Hicri IV. Asır Arap Edebiyatının Önde Gelen Üç Büyük İnşa Katibi; İbnü'l-Amid, Sabi, İbn Abbad ve Risalelerinden Örnekler

GELEN

De;

BUYUK iNSA KATiBi;

iBNU'L-AMID, SABI, iBN ABBAD VE RiSALELERiNDEN

ORNEKLER

ALiBULUT* OSMAN KESKiNER

~i-GiRi~

De;

in~a katibinin biyografilerine ge9meden once bir iki ci.imleyle de olsa, in~a kelimesinin sozliik ve terim anlamlanm aktarmanm faydah olacag1 kanaatindeyiz.

in~a, sozli.ikte, yaratmak, ne~vii nema bulmak, bir yerden 91kmak, bir nesneyi yiikseltmek, gi.izel ~iir okumak, giizel konu~mak, yeniden meydana getirmek ve yazmak anlamlarma gelir.1 Bir edebiyat terimi olarak ise in~a, resmi ve ozel yaz1~malann, belirli bir usftle gore yapilmasmm inceliklerini ve mektup yazma sanat1111 ifade etmektedir. Bu sanat1 konu edinen disipline ilmii'l-in~a, bu ilmin kurallanna uygun olarak haz1rlanm1~ metinlere mi.in~eat ad1 verilmi~tir. 2

Bu dar anlam1 yamnda edebiyatta belli kurallara, belagat ve fasahat olc;i.ilerine gore soylenmi~ veya yaz1lm1~ edebi gi.izellik ta~1yan her c;e~it soz veya diiz yaz1 (nesir) da in~a terimiyle ifade edilmi~tir. 3 Bi.itiin bu hususlara binaen in~ay1, k1saca gi.izel ve sanatkarane yaz1 yazma sanat1 olarak tarif edebiliriz.4

islamm ilk y1llannda bu sanati icra edenlere once katip, daha sonra ise miin~i ismi verilmi~ti. Katip ve mlin~iler tarafmdan ortaya konan bu sanatkarane yazilann onemli bir kism1, i.isti.in edebi gi.izelliklerinden dolay1 giini.imiize kadar edebiyat kaynaklan vas1tas1yla nakledilmi~tir.

* Ar~. Gor. Dr., Ondokuz May1s Universitesi ilahiyat Fakiiltesi, Arap Dili ve Belagat1 Anabilim Dali. (alibulut55@gmail.com).

* Yrd. Do9. Dr. Ondokuz May1s Oniversitesi iiahiyat Fakiiltesi, Arap Dili ve Belagatl Anabilim Dali. ( osmankeskiner@gmail.com)

1 _{Ibn Manzur, Cemaliiddin Ebu'l-Fazl Muhammed b. Miikerrem b. Ali b. Ahmed b.}

Ebi'l-Kas1m Hubka, Lisanii'l-Arab, n~r. Abdullah Ali el-Keblr v.d., Daru'l-Mearif, Kahire, ts., VI, 4418.

2 Dumm~, Ismail, "In~a" mad., DiA, XXII, 334. 3 Durmu~, a.g.m, XXII, 334.

4 _{Keskiner, Osman, Arap Edebiyatmda in~a Sanatmm Geli~mesi (Basilmam1$}

76 U(' BUYUK iNSA KATtBilALt BULUT-OSMAN KESKiNER

Edebiyatm onemli bir dah say1lan in~a sanatl, ilk niimCmelerini, halifelerin, emirlerin ve diger devlet ricalinin yaz1~111alannda vermi~ti. islam Devleti' nin teessiisii ile devlet i~lerinde ortaya 91kan yaz1~111alann, in~a ve belagat bak1mmdan en miihimmi risale ( c;ogulu rasail) di ye adlandmlm1~ olan mektuplardi. 5

Resmi yaz1~malarla ilgili divan katipligi ~eklinde ilk kurum, Emevi halifesi Muaviye tarafmdan kurulan Divanu'r-Resail'dir. Bu divanm kurulmasmm akabinde devletin muhtelif makamlan arasmdaki yaz1~malann nas1l yapilacagm1 gosteren eserler yazilmaya ba~lanm1~ ve giderek katiplik onemli bir meslek halini alm1~tir. Emevller doneminin en onemli iki biiylik katibi Abdtilhamid el-Katib (o. 132/750) ve Abdullah b. el-Mukaffa (6. 139/756)'dlf. Bu donemdeki resmi yazilarda (risale) i.ish1p olarak, ba~ta Kur'an-1 Kerim'den, bunun yanmda Fars ve Bizans mektup yazma geleneginden yararlamlm1~tlr. 6 Risale iislubunu ilk islam devrindeki veciz ~eklinden hareketle geli~tiren zat Abdiilhamid el-Katip olmu~tur. Onun geli~tirdigi bu llir, ba~ta Kelile ve Dilnne olmak iizere Pehlevi dilinden yaptlg1

c;evirilerle Arapc;a nesre derin enginlik kazand1ran ibnii' 1-Mukaffa tarafmdan daha da ileri gotiiriilmii~tiir. 7

Yine mektup ve yaz1 sanatiyla ilgili ilk eserin de miiellifi olan Abdiilham'id el-Katip olmu~tur. 0, katiplere yonelik be~ sayfalik risalesinde yaz1 sanatmm oneminden, yaz1 aletlerinden, yaz1 adabmdan, katiplerin ahlakmdan ve ~emailinden bahseder.8 Abdiilhamid ve ibnii'l-Mukaffa'dan sonraki asnn (h. III. aslf) en biiylik in~a ustas1 ise Cahiz ( o. 255/869)' dir. Edebiyatm temel prensipleri alanmda birc;ok orj inallige imza atm1~ olan Cahiz'in risaleleri de giiniimiize kadar ula~m1~ ve bas1hm~tir. 9

Abbas'iler doneminde ozellikle de h. IV. (m. X.) aslfla birlikte in~a edebiyatmda biiyiik bir geli~me gaze 9arpmaktad1r. Bu donemde, bu alanm onde gelen miiellifleri, ozellikle Biiveyhller'in hizmetindeki Divanu'r-Rasail

5 Keskiner, a.g.e., s. 3. 6 Durmu~, a.g.m., XXII, 335.

7 S1tk1 Gtille, "Arap Edebiyatmda "Makame" ve el-Hariri'nin Osmanh Medreselerinde Yliksek Arapc;a Ogretimi <;erc;evesinde Okutulan el Makamat1",

i.D.i.F.D.,

Say1 2, yil 2000, s. 185; Muhammed Kurd Ali, "el-in~a ve'l-Mi.in~iun", Mecelletii Mecmai'l-Lugati'l-Arabiyye ed-Dime~kiyye, Say1 5, Cilt I, 1343/1925, s. 81.

8 Muhammed Hayr $eyh Musa, "Hareketu't-Te'lif fi'l-Kitabeti ve'l-Kuttab ve Mesadiru Nakdi 't-Teressuli ve'l-Kitabeti hatta'l-Karni 'r-Rabi el-Hier!", Mecelletu Mecmai'l-Lugati'l-Arabiyye ed-Dime~kiyye, Say1 72, Cilt 3, Safer 1418 I Temmuz

1997' s. 483.

katipleri arasmdan 91krrn~tir. Bu katiplerin en me~hurlan 1se Ebu'l-Fazl ibnu'l-Amid, Ebu Ishak es-Sabi ve Sahib b. Abbad'dir.10

Biz de bu 9ah~mam1zda, h. IV. asirda ya~am1~ olan bu ii9 buyilk mektup iistadmm (Ibnii'l-Amid - Sabi - ibn Abbad ) once klsaca biyografilerini verip ardmdan mektuplanndan ornekler sunacag1z.

I.

U<;

iN~A

KATiBiNiN

HAYATI

1 - iBNU'L-AMID (

o.

360/970 )

Tam ad1 Ebu'l-Fazl Muhammed b. Huseyn ibnu'l-Amid'dir. el-Amid, babasmm lakab1 olup Horasanhlar' da bir sayg1 ifadesi olarak kullamhrdl.11 Baz1 rivayetlerde de bu bolgede Divanu 'r-Resail katiplerine bu lakabm verilmesi adetti.12 Fars topraklarmda Kum ~ehrinde dogdu ve yeti~ti. Bu ~ehirde in~a katibi olan babas1 onu da in~a sanatmda yeti~tirdi. Felsefe, mantik, matematik, ve mekanik ile ugra~m1~, degi~ik aletlerin tasanm ve icad1 ile ilgilenmi~tir. Aynca tefsir, fik1h gibi ilimlerle nahiv, lugat, aruz, i~tikak,

in~a gibi dil bilimlerine de geni~ vukufiyeti vardI..13

Edep ve teressul ilmindeki ustiinliigii nedeniyle kendisine II. Cah1z da denirdi.14 Felsefe ve niicum ilimlerindeki geni~ bilgisi nedeniyle kendisine

"U

staz" lakab1 da verilmi~ti.15 "Kitabet, Abdiilhamid' le ba~lar ibnu' 1-Amid' le sona erer" sozu me~hurdur.16 Yine ona "reis" lakab1 da verilmi~tir.17

10 Durmu~, a.g.m., XXTI, 335.

11 ibn Hallikan, Ebu'l-Abbas $emsuddin Ahmed b. Muhammed b. Ebi Bekr,

Vefeyatii'l-A'yan ve Enbai Ehli'z-Zaman, n~r. ihsan Abbas, Daru's-Sekafe,

Beyrut, 1968-77, V, 103; Corci Zeydan, Tarihu

Adabi'l-Liigati'l-Arabiyye, Beyrut, 1996,II, 297; Safedi, Ebf1's-Sef§. Selahuddin,

Kitabu'l-Vafi bi'l-Vefeyat,

V1esbaden- 1962, 11, 381.

12 $evki Dayt~ Tarihu'l-Edebi'l-Arabi, Asru'd-Duvel ve'I-imarat, Daru'l-Mearit~

yy, ts, s. 655.

13 Hanna el-Fahuri, el-Cami< fi Tarihi'l-Edebi'l-Arabi, Daru'l-Ceyl, Beyrut, 1986, s. 643; Ahmet Gilner, "Bliveyhl Dev let Adamlannm Ki tab a ilgileri ve Klitiiphaneleri", DEUiFD., Ki~-ilkbahar 2001, s. 48.

14 ibn Hallikan, a.g.e., V, 104, Corci Zeydan, a.g.e., II, 297; Safedi, el-Vafi II, 382; ez-Zirikll, Hayruddin, el-A'Him, Kamusu Teracim Ii E~heri'r-Rical ve'n-Nisa'

mine'l-Arab ve'l-Miista'rabin ve'l-Miiste~rikin, yy., ts., VI, 328; E. K. Rowson,

"Ibn al-Amid'', Encyclopedia of Arabic Literature, London, 1998, I, 310.

15 Safedi, II, 382; Corci Zeydan, a.g.e., II, 297; Zirikll, a.g.e., VI, 328; Muhammed Ridvan ed-Daye, A<Himu'l-Edebi'l-Abbasi, Muessesetu'r-Risale, Beyrut, 1987, s. 165.

78

De;

BUYUK iNSA KATiBil ALi BULUT-OSMAN KESKiNER ibnii'l-Amid, h.328'de Biiveyh1 Devletindel8 Ruknliddevle Hasen b. BUveyh'in veziri olmu~tu.19 Olilnceye kadar 30 yd bu gorevini ba~anyla silrdurdil.20 Sayd1g11111z ilim dallanmn yanmda askeri, siyasi ve idari konularda da geni~ bilgi ve bliyiik yetenege sahipti. 21 En me~hur talebesi olarak bilinen Sahib b. Abbad, Bagdat'tan donlince ibnU'l-Am1d, ona Bagdat'1 sormu~, o da ~u rne~hur sozlinli soylemi~ti22:

".J~I ~ jlS.uiYlS .J-XJ! ~.JI~" "Sehirlerde Bagdad, kullarda Dstad" Bu devirde in~a sanatmm en onde gelen ismi olan ibnli'l-Amid, diger katiplere ornek olmu~, onlar tarafmdan taklid edilmi~tir. 23 Risale yaz1mmda seci kap1sm1 ac;arak milsecca ifadeleri ilk kullanan katibin ibnli'l-Am1d oldugu soylenir.24 0, secinin yanmda risalelerinde diger bed! sanatlara bliylik bir onem vermi~tir. Mlitenebb!, ibn Nubate es-Sa' d1, Sahib b. Ab bad gibi birc;ok edib ve ~air onun meclisinde toplamr, onu metheden ~iirler okurlardi. 25

Kendisini metheden ~air Mlitenebbl'ye 3000 dinar verirken, 26 ibn Nubate es-Sa'dl'ye bir~ey vermemi~, bu nedenle de Tbn Nubate ile Ibnii'l Amid' in aras1 ac;ilm1~tir. 2 7

Aym zamanda bir ~air olan ibnli'l-Am!d,28 hayati boyunca kitaplarla mernul olmu~, istinsah ve satm alma yoluyla Rey ~ehrinde zengin bir

The Encycleopadia ofislam, New Edition, Leiden, 1971, VIII, 703.

l 7 Ihsan Abbas, Ebn al-Amid", Encyclopaedia lranica, Vol. VII, 1996, Costa Mesa, California, s. 664.

l 8 Buveyhi Devleti, 932-1062 tarihleri arasmda Iran ve Irak'ta hukum suren Deylem

(Iran' da bir kabile) as1lh bir hanedanhktir. Daha fazla bilgi i9in bak. Mer9il, Erdogan, "Buveyhiler" mad., DiA, istanbul-1992, Vl, 496-500.

I 9 Safedi, a.g.e., II, 381; ibn Hallikan, a.g.e., V, 103-104; Corci Zeydan, a.g.e., II, 297.

20 Dogu~tan Giiniimiize Biiyiik islam Tarihi, Heyet, <;ag Yay., Istanbul-1989, V, 544.

21 Dogu~tan Giiniimiize Biiyiik islam Tarihi, V, 489-490, 544. 22 Corci Zeydan, a.g.e., II, 297.

23corci Zeydan, a.g.e., II, 298 24 Muhammed Kurd Ali, a.g.e., s. 84.

25corci Zeydan, a.g.e., II, 299; ibn Hallikan, a.g.e., V, l 04-108; Safedi, a.g.e., II, 382

26safedi, a.g.e., 11, 382 ibn Hallikan, a.g.e., V, 105 27safedi, a.g.e., 11, 382;

kiitilphane kurmu~, buramn yonetimini de iinlil filozof Miskeveyh' e vermi~ti.29

H. 360 y1lmda Rey ~ehrinde (veya Bagdat), Safer ya da Muhaffem

aymda vefat ettigi zikredilir. 30

Eserleri:

- K. Divam Resailih (Mecmuu'r-Rasail).31 - K. el-Mezheb fi'l-Belagat.32

2 -

SABi

(o. 3841994)

Tam ad1 Ebu ishak ibrahim b. Hilal b. ibrahim b. Zehrun es-Sabi

el-Harranl' dir. Harran'da veya Bagdat'ta h. 313 I m.925'te dogdugu rivayet

edilir.33 Risale, in~a, belagat, ~iir, geometri, tarih, heyet ( astronomi) ve

matematik ilimlerine vak1f bir edipti. Ancak, belagat, kitabet ve ~iir yonii daha

baskmdi.34

Risaleleri, asnmn en belig metinleridir. Gilniimiize ula~m1~ baz1

risaleleri edebiyat9ilar kadar, tarih ve siyaset ilimleriyle ugra~anlar i<;in de

onemli bir kaynakt1r. 3 5

Sabi'nin nas1l edebiyata ba~lad1g1 kendi ifadeleriyle ~oyle anlat1hr:

"Babam, Ebu'l-Hasen hp ogrenmem i<;in beni zorlad1, ancak ben buna

kar~1 91ktim. Arna buna ragmen beni ayhk 20 dinar kar~1hgmda bir hastaneye

verdi. Gene de ben t1bb1 sevemedim. Lugat, ~iir, nahiv, resail gibi edebi

ilimlere biiyilk istek duyuyordum. 0 gilnlerde babama, Horasan vezirlerinden

birisinden bir mektup geldi. Olduk9a uzundu ancak 9ok belig bir yaz1ydI. I9inde garib kelimeler de 9oktu. Babam kendi bildigi gibi cevap yaz1p, bildigim en belig katiblerden olan birisine, kendi yazd1g1 mektubu diizeltip siislemesi i9in beni gonderdi. Fakat babama katibin degil de kendi yazd1g1111

29 Gilner, "Biiveyhl ... " s. 48.

30Ibn Hallikan, a.g.e., V, 109; Safedi, a.g.e., II, 383

3 ltbni.i'n-Nedim, Muhammed b. Ishak, el-Fihrist, Daru'l-Mearif, Beyrut, ts., s.167; Zirikll, a.g.e., VI, 328.

32ibni.i'n-Nedlm, a.g.e., s.167

33Kehhale, Omer R1za, Mu'cemii'l-Miiellifin Teracimii Musannifi'l-Kiitiibi'l-Arabiyye, Beyrut, ts., I, 124;

ibn Tagriberdi, Ebu'l-Mehasin Yusuf b. Abdullah el-Atabeld, en-Niicfi.mii'z-Zahira fl Miilfiku Misra

ve'l-Kahira, Kahire-1963, IV, 167; Abdurrahman Huseyn el-Azavi, "Ebu Ishak Ibrahim b. Hilal es-Sabi Muerrihan", el-Muerrihu'l-Arabi, yy. 1984, XXIV, 180.

34ibnii'n-Nedim, a.g.e., s.167; Kehhale, a.g.e., I, 124 35corci Zeydan, a.g.e., 11, 30 I

80

De;

BUYUK iNSA KATiBi! ALi BULUT-OSMAN KESKINER

cevab1 goti.irdum. Babam bu edebiyat harikas1 yaz1y1 gortince "Allah1111 ne btiyiiksun! Bu adamdan daha tistuntinu ve daha beligini gormedim." dedi. Ben de "Babac1g1m! Bunu o katip degil ben yazd1m." deyince babam sevirn;ten havalara rn;uyordu. Beni kucaklay1p almmdan optu ve "Su andan itibaren sana izin verdim. Git katib ol!" dedi.36

Sabi, nisbetinden de anla~1lacag1 gibi Sabiilik dinine mensuptu. Fakat mtisltimanlarla aras1 iyiydi. Ramazanlarda oruc; tutar, Kur'an-1 Kerim'den ezberler yapardI. Buveyhi hukumdarlanndan izzuddevle Bahtiyar, Sab'i'ye musluman olursa onu vezir yapacag1111 soylemi~, ama Sabi bunu kabul etmemi~ti. 3 7

Rivayete gore Sabi'ye, Btiveyhi huktimdarlanndan Muizzuddevle, Resail Divam'nda gorev verir (h.349). 0 olunce oglu izzuddevle zamanmda da bu gorevine devam eder. izzuddevle oldtirulup Azududdevle Ulkenin ba~ma ge9ince kendisine yazd1g1 yaz1lardan dolay1 Sabl'yi hapse atar (h.367). Daha sonra Azududdevle'nin oglu Samsamuddevle hukiimdar olunca onu hapisten 91kanr (h.3 71).3 8 Sabi, Deylemiler' in tarihi ile ilgili eseri Kitiibu 't-Tiicf'yi hapishanede Azududdevle'nin emriyle yazar.39 Fakat rivayete gore bizzat kendisi, yazd1g1 bilgilerin uydurma oldugunu soyler.40 Baz1 kaynaklarda da zorla kaleme almm1~ bu eserdeki Deylemi ~eceresinin hayal mahsulu oldugu zikredilir. 41

Sabi'nin Sahib b. Ab bad' la arasmda devamli mektupla~malar ve hediyele~meler olurdu. Sahib onu 9ok severdi.42

36Yakut el-Hamevi, Ebu Abdullah Yakut b. Abdullah er-RU.mi, Mu'cemii'l-Udeba,

Darn

ihyai't-Tlirasi 'I-Arabi, Beyrut-1988, II, 54-56

37Hamev1, a.g.e., II, 21, 28; Ibnti'I-imad, Ebu'l-Feiah Abdtilhayy Ahmed b. Muhammed el-Hanbell,

Sezeratti'z-Zeheb fi Ahbar'i Men Zeheb, Beyrut, ts., I, 106; Zirikll, a.g.e., I, 73; Corci Zeydan, a.g.e., 11,

301; ibn Tagriberdi, a.g.e., IV, 167 38zirikli, a.g.e., I, 73

39tbnu'l-imad, a.g.e., I, 106; E. K. Rowson, "al-Sabi, Abu Ibrahim Ibn Hiial",

Encyclopedia of Arabic Literature, London, 1998, II, 671-672.

40corci Zeydan, a.g.e., II, 30 l; Hamevi, a.g.e., II, 22; es-Sealibi, Ebu Mansf1r Abdtilmelik, Yetimetii'd-Dehr fl Mehasini Ehli'l-Asr, n~r: Mulfid Muhammed Vemiha, Beyrut-1983, Daru'l-Kutubi'l-ihmyye, II, 291

41 Dogu~tan Giiniimiize Biiyiik islam Tarihi, V, 534 42Hamevi, a.g.e., II, 23-49; el-Azavi, a.g.m., XXIV, 183.

Sab'i, h. 3 84 y1lmda vefat etmi~, kendisine mersiye yazan e~-$erif er-Raz'i (o. 406/1015) musluman olmayan birisine mersiye yazd1gmdan dolay1 kma111111~t1. 4 3

Eserleri:44

K. Rasailih, n~r. $ekib Arslan -el-Jvfuhtar min Rasali 's-Siibi

ad1yla- Baadba, 1898; Beyrut, ts.

K. et-Taci

fi

Ahbari Ehli Biiveyh: Bu eserin bir baz1 bolumleri

el-Munteza< min Kitabi 't-Taci ad1yla (n~r. Muhammed Huseyn

ez-Zubeyd'i, Bagdat, 1977) ne~redilmi~tir.

K. Ahbari Ehlihi ve Veledi ibnihi.

K. ihtiyari Si 'ri el-Miihellebf.

K. Divanz Si 'rihi.

K. el-Musanneffi 'l-Musellesat.

K. Muraselatz '§·-Serif er-Raz(yy Ebi '!-Hasen Muhammed b.

el-Huseyn el-Milsevi, n~r. Muhammed Yusuf Necm, -Rasailii 's-Sabi ve '§·-Serif er-Radi ad1yla- Kuveyt, 1961.

Mun.)eiitu 's-Sabi: Yazma niishas1 M1s1f' da mevcuttur.45

3 - iBN ABBAD (o. 385/995)

Tam ad1 Ismail b. Abbad b. el-Abbas b. Abbad b. Ahmed b. Idris

et-Talekani'dir. Rivayete gore h. 326 y1h Zilkade aymda dogmu~tur.46 Dogum

yeri olarak baz1 rivayetlerde Talekan/Talkan,47 baz1 rivayetlerde de Istahar ismi ge9er.48 Kafi'l-Kufiit, es-Sahib ve el-Emin onun lakablandir.49 Dindar

43ibnu'l-imad, a.g.e., 1, 106-107; ibn Tagnberdi, a.g.e., lV, 167

44Hamevi, a.g.e., 94; Zirikli, a.g.e., 1, 74; Kehhale, a.g.e., l, 124; Rowson, a.g.m., II, 672; Abdulkadir Hasen Emin, "Ebil ishak es-Sabi Sireten ve Fennen"Mecelletu Kulliyyeti'l-Adab, Bagdat 1974, s. 16.

45 Azavi, a.g.e., XXIV, 187.

46Hamevi, a.g.e., Vl, 171, 208, 257; ibn Hallikan, a.g.e., 1, 231; Muhibbuddin b. En-Neccar el-Bagdadi, el-Mustefiidu min Zeyli Tar'ihi Bagdad, n~r. Muhammed Mevlild Halef, Muessesetu'r-Risale, Beyrut, ts., s. 196.

47Kehhale, a.g.e., II, 274; ibn Hallikan, a.g.e., I, 231.

48Kehhale, a.g.e., II, 274; ibn Hallikan, a.g.e., I, 231; Zeina Matar, "Tbn Abbad", Encyclopedia of the History of Science, Technology and Medicine in Non-Western Cultures, s. 40 l.

49Kehhale, a.g.e., II, 274; es-SuyC1ti, Celalliddin, Bugyetii'l-Vuat fi Tabakati'n-Nahviyylne ve'n-Nuhat, n~r,

82 U(' BUYUK iNSA KATiBil ALI BULUT-OSMAN KESKINER ve iyi bir kimse oldugu i9in el-Emin, 50 hocas1 ibnil' I-Amid' den aynlmad1g1 i9in de es-Sahib lakab1111 ald1g1 soylenir. 51 Baz1 rivayetlere gore de 9ocuklugundan itibaren Mileyyidilddevle'yle beraber oldugundan dolay1 bu lakab1 ona bizzat kendisi vermi9tir. 52 Vezir olunca da es-Sahib lakab1 devam eder. Daha sonra Bilveyhi Hilkilmdarhg1 'nda biltiln vezirlere es-Sahib denildigi rivayet edilir.53

Sahib, ilk onceleri vezir ibnil'l-Amid'e hizmet eden s1radan bir katipti. Bilveyhi hilkilmdan Mileyyidilddevle'ye yazd1g1 mektuplarla talihi dondil, Mileyyidi.iddevle, babas1 Ruknilddevle ollince Rey ve Isfehan'a hliklimdar oldu ve ibn Abbad'1 da kendisine vezir tayin etti. ibn Abbad, Mileyyidilddevle'ye o olilnceye kadar hizmet etti. Mileyyidliddevle yerine kimseyi b1rakmadan olmil9til. Sahib, bu noktada siyasi otoritesini kullanarak hemen orduyu toplad1. Komutanlara, Mileyyidilddevle'nin karde9i Fahruddevle'nin, silrgilnde oldugu Ni~abur'dan getirilerek hilklimdar tayin edilmesini teklif etti. Komutanlar, ibn Abbad'm bu teklifini kabul etti ve Fahruddevle ba9a ge9ti. ibn Abbad, olilnceye kadar Fahruddevle'ye de hizmet etti. Fahmddevle'yle ibn Abbad bir konuda ortak karar veremediklerinde ibn Abbad'm goril9il kabul edilirdi.54

ibn Abbad, matematik, tip, nilcum, musild, mantik, kelam, lugat, kitabet ve in9a ilimlerine vakiftl. 55 Ayrn zamanda ~airdi. Aruz ve kafiye de bilirdi. 56 Fakat biltiln bunlann otesinde seci ve cinas sanatma 9ok dil~kilndil. Onun 9u sozil seci sanatma olan dil9kilnlilgilniln en bi.iyilk karnt1 olarak gosterilir: 57

'~uJ;Lli!

pL:.i ~

JLSj UJ;LJ

Jf

~:l:;. "Burada seciye dil9kilnlilgilnden dolay1

'U--iLill" daki sin' i 9m yapm19tlr.

Bir olay akebinde Horasan'h bir ki9iye 9u secili sozleri s6yler:58

50Hamev1, a.g.e., VI, 171

51 Corci Zeydan, a.g.e., II, 302; Cl. Cahen, Ch. Pellat, "Ibn Ab bad", The

Encycleopedia of Islam, Leiden 1971, III, 671.

52Hamev1, a.g.e.; Vl, 173; Muhammed R1za el-Hakimi, Tarihu'l-Ulema abra'l-Usfiri'l-Muhtelife, Beyrut, ts, s. 69.

53corci Zeydan, a.g.e., 11, 302 54Hamev1, a.g.e., VI, 172-174

55Hamev1, a.g.e., VI, 175

56Hamev1, a.g.e., VI, 175; Ahmed el-iskenderi - Mustafa el-inani, el-Vaslt

fi'l-Edebi'l-Arabl ve Tarihihl, M1slf, ts., s. 212; Rowson, "al-Sahib Ibn Abbad",

Encyclopedia of Arabic Literature, London, 1998, II, 675.

57Hamev1, a.g.e., VI, 207, 213; Corci Zeydan, a.g.e., II, 303. 58Hamev1, a.g.e., VI, 213

t_;_; · .. ,.5n:; : t_;_; · .. ~ : L;..l. •. .a.i:i ,:s!f: /';,,, L;..Lbi:i ,.:!l.f: Lrit: : . .Y ·: 'd;1 -,,

J .. '...)A-J Y J .UY ..JJ J .. . . . J .. t.r y _ _y

If/._;_; • .. ~: ..

.. '._P.-J ...?.

Rivayetlerden, Ibn Abbad'm kitap merakhs1 bir kimse oldugu anla~1lmaktadir. <";iinkli Horasan hi.iklimdan Nuh b. Mansur es-Sam'ani, ibn

Abbad'1, lilkesine davet edince sadece kitaplannm ta~mmas1 ic;in dortyiiz deve

gerektigini de mazeret beyan ederek bu teklifi kabul etmez. 5 9

Bir9ok hocas1 olmakla birlikte ba~hcalan ~unlardir: Babas1 Abbad

et-Talekani, Ibnii'l-Amid, "el-Mticmel fi'l-Lugat" sahibi Ebu'l Hasen Ahmed b. Faris, Ebu Said es-Sirafi.60 Mektuplannda hocas1 ibnu'l-Amid'in i.islubunu

takip etmi~ ve bunda da ba~anh olmu~tu. Katiplar arasmda ikinci ibnu'l-Amid

olarak kabul edilirdi. 61

Hazir cevap bir kimse olarak bilinir. Valilerinden birisini hapsetmi~ti

de, birgiin hapishanenin yanmdan gec;erken hapisteki vali Ibn Abbad'1 gori.ip

62 '~ E-lj..:..i ~ ,;ljl ~Ll" "Baktl, onu cehnnemin ortasmda gordti." ayetini

okuyunca ibn Abbad da '()J ~[~ Y j

L#

0µ1,63

"Sinin orada! Bana bir ~ey

soylemeyin!" ayetini okur. 64

el-K1fti de jnbahu 'r-Ruvat an Enbai 'n-Nuhat isimli nahivcilerin

biyografisini verdigi eserinde Ibn Abbad'm Arap lugat1 ile ilgili bir kitap yazd1g1111 soyler. el-K1fti, bu kitab1 gorduguni.i, lugatm bi.iytik bir k1smm1 ic;eren bu eserin harf s1rasma gore tertip edildigini ve yedi cilt oldugunu

soyler. 65 Bu muhtemelen el-Muhft isimli sozliigiidiir.

H. 385 y1h Sefer aymda Reyde ~ehrinde 6len66 ibn Abbad'm na~1

Isfehan' a getirilerek Babu Dureyh denilen mahallede bir ti.irbeye

defnedilmi~tir. 67

Eserleri: 68

59suyut1, a.g.e., I, 451; el-K1ftl, Ebu'l-Hasen Cemftlliddin Ali b. Yusuf, inbahu'r-Ruvvat an Enbai'n-Nuhat,

n~r. Muhammed Ebu'l-fazl ibrahim, Daru'l-Fikri'l-Arabl, Kahire-1986, I, 327; Hamev'i, a.g.e., VI, 259

60 Suy(ltl, a.g.e., I, 449; Abdulhuseyn Ahmed el-Em'in1, el-Gadir fi'l-Kitab

ve's-Sunne ve'l-Edeb, Tahran, 1366, IV, 43.

61 Marun Abbud. Edebu'l-Arab, Dftrii's-Sekafe, Beyrut, 1960, s. 304. 62saffat (37):55

63Mii'minun (23): 108 64tbn Hallikan, a.g.e.,I, 236 65K1fil, a.g.e., I, 236

66Hamev'i, a.g.e., VI, 171-172, 306; K1ft'i, a.g.e., I, 237; SuyC1t'i, a.g.e., I, 450; Ibn Hallikan, a.g.e.,l, 231

84

De;

BUYUK iNSA KATiBil ALi BULUT-OSMAN KESKINER el-Muhitjl'l-Luga, n$r. M. Hasen Al Yasin, Bagdat 1975-78, I-II. K. Divdni Resdilih (On cilt).

K. el-Kdfi, n$r. Abdulvehhab Azam, Sevki Dayf -Rasa1lu's-Sahib b. Abbad ismiyle- Kahire 1947.

K. ez-Zeydiyye, n$r. Nac1 Hasen, -Nusretu Mezdhibi 'z-Zeydiyye ad1yla, Bagdat, 1977.

K. el-A 'ydd ve Fazdili 'n-Nevruz. (Ninlz).

K. fl Tafzili Ali b. Ebi Talib ve Tashihi jmemeti Men Tekeddemehu.

K. el-Viizerd.

El-Fus{tlu 'l-Edebiyye, n$r. M. Hasen AI Yasin, Dime$k, 1982. K. Unvdni 'l-Medrif fl et-Tdrih, n$r. M. Hasen Al Yasin,

-Unvdnu'l-Medriffi Zikri'l-Haldif ad1yla- Necef 1954, Bagdat 1962.

K. el-Ke:J.f an Mesdviz"l-Mutenebbf, Il$f. M. Hasen Ali Yasin, Bagdat 1965.

K. Muhtasarz Esmdillahi Tedla ve Sifdtih.

K. el-Aruz el-Kafl, n$r. M. Hasen Al Yasin, -eJ-jknd fl 'l-Aruz ve Tahrfci 'l-Kavafi ad1yla- Bagdat 1965.

K. Cevhereti 'l-Cemhera.

K. Nehci 's-Sebil fl '!-Usu!.

K. Ahbdri Ebi el-Aynd.

K. Nakzi 'l-Aruz.

K. Tarihi 'f-MU!k ve jhtildfl 'd-Diivel.

K. ez-Zeydeyni.

K. Divdnz $i 'rihi, n$r. M. Hasen Ali Yasin, -Divdnu 's-Sdhib b. Abbdd ad1yla- Bagdat 1965.

el-Vakf ve 'f-jbtidd.

EJ-jbdne an Mezhebi Ehli 'l-Adli li-Huceci '!-Kur 'dn ve 'I-Aid, Il$f. M. Hasen Al Yasin, Bagdat 1963.

Emsdlu 'l-Mutenebbf, n$r. M. Hasen Al Yasin, -el-Emsdlu 's-Sdira min $i<ri 'l-Mutenebbi ad1yla- Bagdat 1958.

Et-Tezlare, n$r. M. Hasen AI Yasin, Necef 1954, Bagdat 1962.

68K1ftl, a.g.e., I, 239; Abdulcebbar Abdurrahman, Zahairu't-Turasi'l-Arabl

el-isiaml, yy., 1403/1983, II, 638-639; Cl. Cahen, Ch Pellat, a.g.m., III, 672;

Muhammed

Isa

Salihiyye, el-Mu<cemu'~-Samil li't-Turasi'l-Arabl el-Matbu<,

Risale fi 'l-Hidaye ve 'd-Dalale, n~r. Hasen Al Mahfflz, Tahran,

1955.

Ruznanu;e, n~r. M. Hasen Al Yasin, Bagdat 1958.

El-Fark beyne 'd-Dai ve 'z-Za, n~r. n~r. M. Hasen Al Yasin,

Bagdat 1961.

Risale j[ Ahvali Abdilazfm el-Huseynf. n~r. M. Hasen Al Yasin,

Bagdat, 1953.

II. MEKTUPLARINDAN ORNEKLER

1 - ibnii'l-Amld'in Risalelerinden Ornekler:

A - Biiveyhl Devletine isyan Eden Belka b. Vendad'a Yazd1g1 Risalesi: 69

Rivayete gore bu mektubun yaz1h~ nedeni ~oyledir: Varhk ve

zenginliklerini Buveyhi hukumdan Mi.iizzuddevle 'ye bon;lu olan tiy karde~ten

Ruzbihan b. Vendad Hur~id ed-Deylemi, Batiha ~ehrinde; Esfiir b. Vendad,

Ahvaz'da ve Belka b. Vendad'da $iraz'da devlete isyan ediyorlar. Muhtemelen bu isyan uzerine ibnu'l-Amid, once vazge9mesi i9in Belka'ya bu mektubunu yaz1yor, sonra da Belka'nm isyam birakmamas1 nedeniyle orduyla uzerine yiirtiytip isyam bastmyor. 70:

~~ 0~ ~µ

.&

~\y;-)3 ·~ y~)3 ·~ V"~-3 ·~

e1

&

~p

ul3 '--~~·:·.;: :. ,~Uc W~

·

.;~.. ,~\..C ~ -,

w' ·\

,:la~ uJt....:.w' ~ ,:\.A'' ·· L...w

~ ~ " - 3 -~3 .. _.) . ! .J:! ~ , - - - ; 3 ,

-r

~

;

·'La

0S '-· · ··

.~~1 ~ dllj :j\ ~ u)b. Li:JL' --~ .::t: ,~G:;..

J _,;_

~..Jl::....J

~Y. ~:) ; .. ~ 3,., .. 3 , - - -;~3, ... 3.~. - ;

,~µLP l5~1

_).313

&~ ~_) ~Ss1 -~ ~

3

·~) ~ ~ ~

3 J1

~_?.. 'l ,~

. Jlli.a\ . ~ .. 1 ~&~\- ~\~',·;~"']

Llt.:i .:.,

,~bl &~'l \~ ~l

~ - UC y 3 -. 3 - ·- - .. ~ 3 - .. . 3 - - - - .. . 3

~t..::.. _{. _)3} ,-ill\ _{- ~} ·1 ₃ ~ _{... -} ~li _{.. - 3} ,&..J.i _.. ~\ _{- .. ~} ·

Wl1a

₃ ,~lie ~\..J ~ _{- .} ,12.Ll _{.. _)_Y'} LJ1

'

0 , 0 0 J _,, J J. 0 ,,

" -:.,-· . . : I \ · - •:.-:'-:.ill\·'· -:.~\ '··'···-ili\..h:u\~\ .. I

~3 ...J .Y-:1 ~

r--.?-'

~~3 'Y __.9-l:! ~ • Y YY3 'Y 3):1 ~ . ~yy .lli . . 3 . . -?:

J5, _{3 .~} ~. - :. _~ ~WI _{_)}

£

_{.. 3}

, ' - :.

_{~ ~ __r ~3} ~··-'I .<:':. ,~-\~;/, _{_) .. ~LS} :. '1)1

_{t ..}

'~ ₃ , ... _{c_~ ~} \~~-, :. ,···-'\ _{( f - '}

t.

~ _; )\.9 _{. 3 .. 3} ~!LJ \ ~ _{. - \} _\Lu _. ~Lui\ ~ ~\ ~\ _{' (_}? •.} \...aS _{3 . ,} ~)6.j\ _. llj ₀ °: J5, ,~6_· I\ :i~',;:.,

lS"", _ _y:.r:- 3 , _) lS"", , ..

La~·; _~ .. I _{_)} ,2.uS, _{. .J,} La~ _{·- _) ~} ·· ~I & _. c:./ ·· I LaS ,~{\.ic.I ~

;.

'l Lu ~L....::..I ~ · ··t:i ~1

_yuui 3 3 ·- y . (_}? i.s3 l.)

. j I .... ~Li ('..J':·\La~ ,~La~\ .. <. •!.~lW\~ ·\~)1..9,~'···1

LS""~_)~ r.;::- _). y y..ii3 ~--;--- ~ ~ . . l.) . . . ~

0l:JI ~ _. ~ _{.. 3} ,&\j\ · _{. • ' ~} ~ '~.<·.i _~ La :i,_l·lli,J\ _{. 3 3 r} clili....u'l\ _{.. ~} I~ ,~\~ _{3 (_~} - La :u1L...J\ _{. 3} ~\..S:i'l\ _•

J

~1 ~ 0~ .~ t4.l_)ful3 ~ t4.l:;..hl ,)~) ~ 4J~1)3 ,)~l ~ o_yil11 ~ r~I ~

.4

.Y.~ 4-:l:-.'llu

,Y...J§

~JS

u-1c

<\j~ '~..J~3 ~ ~)

4

~~3 ~~Y.

69sealibi, a.g.e., III, 193-196; R1dvan ed-Daye, a.g.e., s. 166-168; Abdullah b.

Muhammed b. Ubeyd b. Sufyan b. Kays, Kura'd-Dayf, n~r. Abdullah b. Hamd

el-Mansur, Riyad, 1997, III, 193-195. Bu ti9 kaynaktaki mektuplar kar~ila~tmlarak

gerekli tashihler yap1h111~tir.

70ibnti'l-Esir, izztiddin Ebu'l-Hasen Ali b. Muhanuned el-Cezeri, el-Kamil

86

De;

BUYUK iNSA KATiBi/ ALi BULUT-OSMAN KESKiNER la~ LI.& ~.uc.

d

·la 2.ih LI.& ~Li \.Ac. 2.i§~ W :ilil ~\:::,V1 1 .'.-.L:·. ~ ,1 .'.IL:..

! •• _j ...) . _j .. • .~~ . _j ~

;~

3

•:S/J

~Lo

3

:S~- ~1~

3

,~ ~)J ·~ c.1"':,3 ,~ ~ ~ y_j\rl ~ ~ r11~9)2.i~ ~1;i ~ ,s\o~,5.~u Li}.~\ ~~J ~~I ,sll1 -~ ~J '~ ulS.AJ ,~ ~J '~J ,~\.ru~ I -,:\fu1:ru2.i°_fe ,~~l~~(:.i'··' ·~:W\ ··I~· ~ ,·Lojll

~'~~ ,~·,9~; u~'/-'G 2.i'·~-,~ ,4~/.,,\

.w

~1 ~(.::°S1

.w

r<.i

,~

--'I

~

3

2.i~

i

J"" J ·- .. y . y;-=J - .. . J -.J-'""'"' . ..Y J -~ . ~ J ,~\ _{..• ...)} 'L.:::i _{.. J ~_j} :.:. ,~ _{. y ..} :.LS:i _{J y} :·\.S,j 2.i _{J-Ll_j} JLo~I ~ ,~·,cLi _{• _j} ,Jb'-'I _{. y} ~ _{. ~_j_j} : L- ,C:.iGl)I _•. ,(:.ij~ lac U;o~I la3 ~y\rl ~::WI (j~I ~ .~.JSj y..a6.JI ~

3

~I ytiJI ~ -->~~

3

~ ~

₃

,~ ~ ~

₃

,~ :i..c.UJ\ ~~_;.I~ 2.i~I la₃ ~~.J lo...a ~IJ

: .:' "i "11·1· "i ,~ (:.i)\,j ~ ~n-\ , & '.k ~\ .w ,-5\\L:,\ jj\ la ~~ii 1 -")l;.

~ ~ _j ~ ,· - _j ~ ~ ) • <..S _j -; ~ ~

o.J.::A.:~..JI '- ~1 ·I ,4..b. ~\ ~' ·.: -'i ,4-.k..WI ~ ~)U; ~i ~\ "'~ ,lil.i~ I' · J9 ~· :. '.'I

- •. ~ L), ! lS""" ~ _j...) _j - • lS""" _j __r:s- • ~ ~

.~~\_j ~1:::l~\1 ~ US§_j__J ·~..,Wl_j

r~ ~ ~0 .21~ ~lj .tA~ ·~~ j:J ~; 1~

24

.JEj 2llb.

,J:J.:j _

.,; r.:.·:. ·I 21 ..1wa..1 '- J>b r~· 1 •. ·- . g ,J,::,,.j. J>b di.Jc lb. L, . ',:·;fii r · · r .. d1ff . , /

~u 'J .~ J . ~.r~.

..

~J~U.JC '...r~'J

. 4)jy

4w ?0

.,~f.4i

cff_y!

~u:. UA·~· ~C:'Y ~uy JI ·~e__,ru; ~u___,~

Senden hem umutluyum hem de umutsuz, seninle yakmhk da kurabiliriz, sana s1rt da yevirebiliriz. Bu duygulanmla mektubumu yaz1yorum.

Sen onceki sayg1y1 da ge9mi~teki hizmeti de biliyorsun. Bunlarm en

ki.iyi.igi.ini.i unutmamak, bunlara dikkat etmek gerekir. Bunun akabinde bizleri

aldatiyor ve bize ihanet ediyosun. Daha sonra bize kar~1 gelmeye ve

ba~kaldirmaya devam ediyorsun. Bumm en ki.iyi.igi.i amelini bo~a y1kanr, seninle ilgili gozetilen hususlan siler goti.iri.ir. Serrin lehine ve aleyhine

yonelme konusunda di.i~i.indi.im: Seninle sava~mas1 i9in sana bir adam

gonderip arkasma ba~lrn birisini daha m1 gondersem, yoksa senin koki.inli

kaz1ma hirsmda nu olsam, ya da seni 1slah etmek i9in mi ugra~sam, yoksa

seninle ilgili baz1 emirleri yerine getirmekten geri mi dursam. Serrin yanmdaki nimetten mahrum olmadan, imkanlann elinden almmadan vazgeymeni iimit

ediyor, donmeni ve insafa gelmeni umuyorum. Bazen bir~ey gozden kay1p

sonra farkedilebilir, akildan silinip sonra donebilir, basiret gidip geri gelebilir,

kesin karanm1z yanh~ olup sonra di.izelebilir, fikir once anla~1lmay1p sonra

anla~1labilir, insan sarho~ olup sonra ay1labilir, su kirliyken sonra temiz

olabilir. Her darhk bir geni~lige doni.i~ebilir. Her s1kmtl da bir ferahhga

doni.i~ebilir. Dostlann ummad1g1 bir kotiili.ik yaptlgm gibi, iyilik yapman da

~a~1lacak bir~ey olmaz. Di.i~manlann gozlemedigi bir ~ekilde, gaflete devam

ettigin i9in yapacagm1 yaptm, seyecegini seytin. Yaptlgm i~in 9irkinligini,

yapt1g111 seyimin koti.ili.igi.ini.i gorecek kadar basiretli olman gerekir.

Tevbe etmen ve senin hi.isn-i.i zannma karar vermek i9in dogru olam devam ettirmek ve mi.irnki.in oldugu kadar zaman tammak i9in sozi.irni.in arkas111day1m. Aleyhinde delil olarak kullanmak ve seni kandumak arnac1yla

yaptlg1m ozi.irleri silecek ve pe~inden de seni uyaracak degilim. Allah dilerse

sana dogru yolu gosterir, nasibini verir ve seni di.izeltir. <;i.inki.i onun her ~eye

gi.ici.i yeter, dualan da o kabul eder.

Sen ilk once itaat ederken sonra bu itaatm1 azaltt1gm1 iddia ediyorsun. Eger boyleyse her iki durumu da gordi.in ve bunlan tattm. Sordugum sorulara

Allah a~kma dogru cevap ver. Kaybettigin ~eyi nas1l buldun? Buldugun bu ~ey hakkmda ne dil~ilnilyorsun? Sen daha once geni~ golgelik, 1hk rilzgar, nemli yel, temiz hava, berrak su, geni~ do~ek, saglam kale, saglam yer ve gii9lil burc;lar i9inde degil miydin? Bunlar seni zararlardan koruyor, korkulardan seni emin k1hyor, zamanm felaketlerinden seni koruyor, ani kazalarda seni muhafaza ediyordu. Sen bunlarla zelillikten kurtulup ~eref buldun, azken 9ogaldm, alt tabakadan yukan 91ktm, zorluktan kolayhga erdin, fakirken zengin oldun ve dardayken feraha erdin. idareyi ele ge9irdin, ilzerinde sancaklar dalgaland1, pe~inden insanlar yilrildil, senden bir9ok ~eyler ilmit edildi, saym1 artirdm, senin sayende de say1lar arttl, isti~are ettin seninle de isti~are edildi, minberde ismin amhr, sohbetlerde adm ge9erdi. Biltiin bunlardan sonra acaba ~u an ne durumdasm? Biltiln bunlann yerine eline ne ge9ti? Biltiln bu niteliklerin devammda neye kavu~tun? itaattan 91kt111 da ne kazandm, elini itaattan 9ekip muhalefete batirdm? itaattan aynlmca sana kim kol kanat gerdi?

De;

kollu, ne golgelendiren ne de alevden koruyan bir golge mi? (Murselat(77): 30-31), "Evet" de. Yemin olsun bu durum, eger haktan sapmaya, inkar ve isyana devam edersen dilnyada golgeni artmr, ama ahirette onu uzakla~tmr.

Durumunu bir daha gozden ge9ir. Buraya kadar yazd1klamm yadirgayacaksm. Tenine bir dokun. Acaba hissediyor mu? Nabzm1 yokla acaba atiyor mu? Meylettigin ~eyi kontrol et. Acaba gonliln de orada m1? Ne umuyorsun? Acaba bilyilk bir firsat m1 ka9myorsun yoksa ne~eli bir olilm mil se9iyorsun? Yaptigm i~lerle ~u anki durumunu, daha oncesiyle ~irndiyi bir kar~ila~tu.

B - Azududdevle'ye Yazd1g1 Bir Risalesi: 71

, u__)y ~L.JWJ_y , W.J.Li u.a~G r y-k_fl u.al_µLJI '-:-!~!~~I~ f ~ .J.J.

uLJ~l_y , .,

w0 _) ..

_{11'-! 0}

u

_,bl! : ~ c.Jf...!jll r.Jc 3 , ~ .J ~ ~1 ~

t

w'_J/ u-£1 ~ 1.J.11 Jl_p.

Y

0

~!fa Ir _yk.}I r Ji:id d.!Jj

JS

uli . .,

1_/i J_y ~ Ii.JI~ UdJi}~I ..bi.u:Jj , ., '-!_/i Ir JAC LJ-C u.a j.~JJ .b..L....w' c.J.J Lo L..J LiJ d.!.fj ii L..J.b.;JI .J..ic · · ·I {j'l.J:b. I I • I I ~ , [51 • ·::1 I· <- ·:: · ,

'J;! .'..) .. ~u-. LS ~J. . ~~ .. .'J ~ ~J

c.iA ~ 4-h...JI

r-bc

~J , .. ~ ~~ Y ~ ._)0..1/ uU . -Oj..iE. ~j , -0:.i..i J_y.b:i' ~ ~ &

t..Sj_J/ ~/ __);;LA)is. J.JLc r1Lc uLbl..ui 21..LJ·~ :LuJil ~·' -Oj~ c.M ~ '5_#0' ~

, 9,1 ~·~ ~y Lf<w_,)~, _)_yl~_y. ~ji~3 , ~jb ~ JJL.asll LJ-C ALI llif

.. ·"!.:JI~/

u :

...

c .

u :... ..

I -'I~· 4-J/ Wi.J:LJ· 4...Jc .... ·· uh ~ ·1 · .J : .

• ~ • 1_y.ui-J ~ 7_y-uJ-l.JJ (.}-'J'J' .. , . .. ~ ~ .. CJ'Y '..)-4-'JJ

• i;;-/:j · -fl

c

,

C l...a..J/ ~ I . ·:<I - _iE'

. L 'J"'-', J.P' J J ~

~

... r

.h.J ~ ,q· : .. .. ·

u

,--.JJYJ 0 _{• 'j'"'~u,}

Uzmanlar, ilimlerin 9okil~il, ortadan kalkmas1, bozulmas1 ve bu ilimlerde ileri gidilmemesine, ate~ ve su tufamm, genel veba salgm1 ve muhaliflerin degi~ik mezhep ve firkalara taklh~m1 sebep gorilriller. ~ilnkil bunlann hepsi ilmi tamamen ortadan kaldmr, sayg111hg1m giderir ve kokilnil

7 l Sealibi, a.g.e., lll, 195-196; Abdullah b. Muhammed b. Ubeyd b. Sufyan b. Kays,

88

De;

BUYUK iNSA KATiBil ALi BULUT-OSMAN KESKiNER

kaz1r. Benim bunlarla pek i~im olmaz. ('iinkii bunlar cahil bir adama prim verip onun zenginliginin devamm1 ve gticiiniin artmasm1 saglar. Bu biiylik bir imtihand1r. Bu vas1flan ta~1yan ki~inin imtiham daha buylik olur. Alim ve adil bir sultanm idaresinde bolluk artar. Tarikatlerin birle~mesi ve grnplann biraraya gelmesi sayesinde Allah' m ihsanlarda bulundugu yiice sultanm idaresi boyledir. Bu ihsanlar bir nurdur. Bu nura kavu~anlar ona donerler ve ba~lanna gelen belay1 defederler. Tipki bir a~1k gibi ona ko~ar ve giderken de yine a~1k gibi si.islenirler. Yitigin kaybolrnas1 ve korkan ki~inin hayreti gibi bunlara sahip oldun.

Ondan sonra bir kavmi ku~·atzr ya .da ziyaret edersen, Diriltmeye r;alz:jan c,:orak ve zsszz yer gibi.

SANA TI:

Abbasi Halifesi Muktedir Billah devrinden (908-932) itibaren, katipler arasmda yaygm bir kullamm surecine giren seci sanatmda, secili soz boluklerini kisaltarak veya k1saltma imkam bulamad1g1 uzun boluklerde aym vezinde kelimeler kullanarak nesrin, ritirn, melodi ve muzikalitesini artirmak suretiyle mensur ~iir 91gmm ac;an ibnii'l-Amid, Arap Edebiyatl sanath nesrinde seci ve bedi mektebinin kurucusu olarak kabul edilir. 72

Gerek ibnti'l-Amid, gerekse o zamanm diger in~a ustalan olsun, mektuplanyla resmi yaz1~malan bir sanat haline getirmi~lerdir. ibnu' 1-Amid' in, Belka b. Vendad'a yazd1g1 mektup da, Azududdevle'ye yazd1g1 mektubu da diger mektuplan gibi onemli birer tarihi kaynak olmalarmm yanmda, edebiyatm mektup ush1bunun en guzel orneklerindendir. ibni.i'l-Amid'in bu mektuplan, bazen t1bak sanat1, bazen cinas, bazen iktibas, bazen tasvir, bazen de ~iir, yogun olarak da secili ifadelerle suslenmi~, bunlarla yaz1, tath bir musiki ahengine burunmti~, son derece akic1 bir hal alm1~tlr. Sevki Dayf a gore ibnu'l-Amid degi~ik edebi sanatlan ustaca kullanma kabiliyetinde tilkesindeki kilim sanatmdan etkilenmi~tir. Kilim ustas1 naki~ ve desenleri nasil i~lerse o da edebi sanatlan yazilarma aym ~ekilde

nak~etmi~tir. 73

ibnii' 1-Amid' in ya~ad1g1 bu h. IV. asirda seci sanatl, mektuplann aynlmaz bir par9as1 haline gelmi~tir. Bu asirda resmi ve hususi mektupla~malarda secili yazmak bir katip ic;in en buytik kabiliyet alameti telakki ediliyordu. 74 "Memzuc" ad1 verilen bu secili uslubun o devirde yaz1lan baz1 tarih kitaplannda da kulla111ld1g1zikredilir.75

72_{Gliner, Ahmet, "ibnli'l-Amid" mad., DiA, istanbul-1999, XX, 485; Sevki Dayf,} el-Fennu ve Mezahibuhfi fi'n-Nesri'l-Arabi, Daru'l-Mearif, Kahire, ts., s. 208-209. 73 Sevki Dayf, el-Fennu ve Mezahibuhfi, s. 210.

74 _{Ahmet Ate~, "Seci "', MEB islam Ansiklopedisi, istanbul, 1980, X, 309.}

el-ibnli'l-Amid secili ifadeleri kisa kullanmaya 9ah~m1~, kisaltamad1g1

durumlarda ise pe~pe~e gelen ifadelerde, vezin uygunlugunu saglayarak

okuyucuyu bu uzun ci.imleler ile yormamak istemi~tir. Mesela, Belka b.

Vendad'a yazd1g1 mektubun ikinci boliimilnde

JAi

E-d_)J

•J:Jc

~J

•J.:J.b

J.b

I

z1llun zalil, nesimun am, rihun belil gibi tamlamalann pe~pe~e gelmesi

mektuba tath bir musiki ahengi kazandirmaktad1r. Ci.imle uzam1~ olsa da

okuyucu biktirmaz. Bu mektupta yogun olarak seci sanat1, bunun yanmda da

cinas, ti bak ve tasvir sanatlanndan da yararlamlm1~t1r.

Yine Azududdevle'ye yazd1g1 mektubun ilk ci.imlelerinde pe~pe~e

s1ralanan ~Ll:iJJ ~L;LJI ~/_;-ii..il I inkiraz, inkibaz, intikaz gibi 9ogu aym

harflerden olu~an kelimeler mektuba ay111 musiki ahengini katmaktad1r.

2 - Sabi'nin Risalelerinden Ornekler:

A -Siikiir - Kiifiir Risalesi : 76

~IJ

fiJJ\

_;Sj ~ ~

U:!.Jjy-11 ~· ~ 0/iSJ . ..uJi LA~· YJ, ~J LA(":!_;.:; Y _fi-.!:JI ~.bJ~~

tl.:i..U.uiYI UC u~J ·~j.JJ i::/faY/ UC ufa~ • ~41,I ~I u.Y:P <..s .... ~iJ ·~~

LJ-A 0~

uf

L;ylA.i )LJ ' ~/ Ll ~ J __;.ii J '

c-Jj

Ll

u

ylb _)Lb/~ L,J_Jl J5:U . ~~

.JJ_yb.11

LI...iY0 'J:ili:J0

;;~1 ~ fy.AAJ

•wtAJ

~ ~J ·w~

Nimetin ~ilkrilniln baz1 ~artlan vardir. Bu ~artlar var olan nimetin

devamma, olmayan nimetin de gelmesine vesile olur. Bu ~artlar c;ogu zaman

~ilkre gelenleri sarho~ eder. Ona bakan gozlerini orter. Onun incisinden

~ilphelenmezler. Onun parlakhgmdan istifade etmezler. Olan olaylara

hiddetlenir. Vah~iligini cana yakm kimsenin ilzerine silrer. Elbisesini

91karmas1111 beklemezler. Sayg1dan kac;arlar. Bunun sonucunda pi~manhk,

alda111~ ve uzun bir ilzilntil kazamrlar.

B - Birinci Y1h111 Doldurmas1 Nedeniyle Azududdevle'ye Yazd1g1 Yaz1s1 :77

,~·~/ ~

!AJ-4.i

Li J ,4..J...,JJ .,.M UYy ~ ~ uf •9,10..Y l.JLi ,~.J.! ~di! Jl..if

r~J ~

GE

J-A .:tiJ~ ..u/_y ·~ y.J JS u#. •w/yWI w!.Jf.J.)10 ,G~·LtJ1 uW~y

JY.jc

'c..l.C _)/_y -'L!Jc f ~/ j.A J ~ .l.x./J 4.J _yb f ~J j.A

9

J:U '4..ic _?. !:i..JJ LJc- f _y...alJ '4.f

YJ ,4.J_fa ~L...i ,.JL..c..J i::l.u:.f ~l_yJ~

Y/

~ YJ '"~ L.b....uiy

•0_yiy

~ •0~

){j ~J .. 19';; _'Y "U ,d.J.L _{'J y:.} . ;u~y YI _{, ~} I~ 1--. ){j •4...JlS _{.. '_)} ~ _{.. ~} .. dJ _{'....)J ~} . . ;;jj _~ /,.. YI~ _{, •.}

~Lb~ 4.f ... ~G.. ~! 4...JJ ~ .. Li .. /14 JLi.J ·· ,d.J.L JLi;; ·L..u.J YI 1 • '·- •

• ~J . .. .. , .J-1:! u--- .. ~ 'J '_),. , ~

Ellerimi a91p niyaz ederek efendimizin bu y1l1111 ve tabi karde~lerinin

de yeni y11lan111 kahc1 iyiliklerle, bereketle gec;irmelerini Allah' dan diliyorum.

Her anm onu kar~ilam1s1111, her bir zamanm ona kucak a9masm1 dilerim. Onu

Fend! vd., Tahran, ts., XI, 296. 76sealib1, a.g.e., 11, 298 77Hamev'i, a.g.e., 11, 53-54

90 U(' BUYUK IN$A KATiBil ALi BULUT-OSMAN KESKINER ge9enlere kar~1 daha iyi olmasm1, ondan geride olanlann ba~ans1z olmalanm isterim. Allah ona 9ok uzun bir omlir nasip etsin. En tath ve en bol ge9imi ona versin. Daima aziz, galip, tam olarak korunan ve yard1m goren bir kimse olsun. Di.i~manlan ve hased9ileri per9imlerinden yakalasm. Gozleri hep yucelikleri gorsi.in. Sadece uyku ic;in gozleri kapansm. Di.iz yerlerde yatsm. Mtilk ve saltanatm1 artirmak ic;in c;ah~sm. Attig1 oku hedefini bulsun. Okunu sadece mal-mtilk kazanmak ic;in atsm. Bunun sonucunda butun emellerine zaferle, ula~sm, himmeti daima yilce olsun.

C - Duni.irli.ikle ilgili Bir Arkada~ma Yazd1g1 Risalesi : 78 ~I ~ '1J ~.l.l.a (>- ~Lui .J

u.a

~

, ~~/ Lf'IWJJ_y , 4-..iilly .,~/ L{.j/-411 ~ ~ ~I '-;-l ~I ~I ~L:;JJ

u5d

r1

_y.1₃

u-h ."~ ~

J5

uc

.,ucl_y .,!_p,l_y

.,lK/ ~0 JWJ_y ~l_y .if_yll ~ ~~ ~~ ~ "~jJ q1 ~Ll:uJJ JJ.A u

Y .

.JL.i4! uf ~ j11 ~~~I _y/ ~ y,

uf

~ ~ _yl ~ lj ~I ~ __rl d.J,I

~ /_y.J

4.i

~/ .J.9j ~. "~ 4-1 :f..4ili,JJ_y .A...Jc .Jyl ~I _J/_p YI ~I _J/_p YI UC _J..1..-a

i..i..i ~ f.:JJ

u-1JLi

~ ~w· d;J W.J.JI Lf

.JJG

uf ~I ..l.&-?-d;~J fLl/.J.41/ UC , . .::.a.i:i_J/_y ' ~~YI

_j . L.blb:i....tl I , ... _Lb . _le . . I I ·;q/ Li " :"l ~ . li.:ill ,_ .. ' -{j ' ;; .. ~·< . .

(.5 ~ ~ u-4 (.5 ~ __,r- ~ 'Y ~ ~ ~ ~ ~ (_}.;LL.uJ

' . - .~!.di/ . , L , ·,,,I q YI ' /S.:ij" LJ§ f, f. -/ I ·:fj :f....:w.:;JJ . q ' .. . ... I ~1 ..bJJ ...

~J ~~ , VA 'J.~'J ~· ... u-u-'~U .. J-'-'i

. J-.-aUYJ_y _)Lb.:i YI Lf JjJ ylSYI ~ L.i _Jyl ~ ~ ~j u-1,I ~ &:..ify u-i&:..J .J.9j . ~

pl_y

"yf

u--9

di! ~~_y! ;~; ~, ~ ~~ ~ J_y..L.; r..J-?../ ~ ~u

.

.Jl~_y ;;_y..a;JJ_y L)-'i_)~

w.Jls.; -/

_{.. u}

ry ··; - r; ··· ·· · ~I -·'I ... :. , :i.J --'I~·~ q r '·- -- , 4.Ll:JJ 5f·:._

(.y-',. Y~· ~ ~ J J:'-'· ~ ~· I_) u-u-' ~ J .. · ~

LvJ

oySI uf ~ ' :{_j)li ~fi dJAI ~L:i wjll .,.M -4.-[I ~ .Jo.JI

4i

~J ' Jw:;)J

4.i

..i....a~I

t

YL5

~S'J

•4.Y

~I .JJ_yllS dLJ3 , ~ l5Jw1 _j~/_y, ~ ~·1_y11 ui;JlS

u-1c

~· L ~Y ~~j .~1.,J.AjAJ4-1 L.ifiS Li J.ifau!Lf-+.wi

Y

YG

uP' ~Y

di!~ W ·I L..J.tl9 , r ,/ •· .J..i.dl. , : r..:. ·· ·· •· Ll!L Li r; .. 6.L · ···· , u. _,;·: ·

. Ll ~ ~ 'J <..r= ~ u-'..' u-1-:' . , . r..r J-1-1 J ~ J.iJ

$ayet di.ini.irlerin birbirlerine gi.iven, aralannda bag kurma, nesle, akrabahga ve nimetine onu da ortak etme arzusu olmasayd1 o zaman duni.irli.ige de gerek kalmazdi. Zahid bir kimseye de duni.irli.ik edilse bunlan aramak veya asi bir kimseye dunurluk edilse bunlan kabul etmek gerekir. <:;unkii boyle bir duni.irluk talebini, hi.ir bir kimse hur bir kimseye yapsa bunu reddedip tersine hareket ay1p olurdu. Halbuki bizim aram1zda duni.irli.igi.in bi.itun ~artlan ortaya 91ki111~tir, buna kar~1 konulmaz. Allah'a yemin ederim ki ane babam (Allah kuvvetlerini arttrsm) benden ka9 senedir aile kurmam1 isteyip dururlar. Anne-babam itaat farz oldugu halde onlann bu istegini erteleyip dururum. Bunun nedeni ise aile bag1 kurmam istenen bir 9evrede arad1g1m ~artlan bulamamamd1r. Allah' 111 ashm temiz kild1g1, durumunu

guzelle~tirdigi ve iyiligini gosterdigi baz1 kimseler hari9 bu ~artlar pek az kimsede birarada bulunur. iran'da Basra ve Bagdat'ta ileri gelen, hatm say1hr bir9ok kimse bana bu ~artlan tavsiye etni~lerdir. Fakat onlann da ileri slirdligli baz1 ~artlar bana ters geldigi ivin kabul etmedim. Allah size yonelmeyi nas1p

edip arad1g1m ~artlan sizin ailenizde buldugumda aram1zda bir biitiinliik ve

saglam bir bag olu~turmamn oniinde hi9bir engel kalmam1~tlr. Bu yaz1y1

k1zm1z falana di.iniirliik i<;in yaz1yorum. Ben ona kar~1, gozdeki kapak,

kalbteki gogiis gibi olacag1m. Size kar~1 da soz dinleyen bir evlat. Karde~i i<;in

onu destekleyen bir karde~. Eger yazd1g1m bu satirlan dii~iinmeyi, sana bunu

ula~tiran kimseden aynntilan dinlemek, zanmm1 hakli 9ilrnrmak ve arzumu

gen;ekle~tirmek ic;in bu istegime ho~ bakarsamz buna c;ok sevinecegim. SANATI:

Sabl'nin mektuplan, Abbasi hilafetinin c;okii~ devrine ait mevcut

belgeleri tamamlamakta olduklanndan tarihi yonden biiyiik oneme sahiptirler. Bunun yanmda bizim ic;in daha da onemlisi, edeb'i yonden de o zamanm iislubunu bize yans1tan en k1ymetli eserlerdendir. Mektuplannda, Farsc;a'nm tesiri olmakla beraber, devrinin diger mektuplanna nazaran daha sade ve a91k

bir i.islup kullanm1~tlr. Bu da muhtemelen onun iran Edebiyat1 etkisinde

kalmas1 nedeniyledir.

Onun, kelimeleri se9me, ifadelerin zerafetine a~m ehemmiyet verme ve

secilerini diizenlerneye son derece dikkat ettigini gori.iyoruz. Mektuplanna son

~eklini vermeden once onlan dantel gibi i~leyip si.isledigi gozden ka9maz.

Fakat bu si.isleme, mektubun sadelik ve anla~1hr11gm1 ortadan kald1racak

6l9iide degildir. ibnii'l-Am'id ve ibn Abbad gibi tasvir, cinas, tibak vb.

sanatlan kullanma konusunda a~m gitmemi~, daha 9ok seciye agirlik

vermi~tir.79 Secilerini k1sa tutmu~, uzun olan yerlerde de ibnii'l-Am'id ve ibn Abbad gibi vezin uyumuyla bu uzunlugu tath bir musik3i nagmesine

donii~ti.irmii~ti.ir.

Mesela Sabi'nin ~i.iki.ir-ki.ifi.ir mektubundaki hl ~ ~ "i3 '.l:;=o-3 ~HY "i I Hi

turlmu ma vucide, vela tukimu ma kaade ci.irnlelerinin pe~pe~e gelmesi

kulaga ho~ bir musiki ahengi kazand1rmakta, mektubu ak1c1 bir hale

getirmektedir.

Aym ~ekilde Azududdevle'ye yazd1g1 tebrik mektubunda ub...lU\ ,o~) _ ~~ i - 4\.1 yki , _y;.\.:i..JI - r.lli.J\ ,4..ii~ ~i _ ~ yij ,ulyWI ub~)\ _ i .. ::.i\.~~I

l.Jy9 y - 1.J~ es-salihatu 'l-bakiyat -ez-ziyadatu 'l-gamirat, dehrun

yestakbiluhfi - emedun yeste'nifuhfi, el-mutekaddim - el-muteahhir,

etveluhfi - a>zebuhfi - ergaduhfi, mensfiran - mevffiran lafizlanna

bak1ld1gmda hem son ses hem de yap1 bakimmdan aym laf1zlann se9ildigi

gori.iliir. Bunlar da mektuba yine musiki nagmeleri gibi ho~ bir sada

katmaktad1r.

Mazin el-Mubarek'in de ifade ettigi gibi, Sabi'nin risalelerinde kulland1g1 seciler, zorlamadan uzak, do gal ve kabul edilebilir tiirdendir. 80

79 $evld Dayf, a.g.e., s. 219. 80 Emin, a.g.m., s. 26.

92

-0<;

BUYUK iNSA KATiBil ALi BULUT-OSMAN KESKiNER

III -ibn Abbad'm Risalelerinden Ornekler:

A- Tip Risalesi:81

J! ~ c._~ .J--01 J ~Li;

y

~ ~jj , ~ jl_,_.,,-i y ~i_, , ori y 0':ly d..>-p L. u_;>- j j

~

w

r h l .Ji V>..G-i : J.. .. /:JU .;.;~

w_,

.;.;~~if o~ 0.UI L.t , ~~ _y)) , ~I ~ ~\

~ obpll ~ o)_, ou..ilill ~ ~b bl ohll .:.if? 'j1_, . ~UI o.)WI E)J fol.di o~I ~ ~

t

l..2;\

J-!J!.₃ ~ 0~ ~ o..U.1 ~ _j)..L::. .:.ii .h.: .:r .:r<..c .. { . 0~3 ~ v ~ -:N ~u;, c:'J , ~1 ~3 0~1

_r>-1 J ._rl)\11_, . ._:..,..L,.j\ Lo ~\3 ~ { r\11c._~ 1..G: ._fy)L>.-j--olill J~ LS , y ~1₃ J:i}_..jl o..G:-3 0..:Ul3 ~ ':} . _r<...J\ y h i f J-<..,._;) ,j\.;..Jdl ~ -SjJ . J_,_,..JI ~ ~i_, , o.hll ~ ~ L. p.>- •. :.A~-~I

lh )i

Ji

J~I if~ l..L.->:- ~I -.~I 0.)l.o _;; .la>.)J) ~\ o~IJ la>...L>.-₃ ~Io~~ ~ill~ 1.,5':ly

)\.:..\-' , y p l J_,G J ._j_r-J,.J 1WI tYi J ~ .Jl):j :i..-)L.JI 14~ 4':1y _µ.1 Lit_, .J_,h;.ll lh J_,k ':}_, ._r.:U1

.~I Lo._,\>-

J>-

liy "-',J.jl o~G:-j ~_y>~I y~ j-)>.;JI -4..Ll l.Ll, .)J)) ,~.)) oL.~<JI ~Lt y 1~1

~ J~ bl 'r:f.'11 ._f:>)I..>-'-~ ..L..J.1 J~ li.Lo ~3 ~ Jy-6 :i.,.')LJ~ c11 ~_, .~1 Lo~_,

LilJ ,~WI oJJ.is:. c1 ..LJ-~ ~La! ~..Lp ~) ,~ 1.,5':ly ·t ~ ~\~)Lo~ .Jy.Lll u).ii ..:..,~_,,~I

~w 0::i;;_, ~L':-.JJ .f _r:J W"~VI o~I ..._h..,o l / l,,~_r:; ~I~ ._j~ ~\ ~)~ .~WI J~~ J_,_)

~Ll bl .Jy~ ~)~ Ji y J'_f)L>.- Ju Lo

J>-

~ ~\ ~ .)G.;' ~\ o..,l,i, Lo\,; ·ll.luJI l..r'° 1fr5' t_L..AJI j ? bl_,_;.')_, ,0~11_.;,_, o.J>_r(; y 1.,5':ly ~)

.J_a ...

JI J~y. c..;s. j_,_;_, ,~I~ 4-) o.>....i ~I J_,_r-11

~_r--V --~\ ~ .)J.. ,9)1 ~1))1 i f 4J~ ~. w ,~I._::..,':}\ \..pJ~J ~ Jj J_,_,..JI J ~I JjykJI J~ ,~\

.La>)_;; ':13 La,~t;_, .~ ':}_, \.y_r~ ~\ ~'))\ ~lli:

~~Y ,;;~!~~YI~ ~~I 0jr-9~ -1?-_ _ii ii_yh.11 ~~YI

t.:,J

':fyY t.5Y. 01

~

y_y!

~~LA~ J,1 ~0 fa_} .cj.J'://_y ~0 JJj}I uYlu-1c CJ)hlj c.J~I C...J/_JAJI

.. :. ... r . · ... r ~ · L5 · / ,; ~·11 .b ·· · ·' · W •4-1.J~ .. :i ...Jc - .. 'I .. c · y ~ -=!!~ .f

LJ-J J:!' <! __?:! r u UJ '_YLJ· iy..ui (./'J ~ .• u

r

~· ~ u

0_p.;ic.J...JWI u~YI ~ ~w/ ~~u ,;;.JJ!fa 0 +,wi ;;~ ~ j/ d;J ~1

u/_;

,~1 ...J~Y.

. ~~ 4-!

r

Jiif

l_y W.J 4..1~ I )..P.-:1 Y ':f ~I ul YI . .J...Jli!I C J_yJ.I ~ y.Jj , .J~ ljll J5Y~ ~La

~14J".J ~ 0 121fjJ.

9c

~ 0 j}J ~&JJ1JjJ:i·4..IJL.i:f! 01~'-:-1?-J4:1~1clb.11J10~10,u

. ;; _yi.11 .d..J~ J , ;; ~ :t·LA/ ~I ;;.Jlc u-1,I

Jj.E

J_y! [P. yl-=!! y j

..:,LI;, Ji ':l) '.r"i ~\~':}~I~ 0.UI .J~ ,0y2JI .t~I ~i ol>.-)\...JI J .1~ J'~G:-)

J ~I 4J-I J~ : J~ ~ J YJ ,~ ,i_:;.)j ._\~Li-. .i.:i.)j L. 1...-~ ~Lil : ~I J--01 J .11A J}~I ~I Ju L. --~~

~\ y 1.,5-Yy .11 ~\

,r-Lf

~l_,11_, ,JL.y.L j~':}~ ._j~':}I l..r'° JG_,hjL; ,¢.)~ ~\ u..UI ~Li:. . ._\.L:;j~ :i.,.')LJ~ --~~~

Efendimizin vucuduyla ilgili ac;1klamalardan durumunu anlad1m.

Bunlardan ~unu 91kard11n: Vucutta baz1 kalmtilar var. Bunlar 91kanhrken hem

sabu hem de maharet gerekli. Sikayet ettigin haz1111s1zlik ve i~tahs1zhgm iki

nedeni olabilir: Birincisi az once de dedigim gibi vi.icudun bo~alt1m sistemi

c;ah~m1yor olabilir. ikincisi eger midede yanma olmu~ ve alman rahatlat1c1 81 Tip risalesi, Belazuri Ebfl Cafer et-Taber! et-Tabib'nin methettigi ve Sealibi'nin de hem belagat hem de tip harikas1 olarak degerlendirdigi bir risaledir. Sealibi, ibn Ab bad' m bu risaleyi Ebu' 1-Abbas ed-Dabbi'ye yazm1~ olabilecegini soyler. Sealibi, a.g.e., lll, 238-239

ilac;lar mideye yap1~m1~sa i~tah azahr, haz1m zay1flar. Arna buna ragmen hayatta kalmak ic;in yemek gerekir. Mide zay1fligmm c;aresine bakild1ktan

sonra mideyi kuvvetlendirecek ve hastahg1 giderecek ba~lrn ~eyler de

yap1labilir. Bu konuda Faz1l Calin-C1s ~oyle der: "En onemli ilac1 al ki hasta

orgam iyi edesin." Ate~ten soma alman haplar mide temizlendigi, damarlar

iyile~tigi ve dalak kuvvetlendigi mi.iddetc;e faydahd1r. Bu ~ekilde rahats1zhk

gidebilir. Ozellikle de efendimizin rahats1zhg1 mevcut ate~ten ve gittigi

yerdeki hava degi~imi sebebiyle degildir. Rava degi~irni saglam bir viicuda bu

derece bir etki yaparnazdi. Yapsa da rahats1zhk bu kadar uzun si.irrnezdi.

Efendimiz c;e~it c;e~it yemekler yiyip ti.irlii tiirlii ic;ecekler ic;tigi saghkh

gi.inlerine aldanm1~. Bunun sonucunda vi.icudda zararh mide suyu birikmi~ ve

havas1 degi~ken bir beldeye gidince de vi.icudda anzalar ba~lam1~tir. Allah

saghk ihsan buyursun ki hastahk uzay1p gitmesin. C:::i.inki.i vi.icud aynen altmm yabanc1 maddelerden anndmlmas1, altm kahbmm pi.iri.izlerden s1ynlmas1 gibi kendini temizler.

Efendimizin ~ikayet ettigi ve c;ok bunald1g1 titreme ise Allah' a ~i.iki.ir

sonu tehlikeli bir~ey degildir. Esas korkulmas1 gereken titreme, ya~hlarda

oldugu gibi vi.icudun canhhgmm azalmas1 sonucunda olan titremedir. Hem

beyin hem de kemiklerin anzalanmasmdan kaynaklamr. Ate~in akabinde

devamh gel en titreme ise Calinus' a gore sinir hastahg1 bulunan damarlardan kaynaklamr. Efendirniz meyva kokusunu sevmeyen kimseye hayret eder. Eger

belli bir sebebi varsa bunda ~a~ilacak bir~ey yok. Kemiklerdeki c;i.iri.ime

kokulan, koku organ1111 kaplar. Koku organlanna gelen temiz kokulan da bu koti.i kokular bastlrarak geri c;evirirler, etkisini silerler.

Efendimiz bilmiyor mu tath ~eyler, ac1 ~eyleri tatmaya ah~1k ag1zda

bulunur. <;unki.i bu sayede tatlmm z1dd1 olan ac1hk tatma, c;igneme ve sindirim organlanm kaplar. Bu, daha once anlattigm1z gibi sindirimi mi.imki.in olmayan

fazlahktan dolay1dir. Bunun sonucunda vi.icud kuvetten di.i~er. Bunlar,

vi.icuddan at1lmad1g1 takdirde tam saghga kavu~ulmaz. Allah' a ~iiki.ir

efendimin i~tah1 c;ok kabank degil. Bozuk kan~1mlarla beraber a~m i~tah

ld~iyi a~m yemeye sevkeder, bozuk kan~1ma sebep olur. Fakat ~uda var ki beslenmeyi bir defa olsun ihmal etmek, bir kere olsun ondan usanmak dogru degildir. c;unki.i bedeni ihtiya<; duydugu anda hastamn sabir isteyen bir ila<;

gibi 011U almas1 gerekir. c;unki.i a~m perhiz i~tah1 oldi.irur, kuvveti giderir.

Callnus, tedavilerde kuvvetin korunmasm1 ~art ko~ar. <;unki.i zay1fl1k

bazen anla~1lmaz. Bu, ilk hekimin dedigi gibi hasta bedendeki ate~

sebebiyledir: "Ne kadar c;ok yersen o kadar c;ok zaran olur." Kendisi ~oyle

der: "A~m perhiz de dogru degildir. A~m israf da a~m cimrilik de kotudur. En

iyisi ortay1 bulmak. Allah, efendirnizi saghk ve ~ifayla ya~atsm, ttbba ve

94 0(' BOYOK iNSA KATiBi! ALi BULUT-OSMAN KESKINER B - Sahib'm, Ebu Abdillah Muhammed b. Hamza hakkmda Ebu Ali el-Huseyn b. Ahmed'e Yazd1g1 Risalesi :82

l._\j:. .}>-)I~

J-3

,.Jy.~ i)U211 ~) ,,J),.L., J)JI i_?'-) .)j) II~ II J ),.W, 0~ ~ 1..:U, 0\.:S'

.i,_;_. ~i

h

,_;:-L:ll

>

~1 0~~ ,-db\!~~ ':1_,J_, _),~

b

_:ii~ 'oJ):-cW1 ..v l~l ,~1 ,_L;, -:i1 _:il)' ,0..v\J-1 ~I~ y.i .Y'J '0~J 0_,.bl>-.J ~I JI~ ,0-ll j~I (::"₃ ,.J ~I Jµ ,)LJ.I )~ ~

_r.J-1 L.J~ ,~ L.J\.; .J ~<:: ,a..Lu

y;

_{3 -} .Jjl.,. ~1

c') -

~1 ~1 ~ ₀i ,~1 c;Ji .:,LJ~ C" J~ Jl ~J .L..u_r" 0G:- ~) ,~_r. 0\..: ~ r. .. i'f..

t

J~,}JI .:.r4 ~ .J JLS"L'\3 ,~I ~ .. U~ ~ Lh ,.i.._W. .:.r4

~

t

~ ~I ~I oh LG:-

>

~(j 'oJL.~ JL.)I

>

~

':)_,

'oJ~ ~ '1 Ll>- l..LS"'"y ,JLJI ~pl

~ .. ~J..Jl o,,;); ._;:-_,JI~~~ j..-l? ,_,,..i>JJI olky. ~1 ~_;.11 'r\11 ts...01 .)-1 c.~u .u,L.a.Y J-G

h

,~\j

~; { '~~__;:-~I \~\j ,J-h-11 0JJ ,J-Lll ~ )~ -W:>fa.J ,~G.,. .J ..lgl_, -~~ ~ ...,4---:l (0~

~~JI Jl ,':J~I o~~

t1JL:

':i~I ~.1-J ,01.::...::..,.₃ ~f° .!J~_, ,ol) ~_, ,~ ~1~ ~Ji Jl .Y'J ,4..)1

Jl .J ~_, ...u_, 4_,I L. i_r:,1.; ~ ~1 ,.L:.. JlJ

,4_,

L. ~ rui ,.L:.. Jl ,)µ1 .J { ,)i_;.:,..,':11 J \.Jp:>- ~1 ,.L:.. o1

0JJI ,_)-1 I~ ~\ ~ #IJ ,~ 4..)1 f ) u 'J~ ':}I

JS'

.J J~ Ji Jl 'J~'ll ~

>

~ ~ J~

,O.l>-) JLu ~I ,_Ll, Jl (~l:: ~p)i

"Efendim, bu mektubumu size Sahne ~ehrinden yaz1yorum. Su an gece olmu~, hava tamamen kararm1~ durumda. Allah nasip ederse sabahm ilk 1~1klanyla birlikte yolcuyuz. Tabi bir engel 91kmazsa. Boyle olmasayd1 burada biraz daha kalabilirdik. Tipk1 hacilann vakfe yapmas1 gibi. Sade yolculuk az1g1yla yetinmedim. Benim yammda geni~ hukuku olan ki~i ic;in hem zihnimi hem de bedenimi yorsam da gam yemem. Bu ~ah1s, Ebu Abdullah el-Hamidi' dir. Sehid Ostad Ebu Said e~-Sebibi es-Said (Allah mertebesini yiikseltsin, katilini kahretsin)'le birlikte bize biiyiik vefakarhk gostermi~tir. Onun i<;in yazar, bize iyi davramrdi. Biz de onun zekasmdan iyi yararland1k. Bu sohbetinden ve oradaki yakmhktan zarar goriince benim kap1mdan ba~lrn bir yer, benim ya111mdan ba~lrn bir otlak aramadi. Bizim i<;in zor yolculuklara katlamrdi. Bunu da tozu kalkmayan zamamn da unutturamayacag1 hakk1 savunmak i<;in yapardi. Ben heniiz 9ekirdegi 91kmam1~, ta~1 da atilmam1~ bu kalkmmanm yanmday1m. Heniiz i~in ba~mda olan, yeni yeni bu i~lere ba~lam1~ bir ozgiir k:i~iyi <;1karmak onu hir<;m bir binege bindirmektir. Efendim onu size gonderiyorum ki ona sahip c;1kasm onu yanma alasm ona golgede kolay i~ler yiikleyesin. Eger kabul ederse ona boyle bir i~ havale edersin. i~ine ah~mcaya kadar o benim misafirimdir. Onun ag1rlanmas1 senin gorevindir. Baharda da lo~ta da senin yamnda kalacak. Ilimle me~gul olmak istiyor. Allah nasip ederse bizden ona bir haber gelinceye kadar bu konuda onu serbest b1rak. Sonra tercih ona ait. ister senin verdigin i~e devam eder, isterse senin vasiyetini yaymak i<;in bize katihr. Baz1 ihtiyac;lanmn kar~1lanmasma yard1m etmesi i<;in falan kimseye yazd1m. Kendisine tam sec;im hakki vermesi ic;in ona acele etmesini emret. Bu ozgiir insanla kalbimi me~gul eden tek ki~iyle ugra~mak bana yeter. Tek olan yiice Allah dilerse.

SANATI:

Ibn Abbad, bilyiik bir vezir olmakla beraber siyaset sahasmdan daha ziyade edebiyat sahasmdaki faaliyetleri ile me~hurdur. Hocas1 Ibnu'l-Amid'den hie; aynlmad1g1 ic;in Sahib lakabm1 alan Ibn Abbad, Ibni.i'l-Amid ekolilniln en onde gelen temsilcisidir. Bu nedenle mektuplannda hocasmm i.isll1bu hakimdir. ibn Abbad da mektuplanm hocas1 gibi yogun seciler ve onlarla uyumlu cinas, t1bak, tasvir vb. edebi sanatlarla adeta bir bah gibi susler. Seci sanatma olan tutkusuyla ~ohret bulmu~ olan Ibn Abbad'm secilerinde ilk dikkat c;eken husus, yumu~akhk ve sadeliktir. Secileri k1sa kisadir. Okuyucunun bir musiki ahengi ic;erisinde ak1p gitmesini saglar. Tasvirleri ise daha c;ok tabiat agirhkhdlf ve manzum ~iir gorilnilmilndedir. Secilerin uzad1g1 durumlarda o da hocas1 Ibnu'l-Amld gibi ard1 ardma gelen cilmlelerde vezinleri dengeleyerek uzunlugun verecegi b1kkmhg1 adeta tath bir musiki havasma donil~tilrilr.

Tip risalesinin ba~mda yer alan cilmlelerde Ibn Abbad, ·~ -"YI

u/J__r.wi/ - u~/ ·~I -:i:_,;£;·;11 /emrihi - cismihi, et-tenkiye....;. et-tasfiye,

el-mutfiat - el-mubridat laf1zlannda son seslerin aym olmas1 ve aym yap1da

kelimelerin sec;ilmesi mektuba adeta musild nagmeleri katm1~tlf. 83 SONU(:

Bu c;ah~mada ilc; bilyilk risale ilstadmm mektuplanndan ornekler sunuldu. Bu mektuplar iki a91dan buyilk bir onem arzetmektedir. Birincisi bunlar donemin tarihine, devlet adamlarmm durumlanna, olaylara, orf ve adetlerine ili~kin onemli birer vesikad1r. Ikincisi ise ilslup a91smdan bilyilk bir edebi kiymete sahiptirler.

Yine bu mektuplan iki kategoride incelemek gerekir:

Birincisi in~a katiplerinin Divanu'r-Resail'deki resmi gorevleri icab1 yazm1~ olduklan mektuplar. Bunlar devlet i~leriyle ilgili resmi mektuplard1r. Muhtevalan da daha c;ok devletin meseleleridir. Arna bu resmi mektuplarda da yine edebi ve suslil bir ilslup kullamlm1~t1r.

ikincisi ise in~a katiplerinin devlet i~leri d1~111da akraba ve dostlanna yazm1~ olduklan ozel mektuplard1r. Mesela Sabi'nin Serif er-Radi ile kar~1hkh yaz1~malan bu tilrden olup me~hurdur. Bu mektuplann belirli bir konusu bulunmamakla beraber, bu mektuplar da yine resmi mektuplardaki edebi sanatlarla silslenmi~tir.

Bu mektuplar nesir yaz1ya naz1m havas1 katmaktad1rlar. Bunu da mektuplarda kullamlan bedii sanatlar saglamaktadlf. in~a katipleri ba~ta seci olmak ilzere cinas, tibak, tasvir vb. sanatlan ustahkla kulla111lm1~lar, yaz1y1

83 Ibn Abbad, nesirde kullamg1 bu sanatli ifadeleri ~iirlerinde de kullanm1~t1r. Bu konuda geni~ bilgi ivin bkz. Ferhan Ali el-Kudat, "el-Kimetu'l-Musikiyye li' -tekrar fi ~i>ri's-Sahib b. Abbad", Mecelletu Mecmai'l-Lugati'l-Arabiyye el-Urduniyye, Yil

96 U(' BUYUK IN$A KATtBil ALI BULUT-OSMAN KESKINER

adeta bir kilim deseni gibi nakl~ ve desenle siislemi~lerdir. Katiplerin, gereksiz kelime tekranna girmedikleri, secilerde de genelde zorlamaya ka9mad1klan, kolay ve makbul seci tarzm1 kulland1klan goriiliir.

KAYNAK<;A

• Abbas, ihsan, Ebn al-Amid", Encyclopaedia Iranica, Vol. Vll, 1996, Costa Mesa, California, s. 664.

• Ab bud, Marun, Ede bu 'I-Arab, Darii's-Sekafe, Beyrut, 1960.

• Abdullah b. Muhammed b. Ubeyd b. Sufyan b. Kays, Kura'd-Dayf, n~r.

Abdullah b. Hamd el-Mansur, Riyad, 1997.

• Abdurrahman, Abdulcebbar, Zahairu't-Turasi'l-Arabi el-isiami, yy., 1403/1983.

• Ali, Muhammed Kurd, "el-in~a ve'l-Miin~iun", Mecelletii Mecmai'I-Lugati'l-Arabiyye ed-Dime~kiyye, Say1 5, Cilt 1, 1343/ 1925, s. 81-132. • Ate~, Ahmet, "Seci"', MEB islam Ansiklopedisi, istanbul, 1980, X,

307-31 l.

• el-Azavi, Abdurrahman Huseyn, "Ebu ishak ibrahim b. Hilal es-Sabi Muerrihan", el-Muerrihu'l-Arabi, yy. 1984, XXIV, 177-198.

• el-Bagdadi, Muhibbuddin b. en-Neccar el-Mustefiidu min Zeyli Tarihi Bagdad, n~r. Muhammed Mevlild Halef, Muessesetu'r-Risale, Beyrut, ts. • Cahen, Cl. "lbn al-Amid", The Encycleopadia of Islam, New Edition,

Leiden, 1971, Vlll, 703-704.

• Cahen, CL, - Pellat, Ch, "lbn Abbad", The Encycleopedia of Islam, Leiden 1971, III, 671-673.

• Corci Zeydan, Tarihu Adabi'l-Liigati'l-Arabiyye, Beyrut, 1996,11, 297; Safedi, Ebu's-Sefa Selahuddin, Kitabu'l-Vafi bi'l-Vefeyat, Viesbaden-1962.

• ed-Daye, Muhammed R1dvan, A<Himu'l-Edebi'l-Abbasi, Muessesetu'r-Risale, Beyrut, 1987.

• Durnm~, ismail, "in~a" mad., DiA, XXII, 334-33 7.

• Emin, Abdulkadir Hasen "Ebu ishak es-Sabi Sireten ve Fennen"Mecelletu Kulliyyeti'l-Adab, Bagdat 1974, s. 7-27.

• el-Emini, Abdulhuseyn Ahmed, el-Gadir fi'l-Kitab ve's-Sunne ve'l-Edeb, Tahran, 1366.

• el-Fahuri, Hanna, el-Cami< fi Tarihi'l-Edebi'l-Arabi, Daru'l-Ceyl, Beyrut, 1986.

• Gtille, S1tlo, "Arap Edebiyatmda "Makame" ve el-HarM'nin Osmanli Medreselerinde Yiiksek Arapc;a Ogretimi ('.erc;evesinde Okutulan el Makamati", i.D.i.F.D., Say1 2, yil 2000, s. 179-203.

• Gilner, Ahmet, "Biiveyhi Devlet Adamlannm Kitaba ilgileri ve Ktitiiphaneleri", DEUiFD., K1~-ilkbahar 2001, s. 35-63. _ _ _ , "Ibnii'l-Amid" mad., DiA, istanbul-1999, XX, 485.

• el-Hakimi, Muhammed R1za, Tarihu'l-Ulema abra'l-Usfiri'l-Muhtelife, Beyrut, ts.

• Heyet, Dogu~tan Giiniimiize Biiyiik islam Tarihi, <:;ag Yay., istanbul, 1989.

• Ibn Hallikan, Ebu'l-Abbas $emsuddin Ahmed b. Muhammed b. Eb! Bekr, Vefeyatii'l-A'yan ve Enbai Ehli'z-Zaman , n~r. ihsan Abbas, Daru's-Sekafe, Beyrut, 1968-77.

• Ibn Manzur, Cemaltiddin Ebu'l-Fazl Muhammed b. Mtikerrem b. Ali b. Ahmed b. Ebl'l-Kas1m Hubka, Lisanii'l-Arab, Ne~r. Abdullah Ali el-Keblr v.d., Daru'l-Mearif, Kahire, ts.

• ibn Tagriberdi, Ebu'l-Meh:lsin Yusuf b. Abdullah el-Atabeki, en-Niicfimii'z-Zahira fi Miilfiku Misra ve'l-Kahira, Kahire, 1963.

• ibnti'l-Esir, Izztiddin Ebu'l-Hasen Ali b. Muhammed el-Cezeri, el-Kamil fi't-Tarih, n~r. Johannes Tornberg, Beymt, 1965.

• ibnti'l-imad, Ebf1'l-Felah Abdi.llhayy Ahmed b. Muhammed el-Hanbeli, Sezeratii 'z-Zeheb fi Ahbari Men Zeheb, Beyrut, ts.

• ibnti'n-Nedim, Muhammed b. Ishak, el-Fihrist, Daru'l-Mearif, Beymt, ts. • el-iskenderi, Ahmed - el-inani, Mustafa, el-Vasit fi'l-Edebi'l-Arabi ve

Tarihihi, M1m, ts.

• Kehhale, Omer R1za, Mu'cemii'l-Miiellifin Teracimii Musannifi'l-Kiitiibi'l-Arabiyye, Beyrut, ts.

• Keskiner, Osman, Arap Edebiyatmda in~a Sanatmm Geli~mesi (Basilmam1~ Doktora Tezi), O.M.0. Sosyal Bilimler Enstittisti, Samsun-1996.

• el-K1fti, Ebu'l-Hasen Cemaliiddin Ali b. Yusuf, inbahu'r-Ruvvat an Enbai'n-Nuhat, n~r. Muhammed Ebu'l-Fazl ibrahim, Daru'l-Fikri'l-Arabi, Kahire, 1986.

• Krenkow, F., "Sec<", Dairatu'l-Mearifi'l-istamiyye, <;ev. Muhammed Sabit el-Fend! vd., Tahran, ts., Xl, 295-297.

• el-Kudat, Ferhan Ali, "el-Kimetu' 1-Musikiyye li' -tekrar fi ~i>ri 's-Sahib b. Abbad", Mecelletu Mecmai'l-Lugati'l-Arabiyye el-Urduniyye, Y1l 24, $evval 1420- Rebiulevvel 1421, Kanuni Sani-Haziran 2000, s. 119-166. • Matar, Zeina, "Ibn Abbad", Encyclopedia of the History of Science,

Technology and Medicine in Non-Western Cultures, s. 401.

• Mer9il, Erdogan, "Btiveyhiler" mad., DiA, istanbul-1992, VI, 496-500. • Muhammed Hayr Seyh Musa, "Hareketu't-Te'lif fi'l-Kitabeti ve'l-Kuttab ve

Mesadiru Nakdi't-Teressuli ve'l-Kitabeti hatta'l-Karni'r-Rabi el-Bieri", Mecelletu Mecmai'l-Lugati'l-Arabiyye ed-Dime~kiyye, Say1 72, Cilt 3, Safer 1418 I Temmuz 1997, s. 483.

• Rowson, E. K. "lbn al-Amid", Encyclopedia of Arabic Literature, London, 1998, I, 309-310.

- - -, "al-Sabi, Abu Ibrahim Ibn Hilal", Encyclopedia of Arabic

Literature, London, 1998, II, 671-672.

_ _ _ , "al-Sahib Ibn Abbad", Encyclopedia of Arabic Literature, London, 1998, II, 675-676.

• Salihiyye, Muhammed Isa, el-Mu<cemu'~-Samil li't-Turasi'l-Arabi el-Matbu<, Kahire, 1993.

• es-Sealibi, Ebu Mansur Abdtilmelik, Yetimetii'd-Dehr fi Mehasini Ehli'l-Asr, n~r: Mulfid Muhammed Vemiha, Daru'l-Kutubi'l-ilrmyye, Beyrut,

98 U(' BUYUK iNSA KATiBi/ ALi BULUT-OSMAN KESKiNER

• es-Suyf1ti, Celaliiddin, Bugyetii '1-Vuat fl Tabakati'n-N ahviyyine

ve'n-Nuhat, n~r., Muhammed Ebu'l-Fazl Ibrahim, Beyrut, ts.

• $evk1 Dayf, el-Fennu ve Mezahibuhfi fi'n-Nesri'l-Arabi, Daru'l-Mearif, Kahire, ts.

_ _ , Tarihu'l-Edebi'l-Arabl, Asru'd-Duvel ve'I-imarat, Daru'l-Mearif,

yy, ts.

• Yakut el-Hamevi, Ebu Abdullah Yakut b. Abdullah er-Rumi,

Mu'cemii'l-Udeba, Darn Ihyai't-Turasi'l-Arabi, Beyrut, 1988.

• ez-Zirikll, Hayruddin, el-A'Iam, Kamfisu Teracim Ii E~heri'r-Rical