BİTKİ TANIMA VE DEĞERLENDİRME II
DERS NOTLARI-I (GYMNOSPERMAE)
Dendrolojinin içeriğini oluşturan bitkilerin bitkiler dünyasındaki yeri
Bitkiler alemi 7 bölümde toplanmaktadır:
1.Bacteriophyta (Bakteriler)
2.Cyanophyta (Mavi, yeşil Su yosunları)
3.Phycophyta (Algler, Esmer ve Kızıl Su yosunları) 4.Mycophyta (Mantarlar)
5.Bryophta (Kara yosunları) 6.Pteridophyta (Eğreltiler)
7.Spermatophyta (Tohumlu veya Çiçekli Bitkiler) Gymnospermae (Açık tohumlular)
Angiospermae (Kapalı tohumlular)
Gövdeli bitkiler
(Cormophyta)
Bitki tanıma ve değerlendirme dersi kapsamında anlatılacak bitkilerin ait olduğu CORMOPHYTA (gövdeli bitkiler)
•
Pteridophyta (Eğreltiler)
•
Spermatophyta (Tohumlu veya Çiçekli Bitkiler) olmak üzere iki gruba ayrılır.
Bitki dünyasının en gelişmiş grubunu oluşturan Spermatophyta tohumu taşıyan karpel veya tohum pulu adı verilen metamorfoze olmuş yaprakların açık kaldığına ya da iki yan kenarları ile birleşmek yoluyla kapanarak kapalı bir muhafaza (ovaryum) meydana getirdiğine göre:
Gymnospermae – Açık Tohumlu Bitkiler
Angiospermae – Kapalı Tohumlu Bitkiler
olmak üzere iki alt bölüme ayrılır.
BÖLÜM (-phyta) SINIF (-opsida) TAKIM (-ales)
FAMİLYA (-aceae) CİNS
TÜR – başlangıç takson alttür – subsp.
varyete – var.
CONIFERALES Pinaceae
Taxodiaceae Cupressaceae Araucariaceae Cephalotaxaceae Taxaceae
GINKGOALES Ginkgoaceae
PINALES
Podocarpaceae
CYCADALES
Zamiaceae
Cycadaceae
Ağaç: Boyu en az 5 m, çapı da 10 cm’den aşağı olmayan, dal, sürgün ve yaprakların oluşturduğu tepe tacını tek bir gövde ile taşıyan, her yıl çap artımı yaparak kalınlaşan, boy büyümesi yaparak boylanan ve dokularındaki hücrelerin büyük bölümü odunlaşmış olan uzun ömürlü bitkilerdir.
Çalı: Toprak seviyesinden itibaren
aynı kalınlıkta bir çok gövdesi
bulunan ve fazla boylanmayan
(ancak 5 m’ye kadar ulaşabilen)
odunsu bitkilerdir.
İSİMLENDİRME (NOMENKLATÜR)
Dünya üzerinde birlik sağlamak amacıyla isimlendirmeye gereksinim duyulmuştur. En dar, en küçük anlamda taksonominin temel taşı “Tür” dür. Tür, birbirine çok benzerlik gösteren ve aralarında döllenerek benzer döller meydana getirebilen bireyler topluluğudur. Türler sabit birimler olmayıp kendi içinde daha alt birimlere ayrılabilir. Eğer bir tür 2 veya daha çok alttür veya varyete gibi alt taksonlara ayrılıyorsa bu türlere “politipik tür” denir. Eğer alttürlere ayrılmıyorsa buna “monotipik tür” denir.
Tür Altı Kategorileri:
Alttür: Alttür ssp. ya da subsp. şeklinde kısaltılarak gösterilir. En az bir morfolojik özelliği bakımından fark eden ve coğrafi olarak sınırlandırılmış yerel populasyonlardır. Bir türün alttürleri arasında üreme engeli olmamakla birlikte deniz, dağ gibi coğrafi engeller sonucu döllenme gerçekleşmez, yani kendi içinde kapalı sistem oluşturur. Sadece kendi içinde gen alışverişinde bulunan bu populasyon zamanla türün diğer populasyonlarından ileri derecede farklılaşır. Bu durum zamanla üreme engeli oluşturur.
Örnek: Abies nordmanniana (Stev.) Spach subsp. nordmanniana
subsp. bornmuelleriana (Mattf.) Cullen and Coode
subsp. equi-trojani (Aschers et Sint.) Coode and Cullen
Varyete: Kısaltılmış olarak var. işareti ile gösterilir. En az bir morfolojik özellik bakımından türden ayrılır, fakat türün yayılış alanı içerisinde küçük ya da büyük gruplar halinde bulunur.
Örnek:
Pinus nigra Arnold.
subsp. pallasiana (Lamb.) Halmooe var. pallasiana
var. pyramidata (Acatay) Yaltırık var. şeneriana (Saatçioğlu) Yaltırık var. yaltırıkiana Alptekin.
Tür Üstü Kategorileri
Cins: Birbirine benzeyen ve ortak birçok karakterleri olan türlerin topluluğudur. Tek bir türü olan cinslere “Monotipik Genus”, birden fazla türü olan cinsler “Politipik Genus” adı verilir.
Familya: Müşterek özellikleri olan yakın cinslerin topluluğudur. Familyanın bir üstü takımdır.
İki veya daha çok familyanın birleşmesi ile Takım (Ordo) meydana gelir. Sınıfların bir araya gelmesi ile de Bölüm oluşur.
Familya eki “ceae” dir. Örneğin; Pinaceae, Fagaceae gibi. Eki olmayan istisna familya
isimleri de vardır. Örneğin; Compositae, Labiatae.
Botanikte İsimlendirme
Bitkilerin bilimsel isimleri ya Latince kelimelerden oluşur ya da diğer fiillerden Latinceleştirilmiş olarak kullanılır. Her bir bitkinin tek bir bilimsel adı vardır. Bu türün adı 2 kelimeden oluşur. Buna “Binominal” isimlendirme denir. Örneğin; Pinus nigra Arnold (Karaçam) “Pinus” cins adını, nigra ise türü belirler. Üçüncü isim türün ilk tanımını yapan otoritenin adıdır. Ünlü botanikçilerin ad ve soyadları uzun ise tür epitetinden sonra kısaltılarak verilir. Örneğin 6 000’den fazla taksona isim babalığı yapmış olan ünlü İsveç’li botanikçi Carl Linnee için kısaltılmış L. yeterli görülür. Türlerin isimlendirmesini yapan otorite bazen birden fazla olabilmektedir.
Aynı cinsin iki türü arasında oluşan hibrid için (x) işareti türlerin ortasında gösterilir. Örneğin Picea x lutzii, Picea glauca x Picea sitchensis gibi iki türün doğal hibritidir. X işareti cins adından önce yer alırsa iki ayrı cinsin türleri arasındaki hibridi ifade eder. Örneğin;
x Cupressocyparis leylandii, Cupressus macrocarpa x Chamaecyparis nootkatensis’in hibritidir.
Kultivar, Kültür Varyeteleri: Kısaltılmış olarak cv. olarak gösterilir. Doğada veya fidanlıklarda bir mutasyon sonucu ortaya çıkmış mutantlardır. Bunlar daha sonra vegetatif olarak çoğaltılabilir, özellikleri değişmez. Örneğin Picea glauca (Moench) Vos. cv ‘Conica’
Kuzey Amerika ve Kanada’da doğal olarak yetişen Ak Ladinin bir kültivarıdır. Bitkinin
Latince adı italik yazıldığı halde, kültivarlar tırnak içerisinde düz harflerle yazılır ve büyük
harfle başlar.
KAYNAKLAR
Akman, Y., Ketenoğlu, O., Kurt, L., Kurt F. Ve Körüklü S.T. 2012. Gymnospermae (Açık Tohumlular). Ajans-Türk Gazetecilik Matbaacılık. ISBN: 978-975-97436-2-0.
Anşin, R. Ve Özkan, Z. C. 2001. Tohumlu Bitkiler / Açık Tohumlular. Karadeniz Teknik Üniversitesi Basımevi. No:122-15, Trabzon.
Boyd, P. (Ed.). 1999. The Illustrated Book of Trees. Salamender Books Limited.
ISBN: 184065-0834. London.
Demirtaş A. 2016. Ankara’nın Ağaç, Ağaçcık ve Çalıları. Kırsal Çevre ve
Ormancılık Sorunları Araştırma Derneği Yayını. ISBN: 978-9944-0142-5-0. Ankara.
Mamıkoğlu, N. G., 2010. Türkiye’nin Ağaçları ve Çalıları. NTV Yayınları. ISBN:
978-605-5813-49-9.
Orçun, E. 1972. Özel Bahçe Mimarisi – Dendroloji Cilt.1, İğne Yapraklı Ağaç ve Ağaçcıklar Ders Kitabı. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları. No:196, İzmir.
Seçmen, Ö., Gemici, Y., Görk, G., Bekat, L. ve Leblebici, E. 2000. Tohumlu Bitkiler Sistematiği. Ege Üniversitesi Basımevi. No:116, İzmir.
Yaltırık, F. 2000. Dendroloji: ders kitabı : Gymnospermae-angiospermae. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi. 2. Baskı. ISBN: 9754045941, 9789754045949.
İstanbul.
