortası delik ahşap tnkoı.lar yardımıyla yerlerine oturtul- muşlardır. (Resim 8). Madeni lülelerin arka tarafıruı geçirilen bu ahşap takoılar su ile şişerek, su geçir·

meyen fakat oldukça esnek bir tesbiti mümkün kılmışlardır. Keza, lülelerin böyle takılışı, bir anza

olduğunda kolaylıkla değiştirilebilmelerine de imkan sağlamıştır. Maslak sandığı biçimitdeki bu · dlrsek veya bağla;ıu taşlannın biraz daha geliştirilmiş bir başka çeşidi de, içlerine (l) veya (Tl şeklin·

de kanallar oyulmuş ayna taşı bloklandır. Xlli-XIV. yüzyıla ait Alanya lçkale hamamında (Resim 9), XIII. yüzyıla ait AWat büyük harnanıda (Resim 13) ve XVI. y(lı.ytla ait Tokat Ali Paşa luımamında

(Resim 10) bu dirsek veya bağiann taşlannın değişik örneklerini buluyoruz. Anc:ık. genellikle XV.

yüzyıldan itibaren bu ayna taşlannın, ortalarında lüle '\'eya musluk delikleri açılmış, daha ince ve süslü levhalar haline geldiği miişahade edilmektedir.

Eski Türk haınaınlarındaki bu dirsek veya bağlantı taşlannın sayesinde. XII-XV. yüzyılların Ana·

dolu hamamianna ait bir özelliği daha tesbit edebilmekteyiz ki, bu da sıcaklık mahallerindeki kurna·

lardan sadece sıcak su alatılmış olmasıdır. ¹¹ Hatta uu gelenek. 1548 tarihli Erzincan Çadırcılar harna-

ınında da görüleceği üzere, daha sonraki yüzyıllarda da devam etmiştir. Nitekim bu özelli!i bazı min·

yaıür ve grniirlerde de tesbit etmek mümkündür (Resim 1 1 ).

Diğer su tesisleri ile mukayeseli olarak açıldamağa çalıştığımız, eski Türk hamamlanndaki su tesisatma ait teknik detaylar, maalesef bugün yalnız merruk veya Ani ve Ahlat'ta olduğu gibi (Resim 12.13) kazı sonunda toprak allından çıkarılmış bazı örneklerde görülebilmektedir. ı • Ciinümiizıin şe­

hirlerinde kulJanılan eski yapılann da, yeniler gibi basınçlı su şebekesine bağlanmış olması. bunlann yüzyıllar boyunc-a çeşitli onanm ve yenitemelere tabi tutulmuş bulunması yüzünden tarihi su t~

lerimizin baz.ılan, ne yaıık ki artık mahiyetleri bile anlaşılamaı. dotuma gelmişlerdir.

1. Türk Hamamlan hakkında genel bilgi için bk: R Glück, Die Baeder Konstantinopels, Wien 1921: Islam Harnamının Menşi'i ve Tek:imülO (Köprülüıade A. Cemal çevirisi), Türk Yurdu. C. S, No. 27, 1927: K. Kli.nghardt, Türkische Baedcr, Stuıtgart 1927; A. Saim Ülgen. Isliını Ansiklopedisi

"Hamam" maddesi, Cüı 41, 1949: s. 174-178: K. Abmet Aru. Türk Hamamlan Eıüdü,lst:ınbull949:

C. Esat Arseven, Sanat Ansiklopedisi "Hamam·• maddesi_ C. 2. Fas. VU, 1965. s. 680-683.

2. A. Gabriel, Voyages Arkeologique d:ıns la Turqui Orientale J, Paris 1940. s. 297: S. On~cr, Selçuk Tababeti. Ankara 1940. s. 18: Y. Öngc. Anadolu'da XII·XUI. yüzyıl Türk Hamaml:ın. Anka- ra 1978, s. 43·44 (Basılnıamış doçentlik tezi).

3. M. Ferit-M. Mesut, Selçuk Veziri Sahip Ata ile Oğı.:ıarının Hayat ve Eserleri. Istanbul 1934, s.77

4. S. Ltoyd-D. S. Rice, Alanya (Ala'iyy:ı). London 1958, s. 36

S. Y. Önge, Die Baeder der seldsclıukischen Karavansaray in Analolicn. VI. Milletlerarası Türk

Sanatı Kongresine sunulan tebliğ (Halen basımdal

6. Benzer biçimde mastak veya nıaksemlerin Şam'daki harnamlarda da bulunduğu bilirımekte­

dk. B k: M. Ecochard..C. Le Coeur, l.es Bains de Da mas. Bcyrouth ı 942, s. 29-32

7. Bu bilgiler Konya'nın eski Ye tecrübcli haın:ımcılanndan, emekli ôğrebnen Sayın Mazhar Sak·

man'dan alınmıştır. Kendilerine teşekkür ederiz.

8. S. Çetintaş, Türklerde Su, Çeşme, Sebil. Güzel Sanatlar V. Istanbul 1944, s. 130-13 ı, 137·138; N. Yiingül, Taksim Suyu Tesisleri. Istanbul 1957, s. 41 . 9. Tariiii sıi yolu haritalan için bk: 1. Kumbaracılar, Istanbul Sebilleri. Istanbul 1938, s. 4-5;

S. Onver, Fatih'in oğlu Bayezıd'ın Su Yolu Haritası. Istanbul 1945; A. Bilge, Fatih Zamanında Topka- pı Sarayı Suyu. Türk Sanatı Tarihi Araşllrma ve Incelemeleri II, Istanbul 1969, s. 214-222; l. Hakkı Konyalı, Osküdar Tarihl I. Istanbul 1976, s. 455-459; Osküdar Tarihi II, Istanbul 1977, s. l4H43;

K. Çeçen, istanbul'da Osmanlı Devrinde Su Tesisleri. Istanbul 1979

10 Y. önge, Anadolu Osmanlı ve Selçuk Camilerinde Sebil ve Şad.u-vanlar. Ankara 1972 (Bıt­

sılrnamış doktora tezi)

l 1. Y. önge, Mimar Koca Sinan~n Istanbul'daki Seliitin Camilerine Getirdiği Bir Yenilik. Töre, s. 30, Te.mrnuz 1971, s. 34037; Mimar Koca Sinan'ın Türk Su Mimarisine Getirdiği Bazı Yenilikler.

Vlll. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler (Halen basımda)

12. Aynı durum XVIU. yüzyıla kadar Şam hamamlannda da söz konusudur. Bk: M. Ecochard • C. Le Coeur, a.e., s. 29 ·

13. Arıi lıaınaınlan için bk: K. Balkan· O. Sümer, 1965 Yılı Ani Kazılan Hakkında Kısa Rapor.

Türk Arkeoloji Dergisi, s. XJV-1-2, 1967, s. 103-118; K. Balkan, Ani'de Iki Selçuklu Hamamı. Anıı­

dolu (Anatolia), s. Xll, 1970, s. 39-57

Alıtat harnamlan için bk: H. Karamağaralı, Ahlat Kazıları. VIU. Türk Tarih Kongresi. Kongreye Sunulan Bildiriler.

Resim 1 • Konya· Sillc'ııiıı Suba~ı malıal­

lesinde çifte lt3nıaoıın duvanndaki uıas1ak ve ıııasl:ıkıan ı.lıklığ:ı soğuk su golüren bonınuiı yuvası. XVUI. yy. Ortada göri!leıı ba~it_ !aıpı soncada'l açılını.şur.

Rc~im 2 • Ayiıı ıııa.Wıkı:uı (Jcıay. Sandığın ön kcn:ın !..ınlmı~ ve-lıu yvndl'n. lıanıaıııa ~u getiren bonı} u t:ı ıyaıı .ıu, .ın~ da IJSt kısmı M>kıılmti.<,ruı-.

Hesinı 3 • Alanya lçk~le lınrııanıındtı sıva

ilC' yapılmış nw~lak saıııhğı. xın-xtv.

yy.

Sandığın ijıı t3rafı kınlnıışhr.

• Resim 4 • i~t:ınbul Taksiııı nıakscıııinin

~ içindd..i ' l l t::ksiııı ~mıdıi!t. >. vnı. vv. ı Foto:

S. !-'~/llll '"ii tr(' n) • . .

, .

Rl'Sim S · Avanos Sarı Hanııı nıaslak ~~~~

c;ı:-~ıı.wsi. XIII. yy. Ön tarafı kırılmı~tır. (foto:'

E. Ym(lakd ı

·

! ] f );.:1'

••lo i;

220

Resim 6 - Mardiıt · '(e~Jkapı Jı~_nıaını

sıc:ıkhğıı:ıda su boruları ve nı~ksenı .ı.aJI(bfıl

biçiıniııdeki dirsek l:ı~larındaıı bıri. xıiı. Y).

Duvann kesme t.ı~ kaplaıl\3"1 ı.Okıılurken. diı·o;ek lıL~ı.nuı öııü de kırılmış tır.

Rcsiın 7 • Ayııı Jı:nnaıııda kumaya sıcak su

~~9ıı:ı~ )Ç,in r.k\ılf:ırıılınrş dirsck; t1şlarındaıı bil"

di~~rbpo l9.r.ıfı !s-!rılnıı~tır" • : .

• ...

i

Resim 8 - Zile'de Tekke hanıanunın sıcaklığıı:ıda.ki ·bir kurnanın ahşap lule takoıo.

Liilesi Çı.karılınıştır. XV. yy.

Resim 9 - Alany:.ı Jçkalc haınanıında içine (Tl şeklinde kan31 oyulmuş dirsek 13Şı

R~sim lO - Tokat Ali Paşa hliJnaınmd:ıki · kurnalardan birinin, içine (T) şeklinde çüıe k:ınnl oyulmuş dirsek tıışı. XVI. yy. (Foto:

R. Aydın)

V

222

Resim ı ı -Hiınemaıne'de K:ınııni Sulıaa Süleynı:ıll' ı l=md:ı go~fcren bir ınin)'atilı\

1588. W oto: T.S . .\f. Arıivi)