BİTKİ TANIMA VE DEĞERLENDİRME II
DERS NOTLARI-III (PINUS)
PINACEAE
Coniferae sınıfının en önemli familyalarından birisidir. 10 cins ve yaklaşık 210 türle temsil edilmekte olup tropik ormanlardan başlamak üzere Kuzey Kutbuna (Arktik Kuşak) kadar Kuzey Yarım Küresinde geniş ormanlar kurarlar.
Cinsleri sırasıyla;
Abies,
Picea,
Keteleria,
Tsuga,
Pseudotsuga,
Pinus,
Cedrus,
Larix,
Pseudolarix,
Cathaya’dır.
Botanik Özelliği: Yaprakları çoğunlukla herdemyeşil veya birkaç cinsinde kışın dökülür. İğne yapraklar döküldüğünde ya da koparıldığında sürgün üzerinde cinse bağlı olarak değişik şekillerde çıkıntılar veya çukur izler bırakır.
Bazı cinslerde kısa sürgünler üzerinde 2 ya da daha fazla iğne yaprak bir arada bulunur. Bir cinsli bir evciklidirler. Erkek çiçeklerde çiçek tozları Mart ayından itibaren olgunlaşmaya başlar, pulların üzerine dökülür, kuruduktan sonra etrafa saçılır. Dişi çiçeklerin birçoğu bir eksen etrafında sarmal dizilerek bir kozalak oluştururlar. Bazı cinslerde kozalaklar olgunlaşınca dağılır (Abies, Pseudolarix, Cedrus). Kozalak olgunlaşması 1 yılda, 26 ayda (Cedrus’ta) ve 2-3 yılda (Pinus) olur.
Tohumlar çoğunlukla kanatlıdır. Odunları reçinesiz (Abies, Keteleria, Tsuga, Pseudolarix, Cedrus) veya reçinelidir.
PINACEAE
PINUS
Bu cins tür zenginliği bakımından Koniferler içerisindeki en geniş ve en önemlisidir.
80-90 türle Kuzey yarım küresinde, Kuzey Amerika, Asya ve Avrupa’nın son ağaç sınırına kadar geniş yayılışı vardır.
Habitusu: Herdemyeşil, genellikle boylu, nadiren çalı formunda bodur, iğne yapraklı ağaçlardır. Dalları genç yaşlarda çevrel dizilmiş olup yatay yönde çıkarlar. Bundan dolayı Pinus türleri gençlik devresinde genellikle piramidal görünüşe sahiptir. Ancak ileri yaşlarda dalların çevrel dizilişi ve tepe formu bozulur, tepe dağınık bir hal alır.
Pinus türlerinde gövde kabuğu uzunlamasına veya pul şeklinde çatlamalar gösterir.
Yaşlı gövdelerde kabuklar genellikle derin çatlaklı ve kalındır.
PINUS
PINUS
Yaprakları: İğne şeklinde, genellikle 2-3-5, nadiren 1 veya 6-8 tanesi bir arada bulunur. Çamlarda ilk yaşlarda oluşan iğne yapraklar gövde ve dallara tek tek dizilmişlerdir ve en fazla 4 yıl bitkide kalırlar. Yapraklar 5-50 cm arasında değişen çeşitli boya sahiptir.
Çiçek ve kozalakları: Çiçekleri bir evciklidir. Erkek çiçekler genç uzun sürgünlerin dip kısmında sarı turuncu veya kırmızı renkte, başak şeklinde, bir çoğu bir arada bulunur.
Dişi çiçekleri kozalakçıklar halinde, genellikle sürgünlerin ucunda ya da genç sürgünler üzerinde düzensiz bir biçimde dizilmişlerdir. Tek tek ya da birkaç tanesi bir aradadır. Kozalakları yuvarlak, yumurta ya da silindir biçiminde, simetrik veya asimetriktir. Kozalaklar çoğunlukla aşağıya, bazen da yukarıya doğru yönelmişlerdir.
Genellikle 2, nadiren de 3 yılda olgunlaşır. Çamlarda kozalaklar tohumlar dağıldıktan bir süre sonra yere düşerler.
Yetişme ortamı istekleri: Yarı gölge koşullarda yetişen birkaç tür hariç çam türleri genellikle tipik ışık ağacıdır. İyi gelişebilmeleri, gerçek ve karakteristik formlarını elde edebilmeleri, bol ışıkta ve serbest halde bulundurulmaları ile mümkündür.
Nisbi nem istekleri doğal yetişme alanlarına bağlı olarak çok farklıdır. Ekstrem kurak iklim şartlarında yetişebilen (örneğin: P. brutia, P. halepensis, P. pinea vb) türleri olduğu gibi yüksek neme gereksinim duyan türleri de (örneğin P. griffithii, P. strobus, P. rigida vb) vardır.
PINUS
Toprak: Pinus türlerinin çoğu derine giden kazık köklere sahiptirler. Uygun koşullarda, henüz 1 yaşındaki fidanlarda kökler 2.5 – 3 m derine gider. Çam türleri toprak isteği bakımından genellikle kanaatkardır. Hatta bazı türler son derece fakir, kumlu topraklarda yetişebilir.
Peyzaj Mimarlığında Kullanılışı: Çamların değişik amaçlarla kullanıma uygun çeşitli tür ve formları vardır. Yaşlı halde oldukça geniş, informal ve monumental ağaçlar oluşturan türlerin geniş yeşil alanlarda soliter veya gevşek gruplar halinde kullanımları oldukça güzel peyzaj şekilleri oluşturur. Bunun yanı sıra küçük yeşil alanlarda, özellikle ev, kaya ve funda bahçelerinde kullanılmaya çok uygun, bodur ve yayılıcı formları da bulunmaktadır.
PINUS
TÜRKİYE’DE DOĞAL OLARAK YETİŞEN ÇAMLAR
Pinus brutia Henry (P. halepensis var. brutia Henry, P. hispanica Cook., P. halepensis
Mill. x P. laricio Poir.) – Kızıl Çam, Türk Çamı, Türk Kızıl Çamı
Pinus brutia
Doğal olarak Akdeniz ve Karadeniz kıyılarında yetişen ancak çoğunlukla Doğu Akdeniz, özellikle ülkemizde Ege ve Akdeniz ve kısmen Marmara Bölgesinde rastlanılan bir çam türüdür. Orta Karadeniz ve Trakya Bölgesinde de lokal yayılış gösterir. Bunun dışında İtalya, Yunanistan, Girit ve Kıbrıs adaları, Suriye, Lübnan ve Irak P. brutia’nın doğal yayılış bölgeleridir. Kızıl Çam aynı zamanda 1200 m. yüksekliğe ulaşan vertikal bir dağılım gösterir. Kıyıda yetişenler genellikle düzensiz gövdeli, kalın dallı ve dağınık taçlı oldukları halde yükseklere çıkıldıkça düzgün ve uzun gövde, ince dallar ve toplu, sivri bir tepe oluşturan 25- 30 m kadar boylanan ağaçlar şeklinde gelişirler.
Pinus brutia
P. brutia habitus bakımından P. halepensis’e benzer, ancak Halep Çamı kadar sık dallanma göstermez. Kozalakları daha uzun, iğne yaprakları daha serttir. Genç sürgünleri ise Halep Çamında olduğu gibi açık gri olmayıp sarımsı kırmızıdır. İğne yaprakları ikili, koyu yeşil, 10-16 cm, nadiren 18 cm uzunluğunda, kenarları keskin, uçları sivri, enine kesiti yarım daire şeklindedir.
Pinus brutia
Kozalakları nadiren tek tek, genellikle 2- 6 tanesi bir arada çevrel dizilmiş, P.
halepensis’in aksine çok kısa saplı, horizontal veya hafifçe yukarıya doğru yönelmiş, uzunca konik, topaç şeklinde 5-12 cm uzunlukta, açık kahverengidir.
P. brutia yetişme alanı istekleri bakımından oldukça kanaatkardır. Çok fakir, kurak ve taşlı topraklarda, güney yamaçlarda, nispi nemi çok düşük iklim şartlarında yetişebilir. Kışları sert ve soğuk geçen bölgeler uygun olmayan yetişme alanlarıdır. Ege ve Akdeniz Bölgelerinde çıplak alanların ağaçlandırılmasında sulama olmadan başarılı sonuçlar elde edilmektedir.
Pinus brutia
Pinus brutia
Peyzaj mimarlığı çalışmalarında kent çevresinde bulunan yeşil alanlarda, tarımsal peyzajda ve kent dışındaki rekreasyon alanlarında özellikle kanaatkar oluşu ve gençlik devresinde hızlı gelişmesi nedeniyle soliter olarak kullanılması ya da gevşek gruplar oluşturulması uygundur. P. brutia’nın peyzaj mimarlığında özellikle kent içerisindeki yeşil alanlarda ve tarımsal peyzajda kullanılmaya çok uygun bir alt türü ise P. brutia var. agroptiotii’
dir. Ülkemizde doğal olarak Antalya, Mersin, Adana, Fethiye ve Elmalı arasında Seki yaylasında yetişmekte olan bu alt tür sık ve yukarıya doğru dallanma gösterir.
Pinus brutia
P. brutia var. pyramidalis küçük yeşil alanlarda soliter halde bulundurulmaya, geniş yeşil alanlarda ise gruplar oluşturulmasına uygundur. Küçük ölçekli bahçelerde ve kent içi yeşil alanlarda kullanıma uygun diğer bir kültür formu ise bodur ve yuvarlak formlu bir bitki olan P. brutia ‘Globosa Nana’ dır.
P. brutia Ten. ‘Globosa Nana’
Pinus brutia
Pinus halepensis Mill (P. pithusa
Strangw., P. abasica Carr., P. halepensis abasica Carr.) – Halep Çamı
Doğal olarak Portekiz’den Güney Anadolu’ya kadar, Akdeniz sahillerinde geniş bir yayılış bölgesine sahiptir. Ülkemizde Toros Dağları’nın eteğinde Seyhan ve Ceyhan nehirleri arasında kalan bölge asıl yayılış alanıdır.
P. halepensis bol dallanma ve çatallanma gösteren, gençlik devresinde düzgün olmayan, sivri piramidal, yaşlı halde ise dağınık taç oluşturan ve 10-15 m boya ulaşan bir çam türüdür. Dalları ince genellikle yanlara doğru yönelmiştir. Sürgünleri açık gri, tüysüz ve oldukça incedir. Tomurcukları sarımsı kahverengi, yumurta şeklinde, kısa ve reçinesizdir.
Pinus halepensis
İğne yaprakları oldukça ince ve narin, genellikle ikili, nadiren üçlü, açık yeşil renkte, 6-10 cm ve nadiren 20 cm uzunlukta, kenarları çok ince dişlidir.
İğne yapraklar sürgün uçlarında sık dizilmiş olup fırça veya püskül şeklinde bir arada toplanmıştır.
Pinus halepensis
Kozalakları uzun konik, olgun halde parlak sarımsı kahverengi veya tuğla kırmızısı, 5-10 cm uzunlukta, tek tek veya birkaç tanesi bir arada çevrel olarak dizilmiştir. Kozalaklar kalın ve uzun saplıdır, uçları aşağıya doğru yönelmiştir.
P. halepensis nem ve toprak isteği bakımından oldukça kanaatkardır. Kurak, besin maddelerince fakir, kumlu topraklarda gelişebilir. Bol güneşli yerlere ve ılıman iklim koşullarına gereksinim duyar. Habitus bakımından güzel bir görünüşe sahip olmadığından Halep Çamı kent içi yeşil alanlarda genellikle kullanılmaz. Ancak kent çevresinde, tarımsal peyzajda ve özellikle çıplak alanların ağaçlandırılmasında son derece uygundur.
Grup oluşturulduğunda ışık gereksinimi dikkate alınarak çok sık dikilmemelidir.
Pinus halepensis
Pinus halepensis
Pinus halepensis
Pinus halepensis
Pinus halepensis
Pinus halepensis
Pinus halepensis
Pinus nigra Arn. (P. laricio Poir, P.
maritima Mill.) – Karaçam
Güney ve Orta Avrupa ile Batı Asya’nın dağlık bölgelerinde doğal olarak yetişmektedir.
Gençlik devresinde geniş piramidal, yaşlı halde dağınık, şemsiye şeklinde tepeye sahiptir. Normal olarak 20-40 m boya ulaşır, hızlı gelişir. Gövdesi düz olup kabukları siyahımsı gri ve derin çatlaklıdır.
Pinus nigra
Pinus nigra
Gövdesi düz olup kabukları siyahımsı gri ve derin çatlaklıdır.
Pinus nigra
Sürgünleri parlak sarımsı yeşil veya sarımsı kahverengi, tüysüzdür. Sürgün uçlarında bulunan iğne yapraklar çanak gibi bir boşluk oluştururlar. Tomurcukları açık kahverengi ve reçinelidir.
İğne yaprakları ikili, koyu yeşil, uç kısmı sivri, 8-15 cm uzunlukta, kenarları ince dişli, eğri ve genellikle bükülmüştür.
Pinus nigra
Kozalakları parlak sarımsı kahverengi, simetrik, yumurta biçiminde yuvarlak, 5-8 cm uzunluktadır.
Pinus nigra
Pinus nigra
Pinus nigra
Kozalakların 2-4 tanesi bir arada, çevrel dizilmişlerdir. Sapı yok denecek kadar kısadır.
Kozalaklar horizontal veya uçları hafifçe aşağıya yönelmiş durumdadır.
Pinus nigra
Pinus nigra
Pinus nigra
P. nigra orman ağacı olarak ekonomik öneme sahip olduğu gibi özellikle yaşlı haldeki oldukça güzel habitusu ile peyzaj mimarlığında yararlanılan bir çam türü olarak önem taşır. Karaçam geniş yeşil alanlarda soliter olarak veya küçük, gevşek gruplar halinde bulundurulmalıdır.
Pinus nigra
Yetişme ortamı istekleri bakımından kanaatkar, dona dayanıklı bir çam türüdür. Ancak kurak toprak ve iklim şartlarına P. brutia ve P. halepensis kadar dayanıklı değildir. Karaçamın üstünlüğü veya avantajı Sarıçamın yetişemediği veya iyi gelişme gösteremediği yerlerde yetişmesidir.
Karaçam deniz kenarına yakın saf kum topraklardan ağır balçık ve killi topraklara kadar çok farklı toprak koşullarında yetişebilir. Anataşı kalker olan kireççe zengin topraklarda daha iyi gelişme gösterir. Denizden esen güçlü rüzgarlara karşı koyabilir, çok önemli bir rüzgar perdesi bitkisi olarak görev yapar. Rüzgar etkisi altında kalan yerlerin korunmasında ön sıraya dikilebilecek bir ağaçtır.
Pinus nigra
Güneybatı, Güney, Güneydoğu Avrupa ile Batı Asya’nın submediterran bölgelerinde geniş coğrafi yayılış gösteren Karaçam 5 coğrafi alt türe ayrılmıştır. Bu alttürlerin coğrafi dağılışları şöyledir:
Pinus nigra subsp. nigra – Avusturya Karaçamı : Avusturya’dan Orta İtalya’ya kadar uzanır, Yunanistan ve Yugoslavya’da doğal olarak yetişir.
Pinus nigra subsp. larico – Korsika Karaçamı : Güney İtalya, Korsika, Sicilya.
Pinus nigra subsp. dalmatica – Dalmaçya Karaçamı : Yugoslavya’nın kuzeybatı sahilleri ve adaları.
Pinus nigra subsp. salzmannii – Pirene Karaçamı : Orta ve Güney İspanya, Pirene Dağları.
Pinus nigra subsp. pallasiana – Anadolu Karaçamı : Balkanlar, Güney Karpatlar, Kırım, Türkiye, Kıbrıs, Suriye.
P. nigra subsp. pallasiana – Anadolu karaçamı: Diğer alttürlerden kozalak büyüklüğü ve iğne yaprak uzunluğu bakımından farklıdır. Anadolu Karaçamının ülkemizde 4 ayrı varyetesi bulunmaktadır. Bunlar:
Pinus nigra var. pallasiana : Ülkemizde çok geniş bir yayılışa sahiptir, iklim ekstremlerine dayanıklıdır. Stepe kadar sokulur.
Pinus nigra var. pyramidata – Ehrami Karaçam :Yan dalları ve genç sürgünler gövdeye sıkıca kapanmış ve dik olarak yükselmiştir, sütun görünümündedir. Yavaş büyürler, son derece dekoratif park ağaçlardır.
P. nigra subsp. pallasiana var.
pyramidata – Ehrami Karaçam
Pinus nigra var. şeneriana: Dipten dallanmış, küre biçiminde kompakt bir çalıdır. Son derece güzel bir park ağacı olmasına karşın henüz yeterince kullanılmamaktadır. Dipten son derece sık bir dallanma sistemine sahiptir.
Pinus nigra var. yaltırıkiana – Büyük Kozalaklı Karaçam: Bu varyetenin iğne yaprakları uzun ve kozalakları ise çok büyüktür.
Boylu, geniş taçlı ağaçlardır.
Pinus pinea
Diğer çamlardan kolayca ayırt edilebilecek şemsiye gibi dağınık bir tepeye sahip 15-20 m boyunda bir ağaçtır. Gövde düzgün, kırmızımtrak-gri renkli kalın kabuğu derin çatlaklıdır. Doğal olarak ülkemiz başta olmak üzere Akdeniz kıyılarında Portekiz, İspanya’da 1000 m yüksekliklere kadar, Doğu İtalya, Dalmaçya ve Makedonya’da, Girit adasında lokal yayılış gösterir.
Ülkemizde en yoğun olarak Batı Anadolu’da Bergama civarında, Edremit Körfezi sahillerinde, Torbalı, Aydın – Muğla arasında, Antalya civarında Manavgat sahilleri, Marmara Gemlik Körfezi kıyıları ve Trabzon’da bulunur.
P. pinea L. – Fıstık Çamı
10-15 cm uzunluğundaki iğne yapraklar parlak açık yeşil renktedir, kenarları dişlidir. Olgunlaşmasını 3. yılda tamamlayan kozalak ovoidal veya hemen hemen küre şeklindedir. Oldukça kısa saplı olduğundan sürgüne oturmuş gibidir. Olgun kozalaklar parlak, kırmızımtrak kestane rengindedir. Bu çam türünün tohumları çok büyüktür (1.5-2 cm). Fıstık Çamının tohumları halk arasında “Çam fıstığı” diye adlandırılır ve yenir.
Pinus pinea
Pinus pinea
P. pinea gençlik devresinde yuvarlak, yaşlı halde ise dağınık, şemsiye şeklinde tepe ve düzgün gövde gelişimi gösterir. Kök sistemi genellikle kuvvetlidir, elverişli topraklarda ilk yaşlardan başlayarak derine giden kazık kök yapar.
Pinus pinea
Fıstık Çamı yetişme koşulları açısından oldukça kanaatkardır.
Fakir, kumlu, kireçli veya killi topraklarda, kurak iklim şartlarında yetişebilir. Güneşli yerlere gereksinim duyar. Soğuk ve sert iklim şartlarında gelişemez. Ekstrem kötü koşullarda Fıstık Çamı ince ve kısa iğne yaprak ve küçük kozalak oluşturur, cılız gelişme gösterir.
Pinus pinea
Pinus pinea
Hızlı gelişen, özellikle yaşlı halde oldukça dekoratif tepe yapısına sahip olan Fıstık Çamları sahillerde yer alan yeşil alanlarda son derece cazip peyzaj şekilleri ortaya koyar. P.
pinea kent içi yeşil alanlarda olduğu kadar kent çevresi, tarımsal peyzaj ve
rekreasyon alanlarında
bulundurulmaya çok uygun bir çam türüdür. Peyzaj mimarlığında geniş yeşil alanlarda soliter halde bulundurulmalı, çok geniş yeşil alanlarda ise gevşek gruplar oluşturulmalıdır.
Pinus pinea
Pinus pinea
Pinus sylvestris
Yetişme yerine göre 20 – 40 m’ye kadar boylanan narin ve silindirik gövdeli, sivri tepeli ve ince dallı (yüksek bölgelerde) ya da dolgun gövdeli, yayvan tepeli ve kalın dallı (alçak bölgelerde) bir ağaçtır. Bazen de fakir topraklarda kayalıklar üzerinde ve arktik rejyonlarda çalı halinde, bodur halde bulunur.
Sarıçam çok geniş bir yayılış alanı gösterir.
Avrupa’nın hemen hemen bütün bölgelerinde, ülkemizde, Kafkaslar’da, Sibirya’da bulunur. Doğu Avrupa ve Kuzey Asya ormanlarının ana ağaç türünü oluşturur. P. sylvestris’in güney yayılış sınırını Türkiye oluşturur. Kuzeydoğu ve Kuzey Anadolu ile Güneydoğu Marmara Bölgesi Sarıçamın yayılış bölgesidir. Doğu Karadeniz Bölgesinde sarıçama 1200 – 2000 m yüksekliklerde rastlanmaktadır.
Orta Karadeniz Bölgesinde 1300-1400 m’den itibaren orman sınırına kadar bölgenin karakteristik ağacını oluşturur.
Bundan başka Uludağ, Eskişehir ve Kütahya dolaylarında, Afyonkarahisar’ın Ahır Dağında rastlanır. Akdağmadeni civarı, Kayseri ve Maraş arasında Pınarbaşı dolayları ise Sarıçamın lokal yayılış gösterdiği alanlardır.
Pinus sylvestris
İğne yaprakları ikili, mavi yeşil renkte, genellikle kıvrık, sık dizilmiş, 4-5 cm, nadiren 6- 7 cm uzunlukta, uçları sivri, kenarları keskindir.
Pinus sylvestris
Kozalakları mat gri-kahverengi, konik kısa veya uzun saplı, uçları aşağıya doğru yönelmiş, tek tek ya da 2-3 tanesi bir arada, 3-7 cm uzunluktadır.
Pinus sylvestris
Sarıçam uygun yetişme koşullarında süratli gelişme gösterir. Soğuk iklim şartlarına ve rüzgara karşı dayanıklıdır. Bol güneşli yerlere gereksinim duyar.
Kumlu veya killi topraklarda gelişebilir.
Nispi nemi çok düşük olan iklim şartlarında ve kuru topraklarda yetişmez.
Sarıçamın özellikle yaşlı halde dağınık ve oldukça dekoratif tepe oluşturan formu geniş yeşil alanlarda soliter halde bulundurulmaya, çok geniş yeşil alanlarda ise gevşek gruplar oluşturulmasına uygundur. Yeşil alanlarda gruplar oluşturulduğunda sık dikim yapmamaya özellikle dikkat edilmelidir.
Pinus sylvestris
Pinus sylvestris
Sarıçamın Park ve bahçelerde görülen kültivarları şunlardır:
cv. ‘Argentea’ – Yaprakları gümüşi – mavi yeşil olan bir taksondur.
cv. ‘Aurea’ – Yavaş büyüyen küçük bir ağaçtır, yaprakları kışın altın sarısı renktedir.
cv. ‘Bouvronensis’ – Küre şeklinde kompakt, çok kısa boylu bir çalıdır. İğne yaprakları kısa, mavi-yeşil renklidir.
cv. ‘Fastigiata’ – Sivri kavak görünümünde sütun gibi yükselen, gösterişli bir taksondur.
cv. ‘Nana’ – Yavaş büyüyen bodur bir çalıdır.
cv. ‘Watereri’ – Geniş yumurtamsı – yuvarlak, çalımsı, kompakt formda gelişme gösteren 2-3 m boylanan bir çalıdır.
Pinus sylvestris L. ‘Watereri’
Pinus sylvestris L. ‘Repens’
KAYNAKLAR
Akman, Y., Ketenoğlu, O., Kurt, L., Kurt F. Ve Körüklü S.T. 2012. Gymnospermae (Açık Tohumlular). Ajans-Türk Gazetecilik Matbaacılık. ISBN: 978-975-97436-2-0.
Anşin, R. Ve Özkan, Z. C. 2001. Tohumlu Bitkiler / Açık Tohumlular. Karadeniz Teknik Üniversitesi Basımevi. No:122-15, Trabzon.
Boyd, P. (Ed.). 1999. The Illustrated Book of Trees. Salamender Books Limited.
ISBN: 184065-0834. London.
Demirtaş A. 2016. Ankara’nın Ağaç, Ağaçcık ve Çalıları. Kırsal Çevre ve
Ormancılık Sorunları Araştırma Derneği Yayını. ISBN: 978-9944-0142-5-0. Ankara.
Mamıkoğlu, N. G., 2010. Türkiye’nin Ağaçları ve Çalıları. NTV Yayınları. ISBN:
978-605-5813-49-9.
Orçun, E. 1972. Özel Bahçe Mimarisi – Dendroloji Cilt.1, İğne Yapraklı Ağaç ve Ağaçcıklar Ders Kitabı. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları. No:196, İzmir.
Seçmen, Ö., Gemici, Y., Görk, G., Bekat, L. ve Leblebici, E. 2000. Tohumlu Bitkiler Sistematiği. Ege Üniversitesi Basımevi. No:116, İzmir.
Yaltırık, F. 2000. Dendroloji: ders kitabı : Gymnospermae-angiospermae. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi. 2. Baskı. ISBN: 9754045941, 9789754045949.
İstanbul.
