DBB124 Karşılaştırmalı Dil İncelemeleri – Sesbilimsel Tipoloji
Salı, 15.30-17.45 Dr. İpek Pınar Uzun
Dersin Sistemdeki Adı:
Karşılaştırmalı Dil İncelemeleri_Sesbilimsel Tipoloji
Grup Kodu:
7z7em3
Edmodo
Moravcsik E. A. (2013). Introducing Language Typology. Cambridge Introductions to Language and Linguistics.
Croft, W. (2003). Typology and Universals. 2. Baskı. Cambridge Textbooks in Linguistics. Cambridge.
Özgen, M. & Koşaner, Ö. (2016). Dünya Dillerinden Örneklerle Dilbilimsel Tipoloji.
Pegem Akademi Yayınları.
Gordon, M. K. (2016). Phonological typology. Oxford, Birleşik Krallık: Oxford University Press.
Maddieson, I. (2012). Typology of phonological systems. J. J. Song (Haz.), The Oxford handbook of linguistic typology içinde. Oxford, Birleşik Krallık: Oxford University Press.
Ladefoged, P. & Maddieson, I. (1996). The sounds of the world’s languages.
Cambridge, MA: Blackwell Publishers.
Okuma Listesi
Sesbilimsel Tipolojiye Giriş
Ses – Sesbirim Bağıntısı
Ses Çevresi, Dağılımsal Değişkeler
Evrensel İlkeler ve Değiştirgenler
Parçalı Sesbilimde Tipolojik Yaklaşım
Titreşimlilik Hiyerarşisi: Ötüm
Konuşma Seslerinin Çıkarılış Türleri: Akciğer Girişli-Çıkışlı Sesler
Sesbirim Sayımcaları – WALS’ten örnekler
Dünya Dillerinde Ünlülerin Sınıflandırılması ve Evrenceler:
Çene açısı, dudakların durumu, dilin devinimi
Ünsüz Sınıflandırmasına Genel Giriş
İZLENCE – 06.03.2018
- bir parçadan oluşan - anlam ayırıcı nitelikli - nitelik-nicelik farklığı
SESBİLİM
PARÇALI Sesbilim PARÇALARÜSTÜ Sesbilim
- birden fazla parçadan oluşan - anlam ayırıcı nitelikli
Ton, Süre, Durak, Kavşak, Ezgi, Vurgu, Odak, Ses Rengi gibi…
Ses, Sesbirim, Dağılımsal Değişkeler, Ayırıcı Özellikler, Karşıtlıklar gibi…
SESBİLİM (Phonology)
PARÇALI SESBİLİM (Segmental Phonology)
Parçalı sesbilim, tek parçadan oluşan sesel birimlerle ilgilenmektedir.
Sesbirim (phoneme), en temel araştırma nesnesidir.
Seslerin nitelik ve nicelik farklılıklarıyla ilgilenmekte olan bu alan, seslerin anlam ayırıcılık özelliklerine dayalı olarak karşıtlık ilkesi temelinde inceleme yapmaktadır.
Dildeki seslerin üçboyutluluğa göre sınıflandırılması, parçalı sesbilimin araştırma konusudur.
Uluslararası Sesbilim Abecesi (IPA), parçalı sesbilim temelinde oluşturulmuştur.
Bir konuşma eyleminin gerçekleşebilmesi için beyinde seslerin kodlanması, bu seslerin sözcüklere ve tümcelere dönüşmesi gerekmektedir. Bu kodlama, dilin sesbilimsel yapısını oluşturmaktadır.
Konuşulanı duyarken ve çözümlerken de beyin, işitsel sinirlerden gelen sürekli ve iç içe verileri, önce sesbilimsel yapının işleyiş kuralları çerçevesinde çözümleyerek anlamlandırma sürecini başlatır.
Ses – Sesbirim (Phone – Phoneme)
k.a.n.e.p.e.
taş / baş
D İ Z İ S E L
D İ Z İ M S E L
b t
Çıkış Yeri + –
Çıkış Biçimi + +
Ötüm/Titreşim + –
İki yönlü karşıtlık
m b
Çıkış Yeri + +
Çıkış Biçimi + –
Ötüm/Titreşim + +
Tek yönlü karşıtlık
mal / bal
Ses – Sesbirim (Phone – Phoneme)
Beyin, dilin anlatımsal değişkesini, tümcelerin tamamını depo ederek değil, tümceleri oluşturan sözcükleri, sesbirimleri, onların anlamlarını ve ayırıcı özelliklerini ve sözcükleri yerleştireceği örüntüleri depolayarak gerçekleştirir.
Ayırıcı Özellikler (Distinctive Features)
Konuşma sırasında, sesbilimsel yapı, konuşma seslerini seçme-birleştirme işlemiyle bir araya getirip düşünce boyutumuzdaki kavramların imgeleri olan sözcüklere dönüştürmemizi sağlarken, beyin de bu dizgeyi, ses yolu kaslarına gönderdiği komutlara dönüştürür.
Seçme-Birleştirme
/k/:
/g/:
/h/:
/r/:
/v/:
/y/:
Ses Çevresi
Titreşimlilik Hiyerarşisi (Sonority Hierarchy)
Ünlüler Yarı Ünlüler
Sızmalılar Genizsiller
Patlamalılar
Akciğer Çıkışlı Sesler (Pulmonic Egressives)
Bu seslerin çıkarılışı sırasında hava akımı akciğer kaynaklıdır. Konuşma seslerinin büyük kısmı akciğer çıkışlıdır.
Akciğer Girişli Sesler (Pulmonic Ingressives)
Bu seslerin çıkarılışı sırasında hava akımı akciğer kaynaklı değildir ve bu şekilde üretilen sesler, sesbirim olma özelliğini genellikle göstermezler. Avustralyada yalnızca dini törenlerde kullanılan Damin dili, Norveççede ‘evet’ ve ‘hayır’ kullanımlarında hava akciğere girerken sesletim gerçekleştirilir.
!Xóõ, !X˜u, Nama, Zulu, Xhosa, Sandawe, Hadza, Dahalo gibi kimi Afrika dillerinde de bu sesler gözlemlenir.
Akciğer Girişli Sesler (Pulmonic
Ingressives)
Bu seslerin çıkarılışı sırasında hava akımı akciğer kaynaklı değildir. Ses teli açıklığına dayalı olarak basınç değişikliğiyle üretilen seslerdir.
Afrika dillerinin bir kısmı, Gürcüce [p’], [t’], [k’] içepatlamalı seslere;
Hausa, Sindhi [ɓ,ɠ ] dilleri ise dışapatlamalı seslere örnek gösterilebilir.
İçepatlamalı (Ejectives) ve Dışapatlamalı Sesler
(Implosives)
Dil hareketi kaynaklı seslerdir. Genellikle Afrika’da konuşulan dillerde sık görülür: Khoisan, Bantu dilleri, !Xóõ dili gibi.
Çift dudak (bilabial) Dişsil (dental)
Diş Yuvasıl (alveolar) Damaksıl (palatal) Yanal (lateral)
Şaklamalı Sesler (Clicks)
!Xóõ dilinde şaklamalı seslerin görünümü
!Xóõ dilinde şaklamalı seslerin görünümü
Ünlüler (Vowels)
Ünlüler, ses üretimi sırasında konuşma organlarında kapanma ya da akciğerlerden gelen hava akımında engel olmadığı için gürültüsüz olarak çıkarılır.
Ses yolunda herhangi bir engele takılmadığı için bütün ünlüler titreşimlidir.
Ünlülerin belirlenmesinde kullanılan akustik ölçütlerin başında formantlar gelmektedir.
a. Çene Açısı
b. Dudakların Durumu c. Dilin Devinimi
Ünlülerde ÜÇBOYUTLULUK – Dilin Devinimi
Dilin ön, arka ve orta kısımlarının ağız boşluğunda yükselmesi ve oynaklığı dilin devinimiyle ilgilidir. Ünlülerin çıkarılışı sırasında dilin ağız boşluğunda damağa doğru yükselmesiyle uzun ünlüler, dilin ağız boşluğunda alçalmasıyla kısa ünlüler sesletilmektedir.
Ünlülerde ÜÇBOYUTLULUK – Dilin Devinimi
Ünlülerin belirlenmesinde öncü rol oynayan birinci formant (F1) ve ikinci formant (F2) değerleri, dilin ağız boşluğundaki devinimi ve yüksekliğine dayalı olarak ele alınır. Dilin devinimi açısından ise yüksek F2 formant değeri taşıyan ünlüler ‘öndil’, düşük F2 formant değeri taşıyan ünlüler ‘arkadil’ özelliği gösterir.
Tipolojik Örüntüler
Öndil Ünlüleri: Oksitancadaki /y/ ünlüsü, Lombardcadaki /o/ ünlüsü;
Ortadil Ünlüleri: Kazakçadaki /ɘ/ ünlüsü, Makedoncadaki /ə/ ünlüsü, Türkçede /ɨ/ ünlüsü;
Arkadil Ünlüleri: Arnavutçadaki /u/ ünlüsü, Estoncadaki /ɯ/ ünlüsü.
Ünlülerde ÜÇBOYUTLULUK – Dudakların Durumu
Dilin yüksekliği ve dudakların konuşma eylemi sırasında aldığı biçim ve yuvarlaklaşma arasında doğru orantılı bir işleyiş bulunur. Dudaksıllaşma (labialisation) ve yuvarlaklaşma arasındaki ilişki, dudak-içi yuvarlaklaşma (endolabial rounding) ve dudak-dışı yuvarlaklaşma (exolabial rounding) biçiminde iki temel sınıf çerçevesinde incelenir.
Tipolojik Örüntüler
Düz ünlüler: Azericedeki /a/ ünlüsü, Yidiş dilindeki /ɜ/ünlüsü;
Yuvarlak ünlüler: Macarcadaki /y/ ünlüsü, İbranicedeki /u/ ünlüsü.
Ünlülerde ÜÇBOYUTLULUK – Çene Açısının Durumu
Uluslararası Sesbilim Abecesi’nde (IPA) çene açısının durumuna göre ünlüler; ‘kapalı’, ‘kapalıya yakın’, ‘yarı-kapalı’, ‘orta’, ‘açık’, ‘açığa yakın’ ve ‘yarı-açık’ ünlüler şeklinde alt gruplara ayrılır. Dilin ağız boşluğunda yükselmesine dayalı olarak ‘kapalı’ ünlüler çıkarılırken, dil ağız boşluğunda alçalması sonucu dil palası daha fazla açıldığı için ‘açık’ ünlüler sesletilmektedir.
Ünlüler, dil orta yükseklik düzeyindeyse ‘yarı-kapalı’ ya da ‘orta-kapalı’, orta
Yüksek ünlüler/kapalı ünlüler: Felemenkçedeki /i/ ünlüsü, Udmurtçadaki /ɨ/ ünlüsü;
Orta-yüksek ünlüler/orta-kapalı ünlüler: Rusçadaki /e/ ünlüsü, Özbekcedeki /o/ ünlüsü;
Orta-alçak ünlüler/orta-açık ünlüler: Faroecedeki /ɛ/ ünlüsü, Korecedeki /ʌ/ ünlüsü;
Alçak ünlüler/açık ünlüler: Igbo dilindeki /a/ ünlüsü, Gürcücedeki /ɑ/ ünlüsü.
Tipolojik Örüntüler
Dilin yüksekliği, dilin damağa doğru yükselmesiyle ve çene açısının durumuyla ilişkilendirilir. Buna göre ünlüler ‘alçak’ ya da ‘yüksek’ olarak tanımlanabilir.
Dilin Konumu
Ünlülerde ÜÇBOYUTLULUK – Dilin Yüksekliği
MacKay Ladefoged
Ünlü Dörtgenleri
Uluslararası Sesbilim Abecesi (IPA) - ÜNLÜLER
Dilin YüksekliğiDilin Yüksekliği
Dilin Devinimi
Dilin Devinimi
Öndil Ortadil Arkadil
Öndil Ortadil Arkadil
Ünlüler
Kapa lı Kapa Yarı-lı kapalı Yarı- kapalı
Yarı- açık Yarı- açık
Açı k Açı k Orta- kapalı Orta- kapalı
OrtaOrta
Orta- açık Orta- açık
Öndi l Öndi
l Yarı-öndilYarı-öndil Ortad il
Ortad
il Yarı-arkadil
Yarı-
arkadil Arkad
il
Arkad il
WALS – Sesbirim Sayımcaları – Ünlüler
WALS – Sesbirim Sayımcaları – Ünlüler
Ünlü Sistemleri (Vowel Systems)
Yaklaşık 27 dil:
Yupik dili, Keçuva dili, Tagalog dili, Avustralya
dilleri gibi
Yaklaşık 22 dil: Navajo dili, Mazatek, Malagasay, Kwakiutl,
Margi, Squamish dilleri gibi
Yaklaşık 60 dil:
55 languages: Latince,
Yaklaşık 36 dil:
Çukçi dili, Delaware dili (Amerikada
Yaklaşık 35 dil:
İtalyanca, Bengalce,
Ünlü Sistemleri – 8 Ünlü (Türkçe)
Türkçe: Zimmer & Orgun (1999)
Ünlü Sistemleri – 9 Ünlü
Yaklaşık 7 dil: Pao dili gibi
Ünlü Sistemleri – 9’dan Fazlası…
Fransızca gibi diller
Fougeron & Smith (1993:73)
WALS’te 564 dil bulunmakta ve en düşük sesbirim sayımcası Papua Yeni Gine’deki Rotokas dilinde görülmekte: 6 ünsüz + 5 ünlü = 11 sesbirim.
En yüksek sesbirim sayımcası ise, Botsvana’da konuşulan ve şaklamalı sesleri üzerinde çok çalışılan bir dil olan !Xóõ dilidir:
Şaklamalı seslerle birlikte 128 ünsüz + 28 ünlü = 156 sesbirim.
WALS’te sunulan ünlü sayımcalarında, genellikle dillerde 5 ya da 6 ünlü bulunmaktadır. En düşük sayımcalı diller 2 ünlü taşımaktadır: Örneğin, Papua Yeni Gine’de konuşulan Yimas dili gibi.
Genel Tipolojik Örüntüler
Ünlü Genizsilleşmesi (Vowel Nasalization)
• Kimi dillerde yalnızca ünsüzlerde değil, ünlülerde de genizsilleşme görülür.
• İngilizcedeki oluşum sesbirimsel nitelikli değil, yani anlam ayırtedici niteliği (karşıtlığı) yoktur. Bu durumda, eğer bir ünlü genizsil bir ünsüze bitişik konumdaysa genellikle genizsilleşir, diğer türlü genizsilleşme görülmez.
• Ancak Portekizce, Fransızca gibi dillerde genizsilleşme sesbirimsel niteliklidir, yani anlam ayırtedicidir.
Ünlülerde Uzunluk / Uzama (Vowel Length)
• Bazı dillerde ünlü uzunluğu sesbirimsel niteliklidir, anlam ayırtedicidir:
• Japonca, Çek dili, Havai dili, Fince, Tai dili, Eski İngilizce, Estonca gibi…
Finceden Örnekler:
taka (back)
takaa (from behind) takka (fireplace)
taakka (burden)
DİLİN DEVİNİMİ
ÇENE AÇISI
DUDAKLARIN DURUMU
arkadil
dar
düz ortadil
öndil
/a/, /o/, /u/
/ı/
/e/, /i/, /ö/, /ü/
geniş
yuvarla
/ı/, /i/, /u/, /ü/
/a/, /e/, /o/, /ö/
/a/, /e/, /ı/, /i/
/o/, /ö/,
TÜRKÇEDE ÜNLÜ SİSTEMİ
WALS – Sesbirim Sayımcaları –
Ünsüzler
WALS – Sesbirim Sayımcaları –
Ünsüzler
Sonraki Ders – 13.03.2018
Dünya Dillerinde Ünsüzlerin Temel Özellikleri ve Evrenceler: Çıkış yeri, çıkış biçimi, ses tellerinin titreşimi
Çıkış Yeri Ölçütleri
Çıkış Biçimi Ölçütleri
Titreşimlilik Ölçütleri
WALS'ten Örneklerle Ünsüz Sayımcaları ve Sınıflandırmalar
Seslem Yapısına Genel Giriş: Seslem, Çekirdek, Önses, Sonses Hiyerarşisi
