T.C.
EGE ÜNĠVERSĠTESĠ TIP FAKÜLTESĠ
TIBBĠ BĠYOKĠMYA ANABĠLĠM DALI
DEMĠR EKSĠKLĠĞĠ ANEMĠSĠNĠN DEĞERLENDĠRĠLMESĠNDE KULLANILAN TESTLERDE ÖLÇÜM BELĠRSĠZLĠĞĠ
Dr. Ebru KARADAĞ
DANIġMAN Doç. Dr. GüneĢ AK
ĠZMĠR 2019
T.C.
EGE ÜNĠVERSĠTESĠ TIP FAKÜLTESĠ
TIBBĠ BĠYOKĠMYA ANABĠLĠM DALI
DEMĠR EKSĠKLĠĞĠ ANEMĠSĠNĠN DEĞERLENDĠRĠLMESĠNDE KULLANILAN TESTLERDE ÖLÇÜM BELĠRSĠZLĠĞĠ
Dr. Ebru KARADAĞ
DANIġMAN Doç. Dr. GüneĢ AK
ĠZMĠR 2019
ÖNSÖZ
Uzm nl k e itimim süresince bilgi, birikim ve tecrü eleriyle bana yol gösteren, tezimin tüm ş m l r nd ilgi ve deste iyle y n md ol n sevgili hoc m ve tez d n şm n m Doç. Dr. Güneş Ak’ ,
E itimim boyunca ilgi ve deneyimlerini p yl ş r k kendimi geliştirmemde k tk l r bulunan Ege Üniversitesi T p F kültesi T i Biyokimy An ilim D l ve Klinik Biyokimy Bilim D l ’nd ki tüm de erli hoc l r m ,
Birlikte ç l şm kt n mutluluk duydu um sist n rk d şl r m , s l k teknisyeni kadrosuna ve di er tüm ç l ş nl r ,
Bugünlere gelmemde üyük emekleri ol n, sevgi ve desteklerini h y t m oyunc hissetti im sevgili aileme sonsuz teşekkür ederim.
Dr. E ru KARADAĞ İZMİR
I ĠÇĠNDEKĠLER ÖNSÖZ ĠÇĠNDEKĠLER ... I ÖZET ... III ABSTRACT ... V TABLOLAR LĠSTESĠ ... VII ġEKĠLLER LĠSTESĠ ... IX KISALTMALAR LĠSTESĠ ... X
1. GĠRĠġ ... 1
2. GENEL BĠLGĠLER ... 3
2.1. LABORATUVAR VERĠLERĠNĠN DEĞERLENDĠRĠLMESĠNDE KULLANILAN TEMEL ĠSTATĠSTĠKSEL KAVRAMLAR ... 3
2.2. TEST PERFORMANSININ ANALĠTĠK DEĞERLENDĠRMESĠNDE KULLANILAN KAVRAMLAR ... 4 2.3. KLĠNĠK LABORATUVARLARDA AKREDĠTASYON ... 8 2.4. ĠZLENEBĠLĠRLĠK (TRACEABĠLĠTY) ... 9 2.5. ÖLÇÜM BELĠRSĠZLĠĞĠ ... 11 2.5.1. Ölçüm Belirsizliğinin Tarihçesi ... 11 2.5.2. Ölçüm Belirsizliği Tanımı... 13 2.5.3. Ölçüm Belirsizliği YaklaĢımları ... 13 2.5.4. Ölçüm Belirsizliğinin Hesaplanması ... 14
2.5.4.1. AĢağıdan Yukarı (GUM) YaklaĢım Basamakları ... 14
2.5.4.2. Yukarıdan AĢağı (Nordtest) YaklaĢım Basamakları ... 19
2.5.5. Ölçüm Belirsizliğinin Raporlanması ... 24
2.5.6. Ölçüm Belirsizliği ve Toplam Hata ... 24
2.6. KALĠTE KONTROL PROGRAMLARI ... 28
2.6.1. Ġç Kalite Kontrol Programları ... 28
II
2.7. DEMĠR EKSĠKLĠĞĠ ANEMĠSĠ VE LABORATUVAR TANI ... 31
3. GEREÇ VE YÖNTEM ... 33
3.1. BELĠRSĠZLĠK HESAPLANMASINDA KULLANILAN VERĠ KAYNAKLARI ... 33
3.1.1. Ġç Kalite Kontrol Verileri ... 33
3.1.2. DıĢ Kalite Kontrol Verileri ... 34
3.2. ÖLÇÜM BELĠRSĠZLĠĞĠNĠN HESAPLANMASI ... 34
3.2.1. Ölçülenin tanımlanması ... 34
3.2.2. Laboratuvar içi yeniden üretilebilirlik bileĢeninin hesaplanması ... 41
3.2.3. Bias bileĢeninin hesaplanması ... 42
3.2.4. BileĢenlerin standart belirsizliğe dönüĢtürülmesi ... 43
3.2.5. Kombine standart belirsizliğin hesaplanması ... 44
3.2.6. GeniĢletilmiĢ belirsizliğin hesaplanması ve raporlanması... 44
4. BULGULAR ... 45
5. TARTIġMA ... 55
6. SONUÇ VE ÖNERĠLER ... 64
7. KAYNAKLAR ... 65 8. EKLER
III ÖZET
Amaç: Ölçüm elirsizli i, ölçülen üyüklü e tfedile ilecek de erlerin d l m n k r kterize eden, ölçüm sonucu ile ilişkili ir p r metredir. Ölçüm elirsizli i, test sonucunun gerçek de eri ne ölçüde temsil etti ini gösterir. Ölçüm elirsizli inin de erlendirilmesi klinik l or tuv rl r n k litesinin rtt r lm s n ve spesifik sonuçl r n yoruml nm s n k tk s l r. Ölçüm elirsizli i, ir k n testi sonucunun k litesinin k ntit tif ir göstergesi olup, l or tuv r kredit syonu için temel ir gerekliliktir. Ulusl r r s St nd rdiz syon Örgütü l or tuv rl r n ölçümünü y pt her test için ölçüm elirsizli ini hes pl m l r n ve klinisyenin iste i do rultusund r porl m k üzere h z r ulundurm l r n önerir. Bu ç l şm d Ege Üniversitesi T p F kültesi Klinik Biyokimy L or tuv r ’nd ç l ş l n ve demir eksikli i nemisinin de erlendirilmesinde kull n l n testlerin ölçüm elirsizliklerinin hes pl nm s m çl nd .
Gereç ve Yöntem: Ölçüm elirsizli i hes pl m s için eritrosit, hemoglo in, hem tokrit, MCV, MCH, MCHC, lökosit, trom osit, serum demiri, ns ture demir l m k p sitesi, serum transferrin ve ferritin testlerinin M y s 2018 - Nis n 2019 t rihleri r s nd ki iç ve d ş kalite kontrol verileri kull n ld . Nordtest k l vuzu örnek l n r k elde edilen ölçüm belirsizli i sonuçl r ulusl r r s k ul görmüş izin verile ilir toplam hata limitleriyle (Westg rd ve CLIA’88) k rş l şt r ld .
Bulgular: Genişletilmiş ölçüm elirsizli i de erleri Sysmex XN-2000 cih z n n sol ve s modülleri ile XN-3100 cih z n n sol ve s modüllerinde s r s yl eritrosit için %3.84, %2.17, %4.58, %1.61, hemoglo in için %2.61, % 2.31, %3.65, %1.75, hem tokrit için %4.78, %5.89; %6.85, %7.02, MCV için %7.47, %6.00, %6.14, %7.48, MCH için %2.95, %1.91, %1.92, %1.93, MCHC için %5.80, %9.66, %5.27, %5.96, lökosit için %4.03, %3.86, %8.17, %6.02, trom osit için %12.72, %14.02, %10.98, %11.37; demir için %9.71, ns türe demir l m k p sitesi için %10.51, tr nsferrin için %6.89 ve ferritin için %25 ol r k hes pl nd . Genişletilmiş ölçüm elirsizli i sonuçl r incelendi inde hemoglo in, lökosit ve demir testlerine it genişletilmiş ölçüm elirsizli i de erlerinin hem Westg rd hem de CLIA’n n elirledi i izin verile ilir topl m h t limitlerinin içinde oldu u s pt nd .
Sonuç: Her laboratuvar n litik perform ns n t kip etmek için ölçümünü y pt testlerin elirsizlik de erlerini hes pl m l ve düzenli r l kl rl kontrol etmelidir. Ülkemizde en s k görülen nemi nedenlerinden iri ol n demir eksikli i nemisinin de erlendirilmesinde
IV kull n l n testlerin ölçüm elirsizli inin hes pl nm s ve u de erlerin test sonuçl r ile birlikte raporlanmas klinik k r r verme nokt s nd hekimin gücünü ve l or tuv r sonuçl r n duydu u güveni rtt r c k, h st l r verilen s l k hizmetine önemli k tk s l y c kt r.
Anahtar Sözcükler: Ölçüm elirsizli i; demir eksikli i anemisi; Nordtest; izin verilebilir toplam hata
V ABSTRACT
Aim: Measurement uncertainty is a parameter associated with the result of measurement, that characterises the dispersion of values that could reasonably be attributed to the measurand. The measurement uncertainty indicates how the test result represents the actual value. Evalution of measurement uncertainty contributes to the improvement of the quality of clinical laboratories and the interpretation of specific results. The measurement uncertainty is a quantitative indicator of the quality of a blood test result and is a fundamental requirement for laboratory accreditation. International Organization for Standardization recommends that laboratories calculate the measurement uncertainty for each test that they measure and have it available for reporting upon request of the clinician. In this study, we aimed to calculate the measurement uncertainties of the tests used in the evaluation of iron deficiency anemia in Ege University Faculty of Medicine Clinical Biochemistry Laboratory.
Methods: The measurement uncertainty for the erythrocyte count, hemoglobin, hematocrit, MCV, MCH, MCHC, leukocyte count, platelet count, serum iron, unsaturated iron binding capacity, serum transferrin and ferritin were estimated by using the internal and external quality control data between May 2018 and April 2019 according to the Nordtest method. The measurement uncertainty results were then compared with the international accepted total llow le error limits (Westg rd nd CLIA’88).
Results: The expanded measurement uncertainty values for the left and right modules of Sysmex XN-2000 and XN-3100 respectively were calculated as 3.84%, 2.17%, 4.58%, 1.61% for erythrocyte, 2.61%, 2.31%, 3.65%, 1.75% for hemoglobin, 4.78%, 5.89%, 6.85%, 7.02% for hematocrit, 7.47%, 6.00%, 6.14%, 7.48% for MCV, 2.95%, 1.91%, 1.92%, 1.93% for MCH, 5.80%, 9.66%, 5.27%, 5.96% for MCHC, 4.03%, 3.86%, 8.17%, 6.02% for leukocytes and 12.72%, 14.02%, 10.98%, 11.37% for platelets; 9.71% for iron, 10.51% for ansature iron binding capacity, 6.89% for transferrin and 25% for ferritin. The expanded uncertainty values of hemoglobin, leukocyte and iron were within the total allowable error limits determined by Westgard and CLIA.
Conclusion: Each laboratory should calculate the uncertainty values of the tests and check these values at regular intervals for monitoring analytical performance. Calculation of measurement uncertainty of the tests used in the evaluation of iron deficiency anemia, which is one of the most common causes of anemia in our country and reporting these values
VI together with the test results will increase the physician's ability at the point of clinical decision making and the confidence in the laboratory results and will make a significant contribution to the health care provided to the patients.
VII TABLOLAR LĠSTESĠ
Tablo 1. Sysmex XN 2000 cih z n n sol modülündeki eritrosit, hemoglo in, hem tokrit, MCV, MCH, MCHC, lökosit ve trom osit testlerinin iç k lite kontrol %CV de erleri, Rw (%) ve u(Rw) (%) sonuçl r ………45 Tablo 2. Sysmex XN 2000 cih z n n s modülündeki eritrosit, hemoglo in, hem tokrit, MCV, MCH, MCHC, lökosit ve trom osit testlerinin iç k lite kontrol %CV de erleri, Rw (%) ve u(Rw) (%) sonuçl r ………45 Tablo 3. Sysmex XN 3100 cih z n n sol modülündeki eritrosit, hemoglo in, hem tokrit, MCV, MCH, MCHC, lökosit ve trom osit testlerinin iç k lite kontrol %CV de erleri, Rw (%) ve u(Rw) (%) sonuçl r ………46 Tablo 4. Sysmex XN 3100 cih z n n s modülündeki eritrosit, hemoglo in, hem tokrit, MCV, MCH, MCHC, lökosit ve trom osit testlerinin iç k lite kontrol %CV de erleri, Rw (%) ve u(Rw) (%) sonuçl r ………46 Tablo 5. Sysmex XN 2000 cih z n n sol modülündeki eritrosit, hemoglo in, hem tokrit, MCV, MCH, MCHC, lökosit ve trom osit testlerinin d ş k lite kontrol verilerindeki % i s de erleri ve RMS( i s) (%) sonuçl r …….………47 Tablo 6. Sysmex XN-2000 cih z n n s modülündeki eritrosit, hemoglo in, hem tokrit, MCV, MCH, MCHC, lökosit ve trom osit testlerinin d ş k lite kontrol verilerindeki % i s de erleri ve RMS(bias) (%) sonuçl r ………..47 Tablo 7. Sysmex XN-3100 cih z n n sol modülündeki eritrosit, hemoglo in, hem tokrit, MCV, MCH, MCHC, lökosit ve trom osit testlerinin d ş k lite kontrol verilerindeki % i s de erleri ve RMS( i s) (%) sonuçl r ………..………..48 Tablo 8. Sysmex XN-3100 cih z n n s modülündeki eritrosit, hemoglo in, hem tokrit, MCV, MCH, MCHC, lökosit ve trom osit testlerinin d ş k lite kontrol verilerindeki % i s de erleri ve RMS( i s) (%) sonuçl r ………..…………...48 Tablo 9. Tüm modüllerdeki eritrosit, hemoglo in, hem tokrit, MCV, MCH, MCHC, lökosit ve trom osit testlerinin d ş k lite kontrol progr m n k t l n l or tuv r s y l r ve nL sonuçl r ………...49 Tablo 10. Tüm modüllerdeki eritrosit, hemoglo in, hem tokrit, MCV, MCH, MCHC, lökosit ve trom osit testlerinin d ş k lite kontrol verilerindeki %CV de erleri ve u(Cref) (%) sonuçl r ………...49 Tablo 11. Eritrosit, hemoglobin, hem tokrit, MCV, MCH, MCHC, lökosit ve trom osit testlerinin standart belirsizlik, kom ine elirsizlik, genişletilmiş elirsizlik sonuçl r ve %TEA de erleri …..……….50
VIII Tablo 12. Serum demir testinin iç k lite kontrol %CV de erleri, Rw (%) ve u(Rw) (%) sonuçl r …...………...51 Tablo 13. Serum ns ture demir l m k p sitesi testinin iç k lite kontrol %CV de erleri, Rw (%) ve u(Rw) (%) sonuçl r ………...51 Tablo 14. Serum transferrin testinin iç k lite kontrol %CV de erleri, Rw (%) ve u(Rw) (%) sonuçl r ………...52 Tablo 15. Serum ferritin testinin iç k lite kontrol %CV de erleri, Rw (%) ve u(Rw) (%) sonuçl r .………...52 Tablo 16. Serum demiri, ns ture demir l m k p sitesi ve tr nsferrin testlerinin d ş k lite kontrol verilerindeki % i s de erleri ve RMS( i s) (%) sonuçl r ………..52 Tablo 17. Serum ferritin testinin d ş k lite kontrol verilerindeki % i s de erleri ve RMS(bias) (%) sonucu… ……….52 Tablo 18. Serum demiri, ns ture demir l m k p sitesi ve tr nsferrin testlerinin d ş k lite kontrol progr m n k t l n l or tuv r s y l r ve nL sonuçl r ……….53 Tablo 19. Serum demiri, ansature demir l m k p sitesi ve tr nsferrin testlerinin d ş k lite kontrol verilerindeki %CV de erleri ve u(Cref) (%) sonuçl r ………...53 Tablo 20. Serum ferritin testinin d ş k lite kontrol progr m n k t l n l or tuv r s y l r ve nLab sonucu ……….53 Tablo 21. Serum ferritin testinin d ş k lite kontrol verilerindeki %CV de erleri ve u(Cref) (%) sonucu ………...54 Tablo 22. Serum demiri, ns ture demir l m k p sitesi, transferrin ve ferritin testlerinin st nd rt elirsizlik, kom ine elirsizlik, genişletilmiş elirsizlik sonuçl r ve %TEA de erleri…..………..54
IX ġEKĠLLER LĠSTESĠ
ġekil 1. Bi s/r stgele h t ile z m n ilişkisi ……….………....5
ġekil 2. Analitik performans karakteristikleri ……….……….…….6
ġekil 3. İzlene ilirlik zinciri ve k li r syon hiyer rşisi ………..……10
ġekil 4. Aş d n yuk r y kl ş mda elirsizlik hes pl m s m kl r ………...14
ġekil 5. Aş d n yuk r y kl ş md l k k lç modeli ………..……16
ġekil 6A. Norm l d l m ………...………….17
ġekil 6B. Dikdörtgen d l m ………...…..…….17
ġekil 6C. Üçgen d l m………....…………...…....18
ġekil 7. D ş k lite kontrol r porund ki yn cih z ve yöntemi kull n n l or tuv r s y s , %CV ve % i s de erleri ...22
ġekil 8. Genişletilmiş ölçüm elirsizli inin elde edilmesinde izlenecek yol ....……….……..23
ġekil 9. Gerçek de er, ölçülen de er, h t ve elirsizlik r s nd ki ilişki.………..25
ġekil 10. Topl m h t ve ölçüm elirsizli inin m tem tiksel if desi …………..…………...26
ġekil 11. Glukozun 49 günlük tek seviye İKK sonuçl r n it Levey-Jennings gr fi i ....…..28
X KISALTMALAR LĠSTESĠ
A2LA: American Association for Laboratory Accreditation ; Amerikan Laboratuvar Akredit syonu Birli i
AACB: Australasian Association of Clinical Biochemistry ; Avustralya Klinik Biyokimya Birli i
AIMS: Australian Institute of Medical Scientists ; Avustr ly T i Bilim İns nl r Enstitüsü ADBK: Ans ture Demir B l m K p sitesi
APLAC : Asia Pacific Accreditation Cooperation ; Asy P sifik Akredit syon Birli i BIPM: Bure u Intern tion l des Poids et Me sures ; Ulusl r s A rl k ve Ölçüm Bürosu CLIA 88: Clinical Laboratory Improvement Amendments 1988
CIPM: Comité Intern tion l des Poids et Mesures ; Ulusl r s A rl k ve Ölçüm Komitesi CRM: Certified Reference Material ; Sertifik l Refer ns M tery l
CITAC: Cooperation on International Traceability in Analytical Chemistry; Analitik Kimy d Ulusl r r s İzlene ilirlik Birli i
CV: Coefficient of Variation; Varyasyon Kats y s CVR: Coefficient of Variation Ratio
DKK: D ş K lite Kontrol
EA: European Cooperation for Accreditation ; Avrup Akredit syon Birli i EC : European Community ; Avrup Ekonomi Toplulu u
EUROLAB: European Federation of National Associations of Measurement, Testing and Analytical Laboratories
GUM: Guide to the Expression of Uncert inty in Me surement ; Ölçüm Belirsizli inin İf de Rehberi
HCT: Hematokrit HGB: Hemoglobin
ISO: Intern tion l Org niz tion for St nd rdiz tion ; Ulusl r r s St nd rdiz syon Örgütü ISO/TAG-4/WG-3: Intern tion l Org niz tion for St nd rdiz tion Technic l Advisory Group on Metrology 4, Working Group 3; Ulusl r r s St nd rdiz syon Örgütü’nün Metrolojide Teknik D n şm Gru u-4, l şm gru u-3
ISO 15189: Medical laboratories - Particular requirements for quality and competence ISO 17025: General requirements for the competence of testing and calibration laboratories ISO 5725: Accuracy (trueness and precision) of measurement methods and results
IEC: International Electrotechnic l Commission ; Ulusl r r s Elektroteknik Komisyonu IAF : International Accreditation Forum ; Ulusl r r s Akredit syon Forumu
XI ILAC : International Laboratory Accreditation Cooperation ; Ulusl r r s L or tuv r Akredit syonu Birli i
IAAC : Inter American Accreditation Cooperation ; Amerik Akredit syon Birli i
IFCC: Intern tion l Feder tion of Clinic l Chemistry ; Ulusl r r s Klinik Kimy Federasyonu
INC-1: Recommendation of Experimental Uncertanity-1; Deneysel Belirsizlik Tavsiyesi IUPAC: Intern tion l Union of Pure nd Applied Chemistry; Ulusl r r s Temel ve Uygul m l Kimy Birli i
IUPAP: Intern tion l Union of Pure nd Applied Physics ; Ulusl r r s Temel ve Uygul m l Fizik Birli i
IVD: In vitro diagnostic ĠKK: İç K lite Kontrol k: kapsama f ktörü
LPU: Law of propagation of uncertainty: Matematiksel y y l m y s s LoB: Limit of Bl nk; En küçük kör s n r
LOD: Limit of Detection, En küçük t yin s n r
LOQ: Limit of Quantification; En küçük elirleme s n r
MCH: Mean Corpuscular Hemoglobin ; Ortalama Eritrosit Hemoglobini
MCHC: Mean Corpuscular Hemoglobin Concentration ; Ortalama Eritrosit Hemoglobin Konsantrasyonu
MCV: Mean Corpuscular Volum ; Ortalama Eritrosit Hacmi nLab: Ort l m l or tuv r s y s
NATA: National Association of Testing Authorities ; Ulus l Test Otoriteleri Birli i
NPAAC: National Pathology Accreditation Advisory Council ; Ulusal Patoloji Akreditasyon D n şm Konseyi
NMI: N tion l Metrology Institutes ; Ulus l Metroloji Enstitüsü
OIML: International Organization of Leg l Metrology ; Ulusl r r s Y s l Metroloji Örgütü PAC : Pacific Accreditation Cooperation ; P sifik Akredit syon Birli i
RSD: Rel tive St nd rd Devi tion ; Röl tif St nd rt S pm RBC: Eritrosit
RCPA: Royal College of Pathologists of Australasia ; Avustr ly Kr liyet P tologl r Koleji RiliBAEK: Richtlinie der Bundes rztek mmer
RMS bias: Root Mean Squares of Biases; Bi s de erlerinin k relerinin ort l m s n n k rekökü
XII Rw : Laboratuvar içi yeniden üretile ilirlik
SD: Standard Deviation; Standart Sapma
SI: Intern tion l System of Units; Ulusl r r s Birimler Sistemi TÜRKAK : Türk Akredit syon Kurumu
TE: Total Error ; Toplam Hata
TEa: Total allowable Error; Toplam izin verilebilir hata u(bias): Biastan kaynaklanan belirsizlik
u(x) : Standart belirsizlik
u(c): Kombine standart belirsizlik U: Genişletilmiş elirsizlik
UKAS : United Kingdom Accreditation Service ; Birleşik Kr ll k Akredit syon Hizmeti u(Cref): Sertifik l refer ns m teryalden kaynaklanan belirsizlik
uRw: L or tuv r içi yeniden üretile ilirlikten k yn kl n n elirsizlik SRw : L or tuv r içi yeniden üretile ilirlik st nd rt s pm s
VAM: Valid Analytical Measurement ; V lide n litik ölçüm
VIM: International Vocabul ry of Metrology ; Ulusl r r s Metroloji Sözlü ü WHO: World He lth Org niz tion ; Düny S l k Örgütü
1 1. GĠRĠġ
Klinik laboratuvarlar r porl d kl r test sonuçl r yl hastal k yönetiminde merkezi rol oynar. Klinisyenler t n , t r m , ted vi pl nl m s , prognoz takibi gi i irçok m çl laboratuv r sonuçl r n ihtiy ç duy rlar. Klinisyenler l or tuv r verilerini s duyul r , anektodal deneyimleri ve k n t d y l k l vuzl r ile kom ine ederek klinik k r r v r rl r (1). Tüm t n l r n %80-90’ n n l or tuv r test sonuçl r n d y n r k y p lm s l or tuv r sonuçl r n n k litesine ol n önemi ortaya koymaktad r (2).
Ölçüm sonuçl r n n do ru de erlendirilmesi sonuçl r n güvenilirli ine l d r. Laboratuvarda ölçülen yn üyüklü ün de eri ölçümden ölçüme f rkl l k gösterebilir. ünkü her ölçüm sonucu elli ir belirsizlik içerir. O yüzden ölçülen de er ile ilişkili olarak s pt n ilecek tüm ol s l kl r ifade eden ölçüm elirsizli i k vr m ort y ç km şt r (3).
Ölçüm elirsizli i, GUM’d (Guide to the Expression of Uncertainty in Me surement) ‘ölçüm sonucu ile ilişkili, ölçülen değere makul olarak atfedilebilecek
değerlerin dağılımını karakterize eden bir parametre’; VIM’d (International Vocabulary of
Metrology; Ulusl r r s Metroloji Sözlü ü) ‘ölçülene atfedilen değerler dağılımını
karakterize eden negatif olmayan bir parametre’ ol r k t n ml nm kt d r (4 , 5).
Ölçüm elirsizli i elde edilen sonucun gerçek de eri ne ölçüde temsil etti ini ve sonucun kalitesini yans t r (6). Klinik l or tuv rl rd y p l n ir ölçümün sonucu, nc k l or tuv r n o teste it elirsizli inin kantitatif if desiyle irlikte verildi inde t m ml n r. E er ir sonucun elirsizli i ile ilgili ilgi yoks o sonuç eksik ç kl n yor demektir (7).
Ölçüm elirsizli i, k ntit tif ir test n lizinin k litesinin göstergesi oldu und n l or tuv r kredit syonu için temel ir gerekliliktir (8). ISO 17025 Genel Kalite Yönetim St nd rd ve ISO 15189 T i Laboratuvarlar Kalite St nd rd ’n göre; l or tuv rl r gerekti i ve mümkün oldu u yerde kendi ölçüm elirsizliklerini hes pl m l d r.
L or tuv rd ölçüm elirsizli ine neden ol ilecek irçok k yn k v rd r. Örnekleme, m triks etkisi, re ktif s fl , k li r tör de işiklikleri, kull n l n cih z n etkisi, çevresel koşull r, teknisyen e itimi, depol m koşull r , hes pl m etkileri unl r örnektir. L or tuv r n rutin işleyişi s r s nd z m nl u k yn kl rd de işiklikler meyd n gelir. Bu nedenle elde edilen ölçüm elirsizli i sonuçl r düzenli r l kl rl gözden geçirilmelidir.
Ölçüm elirsizli i, l or tuv r sonuçl r n n klinik m c uygunlu un k r r vermek ve di er sonuçl rl ol n tut rl l n nl m k için gereklidir (9). Klinik iyokimy l or tuv rl r nd h st sonuçl r n ölçüm elirsizli i de erlerinin eklenmesi klinik k r r verme nokt s nd hekimin gücünü ve l or tuv r sonuçl r n duydu u güveni rtt r c kt r (10).
2 Günümüzde l or tuv r sonuçl r yl er er her n lit için ölçüm elirsizli ini ildirme zorunlulu u yoktur. Anc k l or tuv rl r, klinisyenin t le i do rultusund verilmek üzere elirsizlik t hminlerini h z r ulundurm l d rl r (11).
Bu ç l şm d Ege Üniversitesi T p F kültesi H st nesi Klinik Biyokimy L or tuv r ’nd ç l ş l n ve demir eksikli i nemisinin de erlendirilmesinde kull n l n eritrosit, hemoglobin, hematokrit, MCV, MCH, MCHC, lökosit, trom osit, serum demir, serum ansature demir l m k p sitesi, serum transferrin ve ferritin testlerinin ölçüm elirsizli inin hes pl nm s m çl nm şt r.
3 2. GENEL BĠLGĠLER
2.1. LABORATUVAR VERĠLERĠNĠN DEĞERLENDĠRĠLMESĠNDE KULLANILAN TEMEL ĠSTATĠSTĠKSEL KAVRAMLAR
Ortanca (Median) : Veriler küçükten üyü e s r l nd nd d l m n ort nokt s nd yer l n de erdir.
Tepe Değeri (Mod) : D l md en çok tekr rl n n de erdir.
Ortalama (Mean) : Ölçüm de erlerinin s dece tek ir de er ile gösterilmesini s l y n ir ölçüdür.
Aritmetik Ortalama (x ) : An liz sonucu elde edilen ölçüm de erlerinin topl n r k ölçüm s y s n ölümü ile elde edilen de erdir.
Normal Dağılım (Gaussian Distribution) : D l m n ort l m y göre simetrik oldu u, ç n e risi içiminde ol n d l md r.
Norm l d l md ritmetik ort l m , ort nc ve tepe de eri ir irine eşittir.
± 1 st nd rt s pm r s nd k l n l n topl m l n n %68.26’s n , 2 st nd rt s pm r s nd k l n l n topl m l n n %95.44’ünü, 3 st nd rt s pm r s nd k l n l n topl m l n n %99.74’ünü k pl r.
Serbestlik derecesi (d) : Bir hesaplamadaki k s tl m l r n s y s n n, toplam terim s y s nd n ç k r lm s yl elde edilir. n s y d ms z gözlemin ritmetik ort l m s yl hesaplanan tek bir mikt r için ser estlik derecesi (n-1) dir.
Standart Sapma (Standart deviation, SD, s ) : D l md ki her ir de erin ort l m y ol n uz kl n gösterir. Bu de er üyüdükçe d l m y yg nl şm kt d r.
Tekr rl n ilirli in ir ifadesi olan kesinlik, sonuçl r n ir irine y k nl n gösterir ve st nd rt s pm ile t n ml n r. St nd rt s pm ne k d r küçük ise de erler o k d r ir irine y k n ve kesindir. St nd rt s pm , ort l m d n s pm l r n k relerinin topl m n n ser estlik derecesine or n d r.
DeğiĢkenlik Katsayısı / Varyasyon Katsayısı (Coefficient of Variation, CV) : St nd rt s pm mutl k ir de erle if de edildi i için d l m h kk nd yorum y pm y
4 ol n k vermez. V ry syon k ts y s , st nd rt s pm n n ort l m y göre yüzde k çl k ir de işim gösterdi ini elirtir. De işkenli i st nd rdize etti i için tekr rl n ilirli in de erlendirilmesinde kull n lm kt d r.
St nd rt s pm n n, ritmetik ort l m y ölünüp, 100 ile ç rp lm s yl hes pl n r ve yüzde ol r k if de edilir. Röl tif standart sapma olarak da isimlendirilmektedir (Relative Standard Deviation, RSD).
Varyans : s2 veya µ2 olup st nd rt s pm n n k residir (4 , 12).
2.2. TEST PERFORMANSININ ANALĠTĠK DEĞERLENDĠRMESĠNDE
KULLANILAN KAVRAMLAR
Doğruluk (Accuracy) : Bir ölçüm sonucu ile gerçek de er r s nd ki y k nl kt r. Gerçeklik (trueness) ve kesinlik (precision) olm k üzere iki ileşenden oluşur. Bu nedenle hem sistematik hem de rastgele h t y y ns t r (13). Nicel ir k vr m de ildir, s y s l de eri yoktur; nc k ölçüm h t l r ve ölçüm elirsizli i z lt ld nd ölçüm sonuçl r n n do rulu unun rtt if de edilir.
Gerçeklik (Trueness) : Bir seri tekr rl ölçümden elde edilen ort l m ölçüm sonucu ile gerçek de er r s nd ki y k nl kt r. Nicel ir k vr m de ildir, s y s l de eri yoktur. Kantitatif ol r k ‘ i s’ ile ifade edilir. Sistem tik h t y y ns t r (14).
Kesinlik (Precision) : Ayn koşull r lt nd tekr rl n n ölçüm sonuçl r n n ir irine ol n y k nl d r. Nicel ir k vr m de ildir, s y s l de eri yoktur. K ntit tif ol r k st nd rt sapma (SD) vey v ry syon k ts y s (CV) ile ifade edilir. Rastgele h t y y ns t r.
Ölçüm koşull r n göre üç çeşit kesinlik ç l şm s t n ml nm şt r;
- Tekrarlanabilirlik (Repeatability=r) : Ayn örne in, yn l or tuv rd , yn cih zd , yn ölçüm yöntemiyle, yn ekipm nl , yn teknisyenle k s süre içinde y p l n kesinlik ç l şm s d r. Tekr rl n ilirlik ‘ç l şm içi kesinlik (within run precision)’ ol r k d dl nd r l r.
- Yeniden üretilebilirlik (Reproducibility=R) : Ayn örne in, f rkl l or tuv rd , f rkl cih zd , f rkl ekipm nl rl , f rkl teknisyenlerle, yn ölçüm yöntemiyle y p l n kesinlik ç l şm s d r. Yeniden üretile ilirlik ‘l or tuv rl r r s kesinlik ( etween l precision)’ ol r k d dl nd r l r.
5 - Laboratuvar içi yeniden üretilebilirlik (Within-laboratory reproducibility = Rw): Ayn örne in, yn l or tuv rd cih z, ekipm n, k li r syon gi i de işen koşull r lt nd uzun z m n r l nd y p l n kesinlik ç l şm s d r. L or tuv r içi tekr rl n ilirlik ‘l or tuv r içi kesinlik-ara hassasiyet (intermedi te precision)’ ol rak da dl nd r l r (15).
Toplam Analitik Hata: Sistematik ve rastgele olm k üzere iki ileşeni v rd r. Sistematik Hata: An liz sonucunu s it ve elirli düzeyde de iştiren, nedeni ilinen ve ölçüle ilen kesin de erlere s hip h t l rd r. Bütün de erler elirli or nd elirli ir yönde s pt için ort l m de er do ru de erden f rkl ç k r. An liz sonucunun do rulu unu etkiledi i için sistem tik h t l r mutl k düzeltilmelidir (16). Anc k y p l n ölçüm s y s nd n ms zd r. Bu nedenle ölçüm s y s rtt r l r k sistemik h t ort d n k ld r l m z (17).
Seri tekr rl ölçümlerden elde edilen ort l m ölçüm sonucu ile gerçek de er r s nd ki f rk ‘bias’ denir. Sistem tik h t y y ns t r.
Rastgele Hata : Her fiziksel ve kimy s l ölçümde ulun n, düzeltilemeyen ve kontrol edilemeyen h t l rd r. An lizin kesinli ine etki eder ve sonuçl r n ort l m de er etr f nd d lm s n neden olurl r. R stgele h t l r n d l m norm l d l m e risine uy r. Bun göre pozitif ve neg tif h t l r n meyd n gelme ol s l ir irine eşit oldu und n e ri simetrik ve ort l m s f rd r. Bir ölçüm sonucunun r stgele h t etkisini ort d n k ld rm k mümkün olm m kl irlikte tekr rl n n ölçümler y p l r k z lt l ilir (14). Rastgele hata ne k d r çok ise st nd rt s pm o k d r üyük, dol y s yl kesinlik o k d r düşüktür.
K s v deli i s (gün içinde) ile uzun vadeli bias ( irk ç h ft vey y oyunc ) r s nd yr m yapabilmek önemlidir. K s v deli bir bias sistematik h t ileşeniyken; düzeltilmedi i takdirde sistematik h t ileşeni olm kt n ç k r, ölçüm elirsizli inin r stgele h t ileşenine k tk d ulunur (13) (Şekil 1).
6 Menditto ve rk d şl r n litik perform ns n de erlendirilmesinde kull n l n u k vr ml r n ir iriyle ilişkisini özetleyen ir t lo y y ml d l r (18) (Şekil 2).
Sistematik Hata Toplam Hata Rastgele Hata HATA ÇEġĠTLERĠ Gerçeklik Do ruluk Kesinlik PERFORMANS KARAKTERĠSTĠKLERĠ Bias Ölçüm Belirsizli i Standart Deviasyon (tekrarlanabilirlik ve l or tu r içi yeniden üretile ilirlik) PERFORMANS KARAKTERĠSTĠKLERĠNĠN KANTĠTATĠF ĠFADESĠ
ġekil 2. Analitik performans karakteristikleri Menditto ve ark. (2007)
Doğrusallık (Linearite) : Belirli ir kons ntr syon r l içinde ölçüm y pm k m c yl kull n l n metodl r n önemli ir özelli idir. S f st nd rtl r ve gerçekçi numuneler kull n l r k unl r verdi i cev pl r ile elirlene ilir (17).
En küçük kör sınır (LoB), en küçük ölçüm sınırı (LoD), en küçük belirleme sınırı (LoQ): Bir ölçüm prosedürü ile güvenilir ir şekilde ölçüle ilen en küçük ölçüm kons ntr syonunu t n ml m k için kull n l n terimlerdir (19).
En küçük kör sınır (LoB= Limit of Blank) : An lit içermeyen ir numunenin tekr rl ç l şm l r yl ulunm s eklenen en elirgin n lit kons ntr syonudur. Kull n l n numuneler n lit içermemesine r men düşük ir n litik siny l ürete ilirler.
LoB, kör numunenin tekr rl n n ölçüm sonuçl r n n ort l m s ve st nd rt s pm s kull n l r k elirlenir (19).
7 En küçük ölçüm sınırı (LoD= Limit Of Detection) : Belirli ir güven r l nd ölçüle ilen en düşük kons ntr syondur (20).
Bir dizi kör ölçümünün ort l m s n n üç st nd rt s pm f zl s d r (21). LoD = ortalama(kör) + 3 (SDkör)
En küçük belirleme sınırı (LoQ= Limit of Quantification) : Belirli ir güven r l nd olm kl irlikte do ruluk, kesinlik gi i perform ns hedeflerini k rş l y n en düşük konsantrasyondur (19).
Bir dizi kör ölçümünün ort l m s n n on st nd rt s pm f zl s d r (21). LoQ = ortalama(kör) + 10 (SDkör)
Ölçüm Aralığı (Analitik Sınır) : Ölçümlerin, kesinlik ve bias için elirtilen toler nsl r d hilinde oldu u n lit kons ntr syon r l d r. Ölçüm r l yn z m nd ‘rapor edilebilir r l k’ olarak da isimlendirilir.
Analitik Hassasiyet (Sensitivite) : An litik ir yöntemin n lit kons ntr syonund ki küçük f rkl l kl r de erlendirme k iliyetidir.
Analitik Özgüllük (Spesifite; Selektivite) : Bir test prosedürünün, numune matriksindeki hedef analit konsantrasyonunu potansiyel olarak araya giren maddelerin v rl nd spesifik ol r k elirleme yetene idir.
Bozucu Etkenler (Ġnterferans) : Yöntemin herh ngi ir s m nd olumsuz yönde etki gösteren m ddelerin y r tt etkidir. Hemoliz, lipemi, ikter, il çl r unl r örnek verilebilir.
Geri Elde (Recovery): Örnek h vuzund n lizi y p l c k m ddenin düzeyi ölçülür ve ilinen mikt rd n lit örne e eklenerek n liz tekr rl n r. Elde edilen verinin n litin eklenen mikt r k d r yüksek ulunm s %100 geri k z n m if de eder (22).
Sağlamlık (Robustness/Ruggedness) : Ölçüm yönteminin ç l şm koşull r nd küçük de işikliklere d y nm k iliyetidir (23).
8 2.3. KLĠNĠK LABORATUVARLARDA AKREDĠTASYON
Akreditasyon, bir kuruluşun belirli görevleri yürütmek için yetkin oldu unun yetkili
ir kuruluş t r f nd n resmi ol r k t n nmas d r (11). Klinik l or tuv rl r için kredit syon,
ir l or tuv r n yetkili ir kurum t r f nd n ulus l ve ulusl r r s teknik kriterlere göre de erlendirilmesi, yeterlili inin on yl nm s ve düzenli r l kl rl denetlenmesidir (24).
Bu st nd rtl r s l y n ulusl r r s standart ve akreditasyon org niz syonl r nd n z l r şunl rd r (25):
- World Health Organization (WHO)
- International Organization for Standardization (ISO)
- European Community (EC)
- International Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC)
- International Accreditation Forum (lAF)
- International Laboratory Accreditation Cooperation (ILAC) - Inter American Accreditation Cooperation (IAAC)
- European Accreditation (EA)
- Asia Pacific Accreditation Cooperation (APLAC) - Pacific Accreditation Cooperation (PAC)
Türkiye’de kredit syonl ilgili yetkili kuruluş Türk Akredit syon Kurumu (TÜRKAK)’dur. 1999 y l nd kurul n TÜRKAK günümüzde Avrup Akredit syon Birli i (EA), Ulusl r r s Akredit syon Forumu (IAF) ve Ulusl r r s L or tuv r Akredit syonu Birli i (ILAC)’nin t m üyesi konumund d r.
Deney ve k li r syon l or tuv rl r n n kredit syonu için TÜRKAK t r f nd n kull n l n temel döküm n TS EN ISO/IEC 17025, t i l or tuv rl r n kredit syonu için ise TS EN ISO 15189 st nd rd d r (24).
İlk ol r k 1999 y l nd deney ve k li r syon l or tuv rl r n n teknik ol r k yeterli oldukl r n ve k liteli sonuçl r ürete ildiklerini göstermeleri için k rş l m l r gereken ş rtl r içeren ISO 17025 döküm n y y ml nd (26). 2005 y l nd y p l n revizyonl ISO 9001 k lite yönetim st nd rtl r n uyum s l m k m c yl yeni ş rtl r il ve edildi. Yönetim sisteminde düzenli iyileştirmeler y p lm s , cih z ve k lite k y tl r n n n liz edilmesi, e itimler verilmesi, müşteri memnuniyetiyle ilgili geri ildirim topl nm s u ş rtl rd n z l r d r (6). 2007 y l nd ISO 17025 ve ISO 9001 temelinde t i l or tuv rl rd elde edilen test sonuçl r n n do rulu unu s l m y yönelik ol r k geliştirilmiş k lite ve yeterlilik
9 yr nt l r n içeren ISO 15189 döküm n y y ml nd (27). Bu yr nt l r, özellikle sonuçl r n do rulu u ve h st güvenli i konusund önemi ol n l or tuv r personelinin yetkinli i, h st n n test için h z rl nm s , örneklerin l nm s , t ş nm s , ç l ş lm s ve s kl nm s , sonuçl r n yoruml nm s , testlerin v lid syonu, etkin k lite kontrolü uygul nm s gi i konul rd r. Avrup Birli i ülkeleri klinik l or tuv rl r n kredit syon gereksinimlerini k rş l d için ISO 15189’u tercih etmektedir (28).
L or tuv r kredit syonu teknik yeterlili in güvenilir ir göstergesi ol r k hem ulus l hem de ulusl r r s s yg nl if de etmektedir. Herhangi bir testin nerede, ne zaman, kim t r f nd n y p l rs y p ls n yn sonucu vermesini m çl r. Bu durum hasta ve klinisyenlerin l or tuv r sonuçl r n ol n güvenini rtt r r. Ayr c l or tuv r n tek ir denetimden geçmesini s l y r k çoklu denetimleri önler. Ülkemizde l or tuv rl r n kredit syonu gönüllülük es s n d y nm kt d r; anc k düny ekonomisindeki e ilimler ile sürekli rt n rek et unu y k n gelecekte zorunluluk h line getirecektir (6).
2.4. ĠZLENEBĠLĠRLĠK (TRACEABĠLĠTY)
F rkl l or tuv rl rd n vey yn l or tuv rd f rkl z m nl rd n gelen sonuçl r güvenle k rş l şt r ilmek önemlidir. Bu ş m d izlene ilirli in rolü üyüktür.
İzlene ilirlik, ölçüm cih z nd okun n de erin ir vey d h f zl k demede ey n edilen bir referansla karş l şt r lm s d r (6). Ölçüm sonuçl r r s nd ki nl ml k rş l şt rm l r nc k tüm l or tuv rl r n yn ölçü irimini kull nm l r yl s l n r. Bunun için genellikle SI (Internationale System of Unit) ölçü irimi kull n l r. SI kütle (kilogr m, kg), uzunluk (metre, m), zaman (s niye, sn), s c kl k (Kelvin, K), elektrik k m ( mp, A), m dde mikt r (mole, mol ) ol r k t n ml n ilir (29).
İzlene ilirlik ‘bir ölçüm sonucunun, her biri ölçüm belirsizliğine katkıda bulunan
kalibras onlardan oluşan belgelendirilmiş kesintisiz bir zincir aracılığı ile belirli bir referansa ilişkilendirilebilme özelliği’ ol r k da t n ml nm kt d r. Bu t n ml m y göre ir
ölçüm sonucunun izlene ilirli ini s l m k için ir izlene ilirlik zinciri kull n l r. Bu zincir, ir k li r syon hiyer rşisi gerektirir (5). K li r syon hiyer rşisi, her ir k li r syon sonucunun önceki k li r syon sonucun l oldu u, seçilen refer nst n son ölçüm sistemine kadar bir dizi kalibrasyondur (14).
K rş l şt rm zincirindeki her d m, ir mikt r elirsizli e k tk d ulun n ir ölçüm prosedürünü içerir. Dol y s yl elirsizlik, izlene ilirlik zincirinin gücünün niceliksel ir ölçüsüdür. Bir elirsizlik de eri, izlene ilirlik zincirinin tüm d ml r nd ki elirsizlikleri
10 irleştirdi inden, sonucun gerçek de ere y k nl h kk nd ilgi verir (30). Bu nedenle izlene ilirlik ile elirsizlik ir iriyle y k n ilişkilidir.
İzlene ilirli i s l m d temel d ml r (29);
- Ölçüleni, ölçümlerin k ps m n ve elirsizli i elirlemek - Uygun ir ölçüm prosedürü seçmek
- Sonucu önemli ölçüde de iştirecek tüm etki mikt rl r n göstermek - Her etki mikt r n n önemini elirlemek
- Uygun refer ns st nd rtl r n seçmek ve uygul m k - Belirsizli i hes pl m k
Bu d ml r n ço u ölçüm elirsizli i hes pl m d ml r yl enzerdir. İzlene ilirlikte ek ol r k uygun ölçüm prosedürlerini ve refer ns st nd rtl r n seçmek önem t ş r.
Sonuç ol r k ir ölçüm sonucu d im mevcut en yüksek refer ns nokt s n k d r izlene ilir olm l ve kredite l or tuv rl r unu göstere ilmelidir. L or tuv rl r rutin prosedürleri, ekipm n ve k li r törleri ile ilgili elgeleri inceleyerek kendi izlene ilirlik zincirlerini çizmelidirler (31) (Şekil 3).
SI – Birim (T n m)
Primer Refer ns Ölçüm Yöntemi
Kull n c Ölçüm Yöntemi Sekonder Refer ns Ölçüm Yöntemi Üreticinin Seçilmiş Ölçüm Yöntemi Üreticinin S it Ölçüm Yöntemi Primer Referans Materyal
Kull n c K li r törü Primer K li r tör Sekonder K li r tör Üretici K li r törü H st Örne i Hasta Sonucu Klinik laboratuvarlar IVD Üreticiler BIPM NMI Akredite referans laboratuvarlar Ġz le ne bi li rli k Art an Ö lçü m B elir sizliğ i
11 2.5. ÖLÇÜM BELĠRSĠZLĠĞĠ
2.5.1. Ölçüm Belirsizliğinin Tarihçesi
1977'de, düny n n metrolojideki en yüksek otoritesi ol n Ulusl r r s A rl k ve Ölçüm Komitesi (CIPM), ölçümdeki elirsizli in if desi üzerine ulusl r r s fikir irli inin ulunm d n k ul ederek ulus l st nd rt l or tuv rl r ile irlikte pro lemi çözmesi ve ir öneride ulunm s için Ulusl r r s A rl k ve Ölçüm Bürosu (BIPM)’ndan talepte bulundu. BIPM, ilgili konul r k ps y n yr nt l ir nket h z rl d ve konuyl ilgilendi i ilinen 32 ulus l metroloji l or tuv r n ve 5 ulusl r r s kuruluş d tt .
1979'un şl r nd 21 l or tuv rd n y n t l nd . Neredeyse tümü, ölçüm belirsizli ini if de etmek ve ireysel elirsizlik ileşenlerini tek ir topl m elirsizlik içinde irleştirmek için ulusl r r s k ul görmüş ir prosedüre ul şm n n önemli oldu un in n yordu. Bununl irlikte, kull n l c k yöntem üzerinde ir fikir irli i yoktu. BIPM daha sonr elirsizli in elirlenmesi için tek tip ve genel ol r k k ul edile ilir ir prosedüre ul şm k m c yl ir topl nt y pt ; 11 ulus l st nd rt l or tuv rd n uzm nl r k t ld (4).
Bu topl nt d Belirsizli in İf desi l şm Gru u (Working Group on the St tement of Uncertainties) INC-1 tavsiyelerini (1980) geliştirdi ve CIPM t r f nd n 1981’de on yl nd .
INC-1 (1980) tavsiyeleri (4);
1) Bir ölçüm sonucund ort y ç k n elirsizlik s y s l de erlerinin hes pl nm şekline göre iki k tegoriye yr l r:
A. İst tistiksel yöntemlerle elirlenenler
B. B şk yöntemler kull n l r k de erlendirilenler
Tip A vey B k tegorilerindeki s n fl nd rm ile eskiden kull n l n “r stgele ve “sistem tik elirsizlik s n fl nd rm s r s nd her z m n ir uyum ulunm m kt d r. “Sistem tik elirsizlik terimi y n lt c ol ilir ve und n k ç n lm l d r. Belirsizli in det yl r porund ölçüm yöntemleri elirtilmeli ve tüm elirsizlik ileşenleri ulunm l d r.
2) Tip A ileşenleri, hes pl nm ş v ry ns si2
(vey hes pl nm ş “st nd rt s pm (SD) ) ve ser estlik derecesi vi ile k r kterize edilir. Uygun oldu und , kov ry nsl r verilmelidir.
12 3) Tip B ileşenleri, ilgili v ry nsl r k rş l k geldi i düşünülen uj2 niceli i ile karakterize edilmelidir. Uj2 varyans; uj ise SD gi i de erlendirile ilir. Uygun oldu und , kov ry nsl r d enzer şekilde verilmelidir.
4) Kombine (birleşik) elirsizlik (uc), v ry ns kom in syonu için kl sik yöntem uygul n r k elde edilen s y s l de er ile k r kterize edilmelidir. Kom ine elirsizlik ve ileşenleri “st nd rt s pm l r ol r k if de edilmelidir.
5) B z uygul m l r için topl m elirsizli in elde edilmesinde irleşik elirsizli i ir f ktörle ç rpm k gerekiyors , kull n l n ç rp m f ktörü d im elirtilmelidir.
Ancak INC-1 t vsiyeleri ir t sl k şeklindeydi ve yr nt l ir reh erin geliştirilmesi gerekiyordu. Bu görev, CIPM t r f nd n Ulusl r r s St nd rdiz syon Örgütü (ISO)’ ne verildi. ünkü ISO, endüstrinin ve tic retin ihtiy çl r n d h iyi y ns t iliyordu.
Görevlendirilen ISO, TAG 4 (Technical Advisory Group on Metrology ; Teknik D n şm Grubu)’e sorumluluk verdi. ünkü TAG 4’ün görevlerinden iri ISO ve 6 kuruluşun (IEC, CIPM, OIML, IUPAC, IUPAP, IFCC) ort k ilgi l n ol n ölçüm konul r n ilişkin k l vuzl r n geliştirilmesini koordine etmektir. TAG 4 de WG 3 (Working Group 3 ; l şm Grubu 3)’ü oluşturdu.
ISO/ TAG 4/ WG 3 t r f nd n 1993 y l nd ‘Guide to the Expression of Uncertainty in Measurement ; Ölçüm Belirsizli inin İf de Reh eri’ (GUM) y y ml nd . Bu k l vuz, üretim l nl r nd n temel r şt rm l r k d r geniş ir yelp zedeki ölçüm elirsizli ini de erlendirmek ve if de etmek için genel kur ll r ortaya koym kt d r (4).
GUM y kl ş m d y n r k, ölçüm elirsizli inin kimy s l n lizlerde n s l uygul n ilece ini gösteren det yl ir reh erlik sunm k m c yl 1995 y l nd EURACHEM t r f nd n ‘Quantifying Uncertainty in Analytical Measurement ; Analitik Ölçümlerdeki Belirsizli in Ölçülmesi Rehberi’ y y mland . 2000 y l nd EURACHEM, CITAC (Cooperation on International Traceability in Analytic l Chemistry) ile iş irli i yaparak kimy l or tuv rl r nd ölçüm elirsizli inin pr tik uygul m l r n da içeren ikinci sk s n y y mlad . 2012 y l nd y y ml n n üçüncü ve son sk ise, ikinci sk n n genel özelliklerini t ş rken, 2000 y l nd n u y n ölçüm elirsizli i konusund meyd n gelen gelişmeleri de içermektedir (17).
13 2.5.2. Ölçüm Belirsizliği Tanımı
Ölçüm elirsizli i GUM’d ‘ölçüm sonucu ile ilişkili, ölçülen değere makul olarak
atfedilebilecek değerlerin dağılımını karakterize eden bir parametre’; VIM’ da ‘ölçülene atfedilen değerler dağılımını karakterize eden negatif olmayan bir parametre’ ol r k
t n ml nm kt d r (4 , 5).
Ölçüm elirsizli i, ölçüm sonucunun gerçek de eri h ngi oranda temsil etti ini if de eder. B şk ir deyişle elde edilen sonucun kalitesinin kantitatif bir göstergesidir (6). Klinik l or tuv rl rd y p l n ir ölçümün sonucu, nc k l or tuv r n o teste it elirsizli inin kantitatif if desiyle irlikte verildi inde t m ml n r. E er ir sonucun elirsizli i ile ilgili ilgi yoks o sonuç eksik ç kl n yor demektir (7).
2.5.3. Ölçüm Belirsizliği YaklaĢımları
Ölçüm elirsizli i hes pl m s nd 2 temel y kl ş m v rd r:
Aş d n yuk r y kl ş m, GUM k l vuzunun destekledi i y kl ş md r. Öncelikle her ir pot nsiyel elirsizlik k yn elirlenir. Seri ölçümlerle ist tistiksel n lizler y p l r k (Tip A) veya sertifika, liter tür gi i k yn kl rd elirtilen de erler kull n l r k (Tip B) elirsizli e k tk l r hes pl n r. Bireysel elirsizlik ileşenleri elirsizlik y y l m k nunu (LPU) kull n l r k irleştirilir. Aş d n yuk r y kl ş m tüm elirsizlik k yn kl r n de erlendirmesi ç s nd n f yd l d r nc k m tem tiksel ol r k nl ş lm s zordur ve uygul nm s pr tik de ildir (4).
Yuk r d n ş y kl ş m, Nordtest k l vuzunun destekledi i y kl ş md r. İç k lite kontrol, d ş k lite kontrol gi i l or tuv rd rutin ol r k kull n l n yöntem verifik syon ç l şm l r nd n elde edilen verilerle ölçüm elirsizli i hes pl n r. M tem tiksel olarak nl ş lm s kol y ve uygul nm s pr tik oldu u için klinik l or tuv rl rd d h çok tercih edilir (15).
14 2.5.4. Ölçüm Belirsizliğinin Hesaplanması
2.5.4.1. AĢağıdan Yukarı (GUM) YaklaĢım Basamakları
1.Adım 2.Adım 3.Adım 4.Adım B şl ng ç Bitiş Ölçüleni Belirt Belirsizlik K yn kl r n T n ml Mevcut Veriler K ps m nd Belirsizlik K yn kl r n Grupl nd r Grupl nd r l n Bileşenleri Ölç Geri K l n Bileşenleri Ölç Bileşenleri St nd rt S pm y Dönüştür
Kom ine (Birleşik) Belirsizli i Hes pl
Gözden Geçir ve E er Gerekliyse
Büyük Bileşenleri Tekr r De erlendir
Genişletilmiş Belirsizli i Hes pl
ġekil 4. Aş d n yuk r y kl ş mda elirsizlik hes pl m s m kl r
15 1. Ölçülenin tanımlanması
Ölçüm elirsizli inin hes pl nm s nd ki ilk s m kt r. Bu ş m d ölçülenin det yl ve nl ş l r ol r k t n ml nm s gerekir. Ölçülenin eksik t n ml nm s , ölçüm elirsizli ine d hil edilmesi gereken üyük ir elirsizlik ileşenine yol ç ilir (4).
Öncelikle ölçülen ve n lit terimleri iyi k vr nm l ve ir iriyle k r şt r lm m l d r. Ölçülen (me sur nd) ölçmek istenen mikt r iken; n lit ( n lyte) ölçülen d n temsil edilen ileşendir. ‘Pl zm d ki glukoz kons ntr syonu’ ve ‘24 s tlik idr rd protein mikt r ’ örneklerinde her ikisi de ölçüleni if de ederken n litler s r s yl glukoz ve proteindir (14).
Ölçülen ve n lit ile irlikte, ölçülenin cinsi (kons ntr syon, kütle), irimi (g/dL, IU/L), ölçüm y p l n m tery l (serum, vücut s v s ), kull n l n cih z (oto n lizör, HPLC), ölçüm yöntemi (spektrofotometri, kemilümines ns), yöntemin t n s l k s tl m l r , klinik yorumlamaya etki ede ilecek ç pr z re ksiyon nedenleri, r porl m d hes pl m kull n l yors hesaplama denklemi belirtilmelidir (8).
2. Belirsizlik kaynaklarının belirlenmesi
L or tuv rd ölçüm elirsizli ine neden ol ilecek irçok k yn k v rd r. Örnekleme, m triks etkisi, re ktif s fl , k li r tör de işiklikleri, kull n l n cih z n etkisi, çevresel koşull r, teknisyen e itimi, depol m koşull r , hes pl m etkileri unl r irk ç örnektir (17).
Belirsizli e etkisi ol n tüm elirsizlik k yn kl r n n k ps ml ir listesi oluşturulm l d r. B l k k lç diy gr m (Ishik w di gr m , neden sonuç diy gr m ) elirsizlik k yn kl r n listelemek, ir irleriyle ol n ilişkilerini de erlendirmek ve elirsizlik üzerindeki etkilerini göstermek için çok uygun ir yöntemdir (17) (Şekil 5). Bu yöntem önemli ileşenlerin gözden k çm s n ve yn ileşenlerin tekr r edilmesini de önlemiş olur.
Gerekli st nd rt prosedürler uygul nd t kdirde örne in topl nm s , tr nsfer edilmesi gi i pre n litik sürece ve örne in depol nm s , sonuçl r n r porl nm s gi i post n litik sürece it elirsizlikler minimum indirile ilir. Bu nedenle klinik l or tuv rl rd s dece n litik süreçle ilgili elirsizlikler hes k t l r (12).
16 ġekil 5. Aş d n yuk r y kl ş md l k k lç modeli
3. Belirsizlik bileĢenlerinin sınıflandırılması ve hesaplanması
Belirsizlik bileşenleri Tip A ve Tip B olm k üzere iki f rkl şekilde elde edilir. Tip A vey Tip B, h ngi şekilde olurs olsun, elde edilen tüm elirsizlik ileşenleri st nd rt belirsizlik (ux) ol r k if de edilmelidir. Bunun için verilerin st nd rt devi syon (s) dönüştürülmesi gerekir (17).
Tip A: Verilerin, seri ölçümlerin ist tistiksel n liziyle elde edildi i de erlendirmedir.
Tekli ölçümlerde st nd rt elirsizlik st nd rt devi syon eşittir. Formül 1: ux = s
Tip A gi i seri ölçümlerin kull n ld duruml rd ise ort l m n n st nd rt deviasyonu gerekir. Standart Belirsizlik (ux), ort l m n n st nd rt devi syonunun ölçüm s y s n n (n) k reköküne or n ile hes pl n r (14).
Formül 2: ux s / n
Tip B: Verilerin istatistiksel n lizden şk yoll rl elde edildi i de erlendirmedir. Bunl r geçmiş ölçüm deneyimleri, üreticinin t n ml d kl r , el kit pl r , liter tür y da sertifikalarda yer alan veriler olabilir. Seri ölçümlerin mümkün olm d , gereksiz vey kull n şs z oldu u duruml rd tercih edilir (12).
Tip B verilerini st nd rt elirsizli e dönüştüre ilmek için elde edilen verilerin h ngi d l m türüne s hip oldu unu ilmek gerekir.
Toplam Belirsizlik Personel
evresel
Koşull r Reaktif Kalibrasyon Reaktif S fl Stabilite S c kl k Saklama Koşull r E itim Yeterlilik Lot De işimi Ölçüm Yöntemi B k m
Ekipman Örnek Cihaz
Matriks Etkisi Pipet
17 Temel olarak 3 çeşit d l m v rd r:
A. Norm l d l m
Sertifik d elirsizlik de eri elirli ir güven r l yl irlikte verilir. Güven r l %95 ol r k elirtildi inde, verilen st nd rt s pm n n 1.96 (veya 2)’y , %99 ol r k elirtildi inde ise 2.58 (veya 3)’e ölünmesiyle st nd rt elirsizlik de eri elde edilir (17) (Şekil 6A).
Sertifik d verilen elirsizlik de eri x ± c ise; Formül 3: ux c 2 (%95 güven r l nd ) Formül 4: ux c 3 (%99 güven r l nd ) B. Dikdörtgen d l m
Belirsizlik de eri ir güven seviyesi olm d n verilirse ve uç de erlerin olm s ekleniyors dikdörtgen d l m k ul edilir. Fonksiyon h kk nd yr nt l ilgi verilmemişse dikdörtgen d l m seçilir ve 3 ’e ölünür. x ± u(x) r l verilerin %58’ini k ps r (32) (Şekil 6B).
Formül 5: ux a 3 ġekil 6A. Norm l d l m
18 C. Üçgen d l m
Verilerin uç de erlerden ziy de ort l m de er etr f nd d lm s ekleniyorsa üçgen d l m k ul edilir ve 6 ’y ölünür. x ± u(x) r l verilerin % 65'ini kapsar (32) (Şekil 6C).
Formül 6: ux a 6
Norm l d l m “aç k uçlu verileri kapsarken, dikdörtgen ve üçgen d l m s n rl veri r l n k ps r ve net s n rl r v rd r (32).
4. Kombine (birleĢik) belirsizliğin hesaplanması
Belirsizlik ileşenleri, m tem tiksel y y l m y s s kull n l r k genel ir elirsizlik oluşturm k için irleştirilir. Kombine belirsizlik, standart belirsizliklerin karelerinin topl m n n k rekökünün l nm s yl hes pl n r.
Formül 7: 2 2 2
c 1 2 n
u x x ... x
5. GeniĢletilmiĢ belirsizliğin hesaplanması
Kom ine st nd rt elirsizlik de eri norm l d l m için %68, dikdörtgen d l m için %58, üçgen d l m için %65 güven düzeyindeki ölçüm elirsizli i sonucudur. Bu güven düzeyini rtt rm k için elde edilen kom ine st nd rt elirsizlik ir k ps m f ktörü ile ç rp l r k genişletilmiş elirsizlik elde edilir.
K ps m f ktörünün seçimi güven seviyesine l d r. Norm l d l m durumund %95 güven seviyesinde k=2, %99 güven seviyesinde k=3 l n r. o u z m n k=2 seçilmesi önerilir (33).
Formül 8: Uk x uc U2 x uc
Dikdörtgen d l m n sk n oldu u durumd k=1.65, üçgen d l m n sk n oldu u durumd k=1,93'tür (32).
19 2.5.4.2. Yukarıdan AĢağı (Nordtest) YaklaĢım Basamakları
1. Ölçülenin tanımlanması
Aş d n yuk r y kl ş md ki kur ll r geçerlidir. Ölçülenin ç k, net ve nl ş l r ol r k t n ml nm s gerekir.
2. Laboratuvar içi yeniden üretilebilirlik (Rw) bileĢeninin hesaplanması
Rw, ir l or tuv r içindeki elirli ir test için iç k lite kontrol m tery lleri kull n l r k hes pl n r. İç k lite kontrol örneklerinin h st örnekleri gi i ç l ş lm s ve Rw hes n n n litik zincirdeki tüm süreçleri k ps m s çok önemlidir.
Hes pl m l r n l or tuv rd ki sistem tik elirsizlik ileşenlerinin, reaktif lot de işiklikleri, f rkl stok solüsyonl r n n kull n m , k li r syon de işiklikleri gi i uzun dönem v ry syonl r n d içerebilmesi için veri s y s n n en z 50 olm s ve y kl ş k ir y ll k süreci k ps m s gerekir (15). Böylece, k s v dede sistem tik ol n z elirsizlik k yn kl r uzun v dede r stl nt s l h le gelecektir (34).
Rw ileşeninin hes pl nm s için iç k lite kontrol verilerinden elde edilen %CV de erleri gereklidir. Bir teste ait iç k lite kontrol serumunun tüm seviyelerindeki her f rkl lot için %CV de eri yr hes pl n r. Elde edilen tüm %CV de erlerinin k releri topl n r k topl m %CV s y s n ölünür ve k rekökü l n r k Rw de eri elde edilir.
Formül 9: 2 2 2
1 2 n
Rw (CV CV ... CV ) / n n: toplam % CV s y s
CV, ir popül syonun st nd rt s pm s n n ort l m s n or n d r. RSD (röl tif standart deviasyon) ol r k d dl nd r l r, % olarak ifade edilir (17). F rkl kons ntr syon seviyelerinde elde edilen sonuçl r n ir irleriyle irleştirilmesinin kol y olm s nedeniyle hesaplamalarda %CV tercih edilir (35).
SRw ise labor tuv r içi yeniden üretile ilirli in st nd rt s pm s d r. SRw, belirli bir süre oyunc ir kontrol numunesinin st nd rt s pm s l n r k hes pl n r (36).
20 3. Bias bileĢeninin hesaplanması
Bi s, seri ölçüm ç l şm s nd n elde edilen ort l m ölçüm sonucu ile gerçek de er r s nd ki f rkt r. Sistem tik h t y y ns t r.
Bi s ileşeni sertifik l refer ns materyali (CRM)’nin tekr rl n lizi, l or tuv rl r r s k rş l şt rm progr ml r (proficiency test) ve geri elde (recovery) ç l şm l r yl elde edilebilir.
CRM; yetkili ir kurum t r f nd n verilen belirsizlik ve izlenebilirlik gerekliliklerini k rş l d n ey n eden elgelerle irlikte, geçerli prosedürleri kull narak bir ya da daha f zl de er s l y n m tery ldir (37). Rutin testler ç l ş n l or tuv rl r için CRM p h l d r ve elde edilmesi zordur. Geri elde testlerinin uygul nm s d pr tik de ildir. Dol y s yl l or tuv rl r r s k rş l şt rm progr ml r , y ni d ş k lite kontrol ç l şm l r ölçüm elirsizli inin i s ileşenini hes pl m k için uzun z m nd r en çok tercih edilen yöntemdir (38).
Bi s h ngi yoll elde edilirse edilsin, tespit edildi i nd mutl k ort d n k ld r lm l d r. Bir prosedürün i s yeniden k li r syon vey ir düzeltme f ktörü ile en z indirilebilir (39). Bununla birlikte i s s f r ols ile, düzeltmeden gelen elirsizlik mutl k elirsizlik ileşenleri içine d hil edilmelidir (40).
Laboratuv rl r r s k rş l şt rm sonuçl r nd n elde edilen i sl r net ir şekilde göre ilmek için, ir l or tuv r m kul ir z m n r l nd d ş k lite kontrol program n en z 6 kez k t lm l d r.
Bi s’ n iki ileşeni v rd r;
1. RMS(bias): Laboratuvar n d ş k lite kontrol i s de erlerinin k relerinin ort l m s n n k reköküdür.
RMS(bias) hes pl m s için öncelikle de erlendirmeye l n n d ş k lite kontrol progr ml r n it i si de erleri hes pl nm l d r. Bunun için öncelikle elde edilen laboratuvar sonucu (xlabi) yn yöntem ve cih z kull n n tüm l or tuv rl r n ort l m de erinden (orti) ç k r l r. Elde edilen de er tüm l or tuv rl r n ort l m de erine (orti) ölünür ve 100 ile ç rp l r. Böylece o d ş k lite kontrol progr m n ait biasi de eri elde edilir.
Formül 10: biasi= ((xlabi- orti)/orti) x 100 xlabi : l or tuv r ölçüm sonucu
21 Elde edilen biasi de erlerinin k releri topl n r k, l or tuv r n d ş k lite kontrol progr m n k t l m s y s n ölünür ve k rekökü l n r. Böylece RMS( i s) elde edilir (17).
Formül 11: 2 i (bias ) RMS(bias) n
n: l or tuv r n d ş kalite kontrol progr m n k t l m s y s
2. u(Cref): Refer ns de erin ort l m st nd rt ölçüm elirsizli idir.
E er bir sertifik l refer ns m tery l vey k li r tör serumu kull n ls yd referans de erin standart elirsizli i u(Crefi) r h tl kl hes pl n ilirdi. Bunun için öncelikle m tery lin sertifik s nd y z n elirsizlik de eri k psam f ktörüne ölünür. Elde edilen de er m tery lin gerçek de erine ölünüp, 100 ile ç rp l r k m tery lin st nd rt elirsizli i hes pl n r (41).
Formül 12: Röl tif u(Crefi) = (100 x uCref) / (k x Cref) Cref: referans materyal konsantrasyonu
uCref: sertifik d yer l n elirsizlik de eri
Anc k d ş k lite kontrol progr ml r nd refer ns m tery l kull n lm d için referans de er ol r k tüm k t l mc l r n ort l m de eri k ul edilir. Dol y s yl refer ns de erin güvenilir ir elirsizli inden söz edilemez. Bu durumda l or tuv r n k t ld d ş kalite kontrol progr ml r n it %CV’leri kull n r (34).
D ş k lite kontrol sonuçl r nd ki %CV de erleri topl n r k d ş k lite kontrol progr m n k t l m s y s n ölünür ve ortalama %CV (CVR) elde edilir. D ş k lite kontrol progr m n n her döngüsündeki yn cih z ve yöntemi kull n n l or tuv r s y l r toplanarak ort l m s l n r ve nLab elde edilir. CVR, nLab ’ ölünür ve u(Cref) de eri elde edilir.
22 Şekil 7’de, l or tuv r m z it ir d ş k lite kontrol r poru örnek ol r k sunulmuştur.
ġekil 7. D ş k lite kontrol r porund ki yn cih z ve yöntemi kull n n laboratuvar s y s , %CV ve % i s de erleri
4. BileĢenlerin standart belirsizliğe dönüĢtürülmesi
L or tuv r içi yeniden üretile ilirlik ileşeninin (Rw), st nd rt elirsizli e dönüştürülmesi için ir k ps m f ktörüne ölünmesi gerekir. %95’lik güven r l nd k ps m f ktörü 2 l n r.
Formül 14: uRw Rw / 2
Biastan gelen standart belirsizlik ileşeninin (ubias) hesaplanm s için RMS(bias) ve u(Cref) ileşenlerinin k releri topl m n n k rekökü l n r.
Formül 15: 2 2
u(bias) RMS(bias) u(Cref)
5. Kombine standart belirsizliğin hesaplanması
L or tuv r içi yeniden üretile ilirlikten gelen elirsizli in (uRw), bias belirsizlik ileşeniyle (ubias) irleştirile ilmesi için stand rt elirsizliklerin k releri topl m n n k rekökü l n r. Formül 16: 2 2 c u u(Rw) u(bias) % bias % CV
Aynı Cihaz Ve Yöntemi Kullanan Laboratuvar Sayısı
23 6. GeniĢletilmiĢ belirsizliğin hesaplanması
Elde edilen kom ine elirsizlik de eri kapsama f ktörü ile ç rp l r k genişletilmiş elirsizlik de eri hes pl n r. %95’lik güven r l nd k ps m f ktörü 2 l n r.
Formül 17: Uk x uc U2 x uc
Nordtest k l vuzun göre hes pl n n genişletilmiş ölçüm elirsizli inin elde edilmesinde izlenecek yol Şekil 8’de sunulmuştur.
Laboratuvar Ġçi Yeniden Üretilebilirlik BileĢeni
(Rw)
Laboratuvar Sonuçlarının Karekök Bias Ortalaması
(RMSbias) Sertifikalı Referans Materyalden Gelen Belirsizlik (uCref) 2 2 2 1 2 n (CV CV ... CV ) Rw n (bias )i 2 RMS(bias) n
u(Cref )CVR / nLab Rw 2 2 2u(bias) RMS(bias) u(Cref)
uRw
(Rastgele Hatadan Gelen Belirsizlik)
u(bias)
(Sistematik Hatadan Gelen Belirsizlik)
uc u(Rw)2 u(bias)2 (Kombine Belirsizlik)
U
2 x u
c (Genişletilmiş Belirsizlik) ġekil 8. Genişletilmiş ölçüm elirsizli inin elde edilmesinde izlenecek yol24 2.5.5. Ölçüm Belirsizliğinin Raporlanması
Sonuç ve elirsizli i ildirirken, ş r s y d h ne kull n m nd n k ç n lm l d r. o u durumd , elirsizli in ikiden f zl r k ml if de edilmemesi gerekir (42).
Aş d n yuk r y d yuk r d n ş y kl ş ml rl elde edilen ölçüm elirsizli i sonuçl r t i r porl rd üç şekilde rapor edilebilir (43):
1. Ölçülen de er ± elirsizlik yüzdesi 2. Ölçülen de er ± elirsizlik de eri
3. Ölçülen de er + elirsizlik nedeniyle ölçülen de ere it r l k
Belirsizli in yüzde ya da s it ir de er ol r k if desi ölçülen kons ntr syonu ile st nd rt devi syonun ilişkisine l d r. Kons ntr syon rt ş yl st nd rt devi syonun s it k ld duruml rd ölçüm elirsizli inin ir de er ol r k, kons ntr syon rt ş yl st nd rt devi syonun rt ş gösterdi i duruml rd % ol r k if de edilmesi uygundur (44).
Ayr c ölçülen de er geniş ir ölçüm r l içinde de erlendirilirse yüzde (%u(x)), d r ir ölçüm r l nd de erlendirilirse mutl k ir de er (u(x)) olarak ifade edilmelidir (12).
Örnek: Plazma Glukoz 100mg/dL ± %5 veya 100mg/dL ± 5mg/dL
Bu ifadelere göre glukozun gerçek de eri k ps m f ktörünün k=2 kull n ld , %95 ol s l k ile 95-105 mg/dL r s nd d r.
Ayr c elirsizli e etkisi oldu u ilinen, nc k de erinin ölçülemedi i belirsizlik ileşenleri r porl m d elirtilmelidir. Örne in ‘Bildirilen genişletilmiş elirsizlik, kapsama f ktörünün k=2 kull n ld , y kl ş k % 95'lik ir güven düzeyi s l y n, nc k … f ktörlerin etkilerinin h riç tutuldu u elirsizlik de eridir’ (42).
2.5.6. Ölçüm Belirsizliği ve Toplam Hata
L or tuv r ölçümleri r stgele ve sistem tik h t l r m ruz k l r. R stgele ve sistem tik h t l r n kom ine edilmesinde iki y kl ş m v rd r: “H t modeli ve “Belirsizlik modeli (12).
H t ve elirsizlik ir irinden f rkl k vr ml r olm l r n r men uzun y ll r nl ş l m m ş ve ir irinin yerine kull n lm şl rd r. GUM k l vuzunun y y ml nm s yl irlikte her iki k vr m d ç kl k getirilmiştir (45).
Öncelikle her iki k vr m n t n ml m s n iyi y pm k gerekir. H t , gerçek de er ile ölçülen de er r s nd ki f rkt r. Belirsizlik ise ölçülen de er ile ilişkili ol r k s pt n ilecek
25 ol s l kl r d hil eden r l kt r. Y ni h t tek ir de eri, elirsizlik ise ir r l t n ml r (Şekil 9). Ölçüm, C Hata D = Cölçülen - Cgerçek Belirsizlik Aralığı (Cölçülen – U) … (Cölçülen + U) Cölçülen Cgerçek Cölçülen – U Cölçülen + U Ölçülen Değer Gerçek Değer
ġekil 9. Gerçek de er, ölçülen de er, h t ve elirsizlik r s nd ki ilişki
Hata modeli ile belirsizlik modeli r s nd ki en temel f rk ‘gerçek de er’ k vr m n k ş ç s d r. H t modeli ‘gerçek de er’ k vr m n k ul eder ve h t n n hes pl nm s için gerçek de erin ilinmesi gerekti ini s vunur. Belirsizlik modeli ise ‘gerçek de er’ h kk nd kesin ir ilginin olm d n kabul eder. Bu y kl ş m göre gerçek de er de ölçülen de er gibi sadece bir tahmindir (46). GUM ve VIM’d rt k gerçek de er k vr m kullan lm m kt d r. Dol y s yl u k l vuzl r h t modelini önermemektedir (47).
Klinik l or tuv rl rd h st örnekleri s dece ir kez test edilir. Hata, elde edilen bu tek ölçüm sonucunu de erlendirir. Belirsizlik ise elirli ir ölçüm sistemi t r f nd n elde edilen tüm ölçülen mikt r de erleri için geçerlidir (12).
Bilinen ir h t de eri ölçüm sonucun düzeltme ol r k uygul n ilirken belirsizlik de eri uygulanamaz. Ayr c bir ölçüm sonucunun elirsizli i, ölçümün h t s n vey düzeltmeden sonr k l n h t y temsil etti i şeklinde yoruml nm m l d r. Örne in h t de eri kull n l r k düzeltilen ir ölçüm sonucu, ölçülenin gerçek de erine çok y k n ol ilir. Bu, h t n n ihm l edile ilir oldu unu gösterir. Anc k elirsizlik h l çok üyük ol ilir. ünkü n list ölçüm sonucunun gerçek de ere ne k d r y k n oldu undan asla emin olamaz (17).
26 Hata, sistematik ve rastgele olm k üzere iki ileşenden oluşur. Sistem tik h t i s, rastgele hata standart sapma ile ifade edilir.
Hata modelinde st nd rt s pm ir z f ktörü ile ç rp l r k (çift t r fl %95 güven r l nd z=1.96, tek t r fl %95 güven r l nd z=1.65 (48)) bias ile lineer ol r k topl n r. Bi s pozitif y d neg tif s y s l ir de er iken, standart sapma d l m ol s l n y ns t n bir ar l kt r. Dol y s yl iki de er f rkl oyutl rd d r ve lineer ol r k topl nm s uygun de ildir. Belirsizlik modelinde ise bias ve st nd rt s pm n n k releri topl n r k k rekökü l n r (Pisagor teoremi). Bu hes pl m n n matematiksel olarak daha uygun oldu u düşünülmektedir. Bu f rkl l l ol r k, ir h t sonucu her z m n elirsizlik de erinden d h yüksek ol c kt r (13) (Şekil 10).
Toplam Hata = bias + z x SD 2 2 c
u u(Rw) u(bias)
ġekil 10. Topl m h t ve ölçüm elirsizli inin matematiksel ifadesi
Belirsizlik y kl ş m , bias’l r n ort d n k ld r lm s gerekti ini s vunur ve i s düzeltilmesinden gelen elirsizli i hes k t r. H t y kl ş m ise bias’ n düzeltilmesini onaylamaz ve hesaba dahil eder (47). Oysa rutin uygulamada bias’ kesin ol r k elirlemek zordur. ünkü i s hes pl rken sonuç z m n çerçevesine l d r. Z m n r l genişledikçe bias’ n etkisi z l c k ve hes pl m y kesinlik olarak dahil edilecektir.
Hata n litik sonucun elirli ir ol s l kl ulundu u, gerçek de er etr f nd ki l n iken; elirsizlik gerçek de erin elirli ir ol s l kl ulundu u, n litik sonuç etr f nd ki l nd r (49).
