KOORDİNAT SİSTEMİ ve KONUM

cografyahocasi.com

KOORDİNAT SİSTEMİ ve KONUM

NELER ÖĞRENECEKSİNİZ

Bu bölümde mutlak konum ile göreceli konum arasındaki farkları, paralellerin özelliklerini, meridyenlerin özelliklerini, enlem-boylam kavramını ve antimeridyeni öğreneceksiniz.

Kazanım: 9.1.5. Koordinat sistemini

kullanarak zaman ve yere ait özellikler

hakkında çıkarımlarda bulunur.

Coğrafi koordinat sistemi, dünya üzerindeki bir yerin konumunu (zaman ve yere ait özelliklerini) belirleyebilmek amacıyla oluşturulmuştur.

Coğrafi koordinat sistemi;

günümüzde cep telefonlarındaki

yer bildiriminde, araçlarda,

navigasyon sistemlerinde, hava

ve deniz ulaşımında hareket

rotalarının belirlenmesinde,

savunma sanayisinde vb. pek

çok alanda kullanılmaktadır.

Paralel ve meridyenler

koordinat sistemini

oluşturur.

Dünya’da enlem ve boylamı (coğrafi koordinat sistemi) kullanarak konum belirleyen ilk kişinin, Yunan gök bilimci ve matematikçi Hipparkhos (Hiperkos) olduğu kabul edilir.

BİLGİ NOTU

Dünya üzerinde herhangi bir noktanın veya bölgenin bulunduğu yere coğrafi konum denir.

Coğrafi konum, mutlak (matematik) ve göreceli (özel) konum olmak üzere ikiye ayrılır.

Mutlak Konum

Göreceli Konum

COĞRAFİ KONUM

COĞRAFİ KONUM

MUTLAK (MATEMATİK) KONUM

Dünya üzerindeki bir noktanın, başlangıç paraleli (Ekvator) ve başlangıç meridyenine (Greenwich) göre yerine mutlak konum denir.

Mutlak konumu anlamak için

paralel ve meridyenlerin

özelliklerini bilmek gerekir.

PARALEL

Kutup noktalarına eşit uzaklıkta bulunan noktaları birleştiren ve Dünya’yı iki eşit parçaya böldüğü varsayılan hayali çembere Ekvator denir. Ekvator’a paralel olarak doğu-batı doğrultusunda birer derece aralıklarla çizildiği varsayılan çemberlere paralel denir.

Ekvator

Kuzey Paralelleri

Güney Paralelleri

Ekvator

Ekvator’un kuzeyinde bulunan

paralellere kuzey paralelleri,

güneyinde bulunanlara ise güney

paralelleri denir. Dünya’nın

Ekvator’un kuzeyinde kalan

bölümüne Kuzey Yarım Küre,

güneyinde kalan bölümüne ise

Güney Yarım Küre denir.

PARALELLERİN ÖZELLİKLERİ

Birer derece aralıklarla çizilen ardışık iki paralel

arasında yaklaşık 111 km mesafe bulunur.

Paraleller birbirleri ile kesişmez.

Ekvator’dan kutuplara gidildikçe paralellerin

boyları kısalır ancak dereceleri büyür.

Ekvator’un kuzeyinde 90, güneyinde 90 olmak üzere toplam 180 paralel

dairesi vardır.

En büyük paralel dairesi Ekvator’dur. (40.076 km)

Paralellerin başlangıç noktası (0°) Ekvator’dur.

Paralellerin boyları kutuplara doğru gidildikçe kısalır, fakat

dereceleri büyür.

Ardışık iki paralel arası mesafe her yerde 111 km’dir.

0°

20°

40°

60°

90°

20°

40°

60°

90°

yarım kürede yer alıyorsa paralel derecesi büyük olandan küçük olan çıkarılır. Verilen noktalar farklı yarım kürelerde yer alıyorsa paralel farkı, paralel dereceleri toplanarak bulunur.

A

B

C D

Örnek: A ve B merkezleri arasındaki kuş uçuşu uzaklık kaç km’dir?

Örnek: C ve D merkezleri arasındaki kuş uçuşu uzaklık kaç km’dir?

Örnek: B ve C merkezleri arasındaki kuş uçuşu uzaklık kaç km’dir?

Cevap: (A-B) x 111

(60-20) x 111 40x111= 4440km

Cevap: (D-C) x 111

(60-40) x 111 20x111= 2220km

Cevap: (B+C) x 111

(20+40) x 111 60x111= 6660km

Ekvator çizgisinin temsili olarak geçtiği bir yer (Ekvador)

Ekvator: Dünya'yı iki eşit parçaya ayırdığı varsayılan hayali çizgidir.

Ekvatorun Özellikleri

 Çizgisel hızın en fazla,

 Yerçekiminin en az,

 Alacakaranlık süresinin en kısa,

 Gece - gündüz süre farkının en az olduğu enlemdir. (yıl boyu 12 saat gece-12 saat gündüz)

Ankara’nın enlemi, Ekvator düzlemi ile yaptığı açıdır.

ENLEM

Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın Ekvator düzlemine olan uzaklığının açı cinsinden değerine enlem adı verilir.

Derece (

), dakika (‘) ve saniye (‘’) cinsinden ifade edilir. Dünya üzerinde sonsuz sayıda nokta ve bu noktaların her birinin bir enlem değeri vardır.

Örneğin Ankara, 39 derece 57 dakika 33

saniye kuzey enleminde yer alır.

Ekvator

Enlem etkisine bağlı olarak Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe yaşanan değişimler:

• Güneş ışınlarının düşme açısı küçülür.

• Cisimlerin gölge boyları uzar.

• Sıcaklık azalır.

• İklim ve bitki örtüsü değişir.

• Tarım ürünleri ve toprak türleri farklılaşır.

• Deniz sularının tuzluluk oranları azalır.

• Kalıcı kar alt sınırı alçalır.

• Tarım, orman ve yerleşme üst sınırları alçalır.

• Dünya’nın çizgisel hızı azalır.

• Yer çekimi artar.

• Gece ve gündüz süre farkı artar.

• Nüfus ve yerleşme özelliklerini etkiler.

ÖZEL ENLEMLER

ÖZEL ENLEMLER

BİLGİ NOTU

0°

23° 27’

23° 27’

66° 33’

66° 33’

90°

90°

Alçak Enlemler Alçak Enlemler Orta Enlemler

Orta Enlemler Yüksek Enlemler

Yüksek Enlemler

Ekvator ile dönenceler arasına

alçak enlemler, dönenceler ile

kutup daireleri arasına orta

enlemler ve kutup daireleri ile

kutup noktaları arasına

yüksek enlemler denir.

Barents Denizi Baltık Denizi

Karadeniz Akdeniz Kızıldeniz

Deniz suyu sıcaklığı ve tuzluluğu, enlem etkisine bağlı olarak Ekvator’dan kutup noktalarına doğru gidildikçe azalır.

Buna göre, aşağıdaki haritada konumları verilen denizlerin tuzluluk oranlarını az olandan çok olana doğru sıralayınız.

Yarımküreleri farklı, enlem değerleri aynı olan noktaların ortak özellikleri

 Ekvator'a olan uzaklıkları,

 Çizgisel hız,

 Yerçekimi,

 Alacakaranlık süresi,

 Gece gündüz süre farkı,

 Ekinokslarda Güneş ışınlarının

düşme açısı aynıdır.

BİLGİ NOTU

Şili

Üzerinden fazla sayıda paralel geçen ülkelerde (kuzey-güney yönlü), iklim, bitki örtüsü, tarım ürünü çeşitliliği fazladır.

Örnek: Şili

MERİDYEN MERİDYEN

Bir kutup noktasından başlayıp diğer kutup noktasında son bulduğu varsayılan yarım çemberlere meridyen yayı denir. İngiltere’deki Greenwich Gözlemevi’nden geçen meridyen, başlangıç meridyeni (0^o) olarak kabul edilmiştir. Başlangıç meridyeninin, Dünya’yı Doğu ve Batı Yarım Küre diye iki eşit parçaya ayırdığı kabul edilmektedir.

Başlangıç meridyeninin doğusunda kalan meridyenlere doğu meridyenleri, batısında kalanlara ise batı meridyenleri denir. Dünya’nın başlangıç meridyeninin doğusunda kalan bölümüne Doğu Yarım Küre, batısında kalan bölümüne ise Batı Yarım Küre denir.

Doğu Meridyenleri Batı

Meridyenleri

MERİDYENLERİN ÖZELLİKLERİ

Ardışık iki meridyen arasındaki yerel saat

farkı 4 dakikadır.

Bütün meridyenlerin uzunlukları

birbirine eşittir.

Greenwich’in doğusunda 180, batısında 180 olmak

üzere toplam 360 meridyen vardır.

Aynı meridyen üzerindeki bütün noktalarda yerel saat

aynıdır.

Meridyenlerin başlangıç noktası Greenwich’tir (0°).

Meridyenler birer derece açı ile çizilir.

Başlangıç Meridyeni

Greenwich’ten geçen meridyen yayı 1884 yılında Başlangıç Meridyeni olarak kabul edilmiştir. Daha önceleri ülkeler, kendi koordinat sistemlerini oluşturmuşlardı. İngiltere’nin dünyanın birçok yerinde sömürgeleri vardı. Ülke 1675 yılında Greenwich Gözlemevi’ni kurmuştu ve burayı Başlangıç Meridyeni olarak kullanmaktaydı. Uluslararası yolculuklar için dünya genelinde ortak bir başlangıç meridyenine ihtiyaç duyuldu. Bunun üzerine ABD’de toplanan ülkeler 22 oyla Greenwich’i Başlangıç Meridyeni olarak kabul etti.

BİLGİ NOTU

Meridyenler arasındaki uzaklık sadece Ekvator üzerinde 111 km'dir. Kutuplara

doğru gidildikçe bu mesafe azalır.

Aynı meridyen üzerinde yer alan bütün noktaların başlangıç meridyenine olan zaman farkı aynı, fakat uzaklıkları farklıdır.

Ankara’nın boylamı Başlangıç Meridyeni ile yaptığı açıdır.

BOYLAM

Dünya üzerinde herhangi bir yerin başlangıç meridyenine uzaklığının açı cinsinden değerine boylam adı verilir.

Derece (

), dakika (‘) ve saniye (‘’) cinsinden ifade edilir. Dünya üzerindeki her bir noktanın bir boylam değeri vardır.

Örneğin Ankara, 32 derece 53 dakika 15

saniye doğu boylamında yer alır.

Aynı boylam üzerinde yer

alan noktaların ortak özellikleri

 Yerel saat,

 Öğle vakti,

 Güneşin en tepede olduğu an,

 Gölge boyunun en kısa olduğu an,

 Ekinokslarda Güneşin doğuş ve

batış saati aynıdır.

Antimeridyen bir meridyen yayının tam karşısında bulunan ve birleştiğinde çember oluşturan meridyen yayıdır. Meridyen ile antimeridyenin derecelerinin toplamı 180’dir. Bir meridyen ile onun antimeridyeni arasında 12 saat yerel saat farkı vardır.

Örneğin

30^o Doğu meridyeninin antimeridyeni 150^o Batı

60^o Batı meridyeninin antimeridyeni ise 120^o Doğu

Antimeridyen nedir?

 

 

 

 

( ) Oğlak dönencesi

( ) Kuzey kutup noktası

( ) Ekvator (başlangıç paraleli) ( ) Paralel

( ) Başlangıç meridyeni ( ) Yer ekseni

( ) Yengeç dönencesi

( ) Güney kutup noktası ( ) Meridyen

Koordinat sistemini oluşturan ve aşağıda sıralanan kavramlar, aşağıdaki model küre çizimi üzerinde numaralarla gösterilmiştir. Ön bilgilerinizin de yardımıyla uygun eşleştirmeleri yapınız..

9

7

4

3

1

2

8

6

5

1) Madrid 2) Kahire 3) Roma 4) Lagos

5) Sao Paulo

Atlaslarınızdan yararlanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız.

• Harita üzerine kıta ve okyanusların isimlerini yazınız.

Kuzey Amerika

Güney Amerika

Avrupa

Afrika

Asya

Okyanusya

Antarktika

Büyük (Pasifik) Okyanus

Büyük (Pasifik) Okyanus Atlas

(Atlantik) Okyanusu

Hint Okyanusu

Atlaslarınızdan yararlanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız.

• Ekvator hangi kıtaların üzerinden geçmektedir?

Güney Amerika Afrika Asya

Atlaslarınızdan yararlanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız.

• Başlangıç meridyeni hangi kıtaların üzerinden geçmektedir?

Avrupa

Afrika

Antarktika

Atlaslarınızdan yararlanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız.

• Hangi kıtaların tamamı başlangıç meridyenin batısında yer alır?

Kuzey Amerika

Güney Amerika

Atlaslarınızdan yararlanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız.

• Verilen haritadan yararlanarak ülkemizin Ekvator ve Greenwich’e göre konumunu ve yer aldığı yarım küreleri yazınız.

Ülkemiz Ekvator’un kuzeyinde ve Greenwich’in doğusunda yer alır.

Türkiye, Kuzey Yarım Kürede ve Doğu Yarım Kürede yer alır.

(36^o-42^o Kuzey / 26^o-45^o Doğu)

Atlaslarınızdan yararlanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız.

• Afrika ile Avrupa Kıtası’nın mutlak konumlarını yaklaşık olarak yazınız.

Afrika : 37^o K – 34^o G / 51^o D – 17^o B Avrupa : 36^o K – 71^o K / 60 D^o – 9^o B

GÖRECELİ (ÖZEL) KONUM

Dünya üzerindeki bir yerin kıtalara,

denizlere, boğaz ve kanallara,

ülkelere, yer şekillerine, yer altı ve

yer üstü zenginliklerine göre

belirlenen konumudur. Örneğin

İspanya’nın göreceli konum

özelliklerinden biri, Atlas Okyanusu

ile Akdeniz’e kıyısının bulunmasıdır.













Yerküre üzerindeki K, L, M, N noktalarıyla ilgili olarak şu bilgiler verilmiştir:

• K ve L “x” paraleli üzerinde, M ve N “y” paraleli üzerinde yer almaktadır.

• K ve L arasındaki mesafeyle M ve N arasındaki mesafe birbirine eşittir.

• K ve L arasındaki yerel saat farkı M ve N arasındaki yerel saat farkından daha fazladır.

Buna göre, K, L, M, N noktalarıyla ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi kesin olarak doğrudur?

A) K ve M noktaları başlangıç meridyeninin doğusunda yer almaktadır.

B) M ve N noktaları ekvatora K ve L noktalarından daha yakındır.

C) L ve N noktaları aynı meridyen üzerindedir.

D) K ve L noktaları Kuzey Yarım Küre’de, M ve N noktaları Güney Yarım Küre’dedir.

E) M ve N noktalarında gündüz uzunlukları yıl boyunca K ve L noktalarından daha kısadır.

2007-ÖSS

X noktası 20

Doğu meridyeni ile 40

Kuzey paraleli, Y noktası ise 10

Doğu meridyeni ile 30

Kuzey paraleli üzerindedir.

Bu koordinatlar göz önüne alındığında Y noktası, X noktasına göre hangi yöndedir?

A) Güneybatı B) Güneydoğu C) Kuzeybatı D) Kuzeydoğu E) Doğu

2008 – ÖSS

I. Alan, Güney Yarım Küre’de ve Başlangıç Meridyeni’nin doğusunda yer almaktadır.

II. Alanın coğrafi koordinatları dikkate alındığında güney işareti yanlış yönü göstermektedir.

III. Güney işaretinin gösterdiği yön yanlışsa alanın coğrafi koordinatları da kesinlikle yanlıştır.

Buna göre, yukarıdaki bilgilerden hangilerinin doğru olduğu söylenebilir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) II ve III

2013-LYS3

Aşağıda, bir alanın coğrafi koordinatları ve bu alanla ilgili bazı bilgiler verilmiştir.

Dünya üzerindeki K, L ve M noktalarıyla ilgili olarak şu bilgiler verilmiştir.

• K’de yıl içerisindeki gece-gündüz süreleri arasındaki fark diğer noktalardan daha azdır.

• L, Başlangıç Meridyeni‘ne K’den daha yakındır.

• Şubat ayında yılın en sıcak günlerini yaşayan M noktasındaki gündüz süresi diğer noktalardan daha uzundur.

Buna göre, K, L ve M noktalarıyla ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi kesinlikle doğrudur?

A) M; kesinlikle K’nin kuzeyinde, L’nin güneyinde yer almaktadır.

B) M; K’nin güneyinde, L’nin kuzeyinde yer almaktadır.

C) K, L ve M noktalarının enlem dereceleri, Ekvator’dan Güney Kutup Dairesi’ne doğru aynı meridyen üzerinde K<L<M olacak şekilde sıralanmıştır.

D) K, L ve M noktalarının boylam dereceleri, Başlangıç Meridyeninden 90 derece doğu boylamına doğru aynı paralel üzerinde K>L>M olacak şekilde sıralanmıştır.

E) K, L ve M noktalarının boylam dereceleri, 90 derece batı boylamından Başlangıç Meridyeni ’ne doğru aynı paralel üzerinde K<L<M olacak şekilde sıralanmıştır.

2013-LYS4

Bu yerlerin Ekvator’a en uzak olandan en yakın olana doğru sıralanışı, aşağıdakilerin hangisinde verilmiştir?

A) I – II – IV – III B) I – III – II – IV C) II – III – IV – I D) III – IV – II – I E) IV – III – II – I

2014-LYS3

Aşağıdaki şekillerde, farklı boylamlar arasında kalan yerlerin hepsinde K ve L noktaları arasındaki uzaklık 444 km’dir.

ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME

Kutup noktalarına eşit uzaklıkta bulunan noktaları birleştiren ve Dünya’yı iki eşit parçaya böldüğü varsayılan hayali çembere ……… denir.

Bir meridyen yayının tam karşısında bulunan ve birleştiğinde çember oluşturan meridyen yayına ……….... adı verilir.

Başlangıç meridyeni ………. Greenwich kasabasından geçer.

Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın Ekvator düzlemine olan uzaklığının açı cinsinden değerine ……… adı verilir.

Ardışık iki paralel arasındaki uzaklık ……… km’dir. 111

enlem

İngiltere’nin

antimeridyen

Ekvator

BOŞLUK DOLDURMA

Kutup noktalarında birleşen ve Ekvator’u dik kesen yaylara meridyen adı verilir.

Enlem etkisine bağlı olarak Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe güneş ışınlarının düşme açısı büyür.

Aynı enlem üzerinde bulunan bütün noktalarda yerel saatler aynıdır.

Meridyenlerin boylarını birbirine eşitken, paralellerin çevresi kutuplara gidildikçe küçülür.

Meridyenler doğu-batı doğrultusunda uzanış gösterirler.

DOĞRU-YANLIŞ

1) Aşağıdakilerden hangisi meridyenlerin özelliklerinden biri değildir?

A) 180 doğuda, 180 batıda olmak üzere 360 meridyen yayı vardır.

B) Meridyenlerin numaraları başlangıç meridyeninden doğuya ve batıya doğru gittikçe büyür.

C) Birbirini takip eden iki meridyen arasında 4 dakikalık yerel saat farkı vardır.

D) Meridyenlerin boyları birbirine eşittir.

E) İki meridyen arasındaki mesafe 111 km’dir.

2) Yukarıda coğrafi koordinatları verilen A – B – C – D taralı alanı için aşağıdaki yargılardan hangisi söylenemez?

A) Oğlak Dönencesi'ni içine alır.

B) A – B sınırı, C – D sınırından daha uzundur.

C) Doğusu ile batısı arasındaki zaman farkı 40 dakikadır.

D) C – D arası kuş uçuşu uzaklık 1110 km dir.

E) A noktası, C noktasına göre Başlangıç meridyenine daha uzaktır.

3) Aşağıdakilerden hangisi paralellerin özellikleri arasında yer almaz?

A) Toplam 360 tane paralel vardır.

B) Başlangıç paraleli Ekvator’dur.

C) Ardışık iki paralel arası uzaklık 111 km’dir.

D) Paralellerin boyları kutuplara gidildikçe kısalır.

E) Ekvator, Dünya’yı kuzey ve güney yarım küre olarak ikiye ayırır.

I. Her iki yarım kürede de topraklarının olduğu

II. En güneyi ile en kuzeyi arasında kuşuçuşu 6660 km. uzaklık olduğu

III. En doğusu ile başlangıç meridyeni arasında 60 dakika zaman farkı olduğu IV. En doğusu ile en batısı arasında 2 saat 40 dakika zaman farkı olduğu

4) Yukarıda koordinatları gösterilen bölge hakkında verilen bilgilerden hangilerine ulaşılabilir?

A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) I, II ve IV E) II, III ve IV

5) 10

kuzey paralelinden aynı meridyen üzerinde kuzey yönünde 1887 km gidildiğinde, aşağıdaki paralellerden hangisine ulaşılır?

A) 17

kuzey paraleli

B) 10

güney paraleli

C) 27

kuzey paraleli

D) 7

güney paraleli

E) 27

güney paraleli

MEB Coğrafya 9 Ders Kitabı, 2017

Yazarlar

İsmail ÖZDOĞAN Kenan TÜRKEZ Mutlu KARAKOÇ

MEB Coğrafya 9 Ders Kitabı, 2019

Yazarlar

Alper SOYATLAR Bülent AKÇA

Halil COŞAR İsmail SOLAK

Mehmet KARAGÖZ

KAYNAKLAR

TUTKU YAYINCILIK Coğrafya 9

Ders Kitabı, 2019

Yazarlar

Ertan AYDIN

İhsan YÜKSEL