BİTKİ TANIMA VE DEĞERLENDİRME II
DERS NOTLARI-X
(CUPRESSUS-CHAMAECYPARIS-
CUPRESSOCYPAIRS-CALOCEDRUS)
CUPRESSACEAE
CUPRESSUS L., SERVİ -FAM.: CUPRESSACEAE
Vatanı: Bir taraftan Akdeniz Bölgesi’nden Himalaya’lara kadar olan bölgede, diğer taraftan Kuzey Amerika’da tropik ve suptropik bölgelerde ve Meksika’da olmak üzere çok geniş bir yayılışa sahiptir. C. sempervirens ülkemizde Ege ve Akdeniz, özellikle Antalya sahillerinde doğal halde yetişen bir türdür.
Tür sayısı: 12
Habitusu: Serviler yaz kış yeşil, oldukça gayri muntazam sıralanmış , dallara, dört köşe veya yuvarlak, nadiren yassı formda sürgünlere sahip, boylu ağaç veya ağaççıklardır. Serviler alt kısmı yuvarlak dar veya geniş piramidal, yuvarlak çalımsı, sütun şeklinde veya sarkıcı formda gelişme gösterirler.
Yaprakları: Pul şeklinde, küçük ve çok sık sıralanmıştır. Ancak bitkilerde ilk teşkil edilen yapraklar (fidecik halinde), iğne yaprak şeklindedirler. Pul yapraklarda stoma çizgi veya lekeleri mevcut değildir. Sadece arka kısımlarında reçine bezeleri bulunur.
Çiçek ve kozalakları: Serviler bir cinsli bir evciklidirler. Erkek ve dişi çiçekler farklı
dallarda bulunurlar. Kozalakları odunsu, yuvarlak olup 6-12 pul ihtiva ederler ve 2 yıl
içerisinde olgunlaşırlar.
CUPRESSACEAE
Ekoljik istekleri:
Işık: Serviler genellikle bol ışıklı (C. sempervirens) veya nadiren de yarı gölgede (C.
arizonica cv. 'Glauca') ihtiyaç gösterirler.
Nem: Cupressus’lar toprak ve nispi hava nemi bakımından genellikle çok kanaatkar bitkilerdir.
Toprak: Serviler toprak istekleri bakımından kanaatkar olan bitkilerdir. Genellikle gevşek, kumlu, kireçli ve sıcak toprakları tercih ederler. Killi, geçirgen olmayan topraklarda ise daha yavaş gelişirler. Soğuk iklim şartlarına karşı hassastırlar. Bundan dolayı ülkemizde Ege, Akdeniz ve kısmen de Marmara Bölgesi’nde, Avrupa’da ise sadece güneyde yetiştirilebilmektedirler.
Cupressus’lar tohum ve çelikle üretilebilirler. Güney Avrupa’da ve ülkemizde, Akdeniz,
Ege ve Marmara Bölgesi'nde peyzajda ekseriya kullanılan servilere, mezarlık ve ibadet
yerlerinde ve yeşil alanlarda veya geniş ev bahçelerinde sık sık rastlanır. Cupressus
türleri, dar veya geniş piramidal, masiv veya gevşek formları, koyu yeşil veya gümüşi
mavi veya gümüşi gri renkleri, sert konturlan ile çok güzel, monumental görünüşe
sahiptirler. Özellikle mezarlıklarda, insanda sukunet ve huşu hissi uyandıran ulu
ağaçlar halindeki görünüşleri gayet etkileyicidir. Dar piramidal formda olan serviler,
ufukta husule getirdikleri sert çizgileri ve koyu renkleri ile gök yüzüne yükselen canlı
birer abideyi andırırlar. Bitki kompozisyonunun esaslarına dikkat edilmek koşuluyla
peyzajda, Cupressus'lardan çok iyi bir şekilde faydalanmak mümkündür.
Cupressus sempervirens
Cupressus sempervirens Mezarlık servisi
Doğal olarak Güney Avrupa, Kuzey İran, Türkiye, Suriye, Filistin, Rodos, Kıbrıs ve Girit adalarında yetişmektedir. 20- 30m boyunda, sütun şeklinde ya da yatay uzanan dalları olan, ince çatlaklı kabuklu gövdeye sahip bir bitkidir.
Gövdesi aniden incelen bir ağaçtır.
Sürgünler dört köşeli, koyu yeşil
renginde pul yapraklarla kaplıdır ve
sürgünlerin orta kısmın uzunca bir yarık
ya da çukurluk içinde yağ bezeleri
bulunmaktadır.
Cupressus sempervirens
2-3cm çapındaki yuvarlak kozalakları kısa sürgünlerin uçlarında, terminal halde bulunmaktadır.
2 yılda olgunlaşan kozalakların pullarının arka
uçlarında sivri, batıcı bir uç vardır. Gençken yeşilimsi,
sonraları grimsi kahverengi renk alırlar.
Cupressus sempervirens
Kireçli topraklarda iyi gelişir. Rüzgar perdesi için de uygundur ancak, sığ köklü olduğu için sert fırtınalara karşı dayanıklı değildir.
Alt türleri:
Cupressus sempervirens var.
Pyramidalis
Cupressus sempervirens var. Stricta
Cupressus macrocarpa
Cupressus macrocarpa Hart. Büyük Kozalaklı Servi, Monteri Servisi
Doğal olarak Amerika’da Kalifornia’da Monteri dolaylarında bulunur. Boyu 20-
25 cm., tacı yaklaşık 5 m., geniş piramit formlu bir bitkidir. Gövdeden hemen
hemen yatay uzanan dallara sahiptir. Sürgünler dört köşeli, pul yapraklarla
kapalıdır ve belirgin olmayan yağ bezeleri mevcuttur.
Cupressus macrocarpa
Kısa saplı kozalakları 2,5-3,5 cm. çapındadır ve içinde çok sayıda tohum bulunur.
Tohumların her iki yüzünde de reçine
bezeleri bulunur.
Cupressus macrocarpa, C. Sempervirens’den sürgünlerinin kalın, yapraklarının daha büyük, uç kısımlarının şişkin olması ve tohumlarının her iki yüzünde de reçine bezeleri taşıması ile, diğer servilerden ise büyük kozalaklara sahip olması ile ayrılır.
Cupressus macrocarpa
Cupressus macrocarpa
Cupressus arizonica
Cupressus arizonica Arizona Servisi
Doğal olarak Meksika ve Arizona'nın dağlık bölgelerinde yetişir. 20-25m boylanabilen yaprak dökmeyen ağaçtır. Gençken mavi-kahverengi, ileri yaşlarda gri renkte dikine çatlaklı gövde kabuğu vardır. Dallar ise
gövdeye dik ve morumsu
kahverengidir.
Cupressus arizonica
Mavi-yeşil ya da gri-mavi renkteki pul yapraklar sivri uçlu ve kenarları ince dişlidir.
Erkek ve dişi çiçekler aynı ağaç üzerinde bulunur. Erkek çiçekler yaz sonunda belirir, koyu sarı-
turuncu renkte 2-3mm boyundadır.
Dişi çiçekler ise mart ayında belirir ve 1,5-2mm çapındadır. Dişi çiçek pulları ileride kozalak pullarına dönüşerek 2-3cm çapında üzeri morumsu dumanlı kozalağı
oluşturur. İki yılda olgunlaşan
kozalaklar 6-8 puldan oluşur ve
her pulun üzerinde sivri uçlu
çıkıntılar bulunur.
Chamaecyparis lawsoniana
Chamaecyparis lawsoniana Yalancı Lavson Servisi
Amerika’nın Oregon eyaletinde doğal olarak yetişmektedir. 60m’ye kadar boylanabilen konik formlu bir ağaçtır.
200’den fazla kültür varyetesi bulunmaktadır.
Çok kalın kabuklu gövde dikine
çatlaklıdır, 2-4m çap yapabilir.
Chamaecyparis lawsoniana
Bir düzlem üzerinde yer alan dal ve sürgünleri yassıdır. Birbiri üzerine karşılıklı olarak yerleşmiş pul
yaprakların sırtlarında yağ bezeleri
bulunur. Farklı varyetelerin yaprakları
yeşil, sarı-yeşil, mavi-yeşil, gri-mavi,
gri-yeşil, gümüşi renklerde olabilir.
Chamaecyparis lawsoniana
Erkek ve dişi çiçekler aynı ağaç üzerinde bulunur ve Mart
ayında olgunlaşırlar.
Erkek çiçekleler tomurcukken siyah, olgunlaşınca siyah ve kırmızı benekli bir görünüm alır. Sürgün uçlarında oluşan dişi çiçekler ise 2-3mm çapındadır ve koyu mavi-
kahverengidirler.
6-8mm çapında, küre biçimindeki kozalaklar önceleri mavi-yeşil, olgunlaşınca
mavimsi gri, koyu sarı, açık kahverengidir. Sonbahar aylarında olgunlaşan
kozalaklar 8 adet puldan oluşur ve her pulun altında 2-5 adet kanatlı tohum
bulunur.
Chamaecyparis nootkatensis
Doğal olarak Kuzey Amerika’nın batı sahillerinde, Alaska ve Kanada’da yetişir. Ortalama 25-30 m. Bazen 40 m. boy yapabilen, 2 m gövde çapı ve yaklaşık 8 m taç genişliğinde, piramit formlu bir ağaçtır.
Gövde kabuğu gri kahverengi ve dar levhalar halinde çatlaklıdır. Dal ve
sürgünler gövdeye dik olarak bağlanır.
Dallar dar bir açı ile yukarıya doğru
yönelmiştir. Yan dallar ve dal uçları
ise aşağıya doğru yönelmiş olup bu
özellik ağaca çok estetik bir görünüş
kazandırmaktadır.
Chamaecyparis nootkatensis
Pul yapraklar koyu yeşil reklidir. Erkek kozalaklar mayıs ayında açılır ve sarı renklidir. Dişi kozalaklar ise ikinci yılın mayıs-haziran ayında olgunlaşır.
Kozalaklar 1 cm çapında, yuvarlak,
kırmızımsı renklidir.
Chamaecyparis nootkatensis
Toprak ve hava nemi isteği çok
fazladır. Soğuklara dayanıklıdır. Derin ve verimli toprakları sever.
Dallarının formu ile estetik olan bitki peyzaj mimarlığı çalışmalarında uygun koşullarda daha çok soliter kullanıma uygundur.
Chamaecyparis nootkatensis Glauca Pendula
Cupressocyparis leylandii
Cupressocyparis leylandii Leylandi Melez Servisi Kuzey Amerika’da yetişen
Chamaecyparis nootkatensis ile
Cupressus macrocarpa’nın melezidir.
15-20m boylanabilen piramidal veya
sütun formlu bit bitkidir. Hızlı gelişim
gösterir, zayıf topraklarda da yetişebilir
ve hava kirliliği, soğuk hava, ilkbahar
donlarına karşı dayanıklıdır.
Cupressocyparis leylandii
Mat koyu yeşil renkli pul yapraklar sürgünlere karşılıklı dizilmişler ve birbiri üzerine sıkıca kapanmışlardır.
Sürgün ucundaki yaprakların beyaz ve sarı olduğu formları mevcuttur.
Mart ayında ortaya çıkan erkek ve dişi çiçekler aynı ağaç üzerinde bulunurlar.
Erkek çiçekler 4-6mm boyunda siyah kırmızı renktedir, kısa sürgün uçlarında yer alır.
Dişi çiçekler 1-1,5mm çapında grimsi mavimsi bej rengindedirler ve onlar da kısa sürgün uçlarında bulunurlar.
8 pullu kozalaklar olgun halde 12- 20mm çapındadır. Gençken bej,
olgunlaşınca kahverengindedirler. Her bir pulun altında 5 tane tohum bulunur.
Tohumları reçinelidir.
Cupressocyparis leylandii
Calocedrus decurrens
FAM. CUPRESSACEAE
Doğal olarak ABD’de Oregon’dan Nevada’ya kadar olan bölgede ve Kaliforniya’da dağlık bölgelerde, 1500-2700 m yüksekliklerde, nemli vadilerde genellikle Abies concolor ile birlikte rastlanır. Vatanında 40-45 m boya ulaşır. Dalları yana doğru yönelmiş ve kısadır.
Hemen hemen sütun şeklinde gelişme gösteren C. deccurens, çok yaşlı hallerde düzensiz tepe oluşturur.
Gövdesi açık kahverengi kabukludur. Yaşlı ağaçlarda gövde kabuğu kırmızı kahverengi ve derin çatlaklıdır.
Calocedrus decurrens
Pul yapraklar 2-3 mm uzunlukta, uzun yumurta biçiminde, uç kısmı sivridir.
Calocedrus decurrens
Kozalakları olgun halde kırmızı kahverengi, silindir şeklinde veya dar yumurta biçiminde, 20 25 mm uzunlukta, 10 mm genişlikte olup aşağıya doğru sarkıktır. Erken sonbaharda olgunlaşan kozalaklar ilkbahara kadar ağaçta kalırlar.
Calocedrus decurrens
Oldukça güzel bir habitusa sahip olan C.
decurrens geniş alanlarda soliter olarak bulundurulmaya uygundur.
Soğuk ve sert iklim koşullarından zarar görür.
Calocedrus decurrens
KAYNAKLAR
Akman, Y., Ketenoğlu, O., Kurt, L., Kurt F. Ve Körüklü S.T. 2012. Gymnospermae (Açık Tohumlular). Ajans-Türk Gazetecilik Matbaacılık. ISBN: 978-975-97436-2-0.
Anşin, R. Ve Özkan, Z. C. 2001. Tohumlu Bitkiler / Açık Tohumlular. Karadeniz Teknik Üniversitesi Basımevi. No:122-15, Trabzon.
Boyd, P. (Ed.). 1999. The Illustrated Book of Trees. Salamender Books Limited.
ISBN: 184065-0834. London.
Demirtaş A. 2016. Ankara’nın Ağaç, Ağaçcık ve Çalıları. Kırsal Çevre ve
Ormancılık Sorunları Araştırma Derneği Yayını. ISBN: 978-9944-0142-5-0. Ankara.
Mamıkoğlu, N. G., 2010. Türkiye’nin Ağaçları ve Çalıları. NTV Yayınları. ISBN:
978-605-5813-49-9.
Orçun, E. 1972. Özel Bahçe Mimarisi – Dendroloji Cilt.1, İğne Yapraklı Ağaç ve Ağaçcıklar Ders Kitabı. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları. No:196, İzmir.
Seçmen, Ö., Gemici, Y., Görk, G., Bekat, L. ve Leblebici, E. 2000. Tohumlu Bitkiler Sistematiği. Ege Üniversitesi Basımevi. No:116, İzmir.
Yaltırık, F. 2000. Dendroloji: ders kitabı : Gymnospermae-angiospermae. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi. 2. Baskı. ISBN: 9754045941, 9789754045949.
İstanbul.
