Max Weber ve Erol Güngör'ün "tarihçi" yaklaşımlarının sosyolojik yorumu

S. 0. Fen·,.. -Eqe. Fak.

Edebiyat Dergisi 1991, 6, Sayı

. '

.MAX WE,B.ER VE EROL GÜNGÖR'ÜN "TARİHCI" YAKLAŞIİVILARININ

. ·SOSYOLOJİ~ YORUMU

Arş. Gör. Halil Mİ..JTİOGLU (*} · ·'

"Her milletin ,kendine ·has fikirle-ri ve his'ferıi olmasaydı, ictimaiyet

H-. mi (-s·osyoloii}

hayvanat

.ilmi (zooloji}

1ile garip bir şekilde .fçiçe bulunurdu."

Sa.rd .Halim Paşa

. .

Bu yazının ·amacı Türk sosyoloj·i .Hteratü,ründe adına çokca rastlanan

·Max· Weber'le, Erol_ Güng9r;ün ta-rihci görüş·lerinin -karşılaştırılmcisı, sos-yolojik ola-r~k yorumlqnması ve Türkiye'de s~dece ,rahmetH Şabri Ülgener . o·ıara1_{k bilinen Weber'ci okulun bir mens~-bu ola,n Erol -Güngör'ün de ha}

7 tır,latrlmasıdır.·

. .

Yazımızda· Hk · önce Tarih ve Sosyoloji üzerinde durülacak daha· son-ra Weber ve _Güngör'ün tarihçi. ya-kla,şımlnn.

eJe

a,lınıp belli ·sonuçlara va'- . rılmaya calışılacakltı.r .

. Tarih ve Sosyoloil

Sosyoloj·i i-le i,lgi'li kayna!k kıitapl·arda bu biHm da;lımn bi:rçok -tarifi·

var-. dır. Ama en genel O"la·rak sosyolojiyi "cemiyetlerin ve sosyal hadiselerin Hmi" olara.k tarlf edebiliriz.

.

.

Şosyofoji sosyal hadiselerin ilmi. -olduğuna göre, sosyolog"la-r her b.ir

sosya·I realitenin biHnen ·kendi sahasıncfa,ki faktörler~en "önceki"

faktör-. !eri de tanıma·k zorundadırlar. Bu ise 1:arih bilmek ve okumakla olur. lnsanlarıın :birlikte yaşamalarının bir .sonucu olara·k doğan sosyoloji · Miminin bHgıleri ve tarih .içinde ,geri,ye doğru. yapabileceğimiz. bir gezide

ne ,kadar eskiye gidebi"lirsek gidelim' ";insanı'·' hep idiğer, irtsanlarla. bera- ·

· (*) s. Ü. Feın - Edebiya.t Fakül-test ·Sos·yoloj'iı Bölümü.

-1

ber bir grup icinde yaşarken buluruz. _Birlikte yaşayan· insanlar da daima

sosyolojinin konusunu oluştururlçır.

Tar,ih sadece geçmişle ·de i:lgilr değildir. Cünkü şimdiki zaman geçmiş zamcm'lann gerekli bir. so~·ucudur, ve onlarla jliş.ki halindedir, ve her ta~

. rihi dönem bir son_raki dönemin nedenlerini de _içinde _taşır . .

· ·Sosyolojinin konusunu· oluşturan her _sosyal olgu t~rihl~ de llg,Hfdir, çıy111· :zamanda tarihle ilgili her' olgu. da sosya:I bJr olgudur:

. . .

Bu bize "tar.ihsi·z 59syoloji ve . sosyoloiisiz tarJh"in (1) olamayacağı­

. nı · gösterir.

I

:Bir-$Osyol organ-izasyondak,i i_lişkileri sadece şimdiki zamani. ele -ala~

,_ rak açıklamak

-

ve bu i·liskilerin sadece _, maddı görünümlerini tasvir etmek_. ·

bir ·sosyolog için en gerçeksiz bir sonuc ve ·en .... kötü bir soyutlama-

uydur-mak demektir. · · · ·

. ·şunu· iddia edebi-lir,iz k·i, tarihle ilgili ve-riler ve tari_hle Mgi'li gereç-ter ol- ,

modan hiç bir sosyal olgu, hic -~ir sosya.ı orga-nizasyon anlaşılamaz ve

. açıklanamaz.

Wr,ight Mills'in (2) dediğ.i gibi "sosyolog tarihten kopmuşsa. ve rnsan konulanna tarihsel bi,r düşünüşle yaklaşmaz-sa bugün araştırmalarına yön verecek .olan ;sorunları gereği gibi teme.Jlendiremez."·

Sosyoı"og tarihten kopmamalıdır; ama sosyologun görevi de genel ta;. ri·h kitap·ıcirı "yazmak değHdir. Aslı:nçla .sosyoloji. araştırması ·r:ı:ispete_n 1kü- . çük bi( realite parçasının proble1Tilerini, buoforı doğuran sebepleri teşhis etmek suret,i ile çözüm bulma h~defini güder ya- da gütmelidir. Fa-kdt b,u realit~

-parçasının

.

daha büyük bir

rea

,

literıin

içinde

yeraldığırn

·cta -unutma-ma.k, ele .alınan mese·lenin tarihı boyutundan kopmamaık gereklır,

,ızamanlı tıe mekanh. bir kuçük ·realitenin ~eselelerini aydınlatmak üz~re ampirik. araştırıma yapacak otan bi:r ,araştırıci zaman ve mekan

ba-kımından daha kapsamlı, daha büyük bir çerçeve 1i,çin geçerli olan genel

sebep - netice ilişkilerini tanımakla (en azından ele <ıldığı konunun ·ya da sosyal _problem:in tarihi gelişme seyrini bilmekle) bu. küçük realitenin.

problemlerıine da,ha vukuflu olarok eğilebili.r." (3)

. . .

(1) ERGUN, Doğan, Sosyoloji ve Tarih, İstanıbul, Der Y.aryınlarr, 2. Baskı, ı:98'2, s.22·'.

(2) Wright MiUs (191'6 - 19'62·). AiBD'i-i sosyolog. Deneysel Aınerikıan sosyolojlsic. ni -eleştirmiş <v€ sosyal bilimcilerin 1kt1-darda söz salhi:bı olmasını önermiştir .. Başlıç.a -eser.ler1: The Power Elite, 1-9-56, White Collar 1'9·51, The S~ciological

lmaginatiori, 1·9591_{'dır. . ·}

(3) BİLGİs.E!VEN, Amirıan Kurtkian, Sosyal İlimler ·Metadolojisl, İstanıbul, F'ilıiz Kitaıbevi, 1·982, s. '133.

Sağlam sosya·I araştırmaların :en önemli ş-artlönndan biri tarihe bir ·

müşahede sahası oıa.rak· bakabHmektır . ..

. . . .

Her sosyal hadisenin bir başka sosya·l hadisenin es·eri o'lduğu meto-dolojik. :bir hcı=kikattır.

Bu

birbiri·nin nedeni·

ve

s.onucu olan sosya·I hadise-ler ise. avnı· zomanda. tarihin de ~_onusunu oluşturmaktadırlar.

· Yapacağ(mız sosyoloji çalışmalg,rında· ele alacağımız konunun,. tarihi boyutunun Qi•r değer taşıyabiıl·mesini'. _ve bize, ele aldığımız konuda, teori

. kurmamız.o yordimcı olabilmesinF istiyorsak beHi bir zamandaki olayları,

olguları

,ve -sosyal

d

·

eğişmeleri

bugünün

·

şartlariına

göre

değil,

fakat mey-dana geidi·kleri ·de·vr.in şartlarına- göre yorumlamamız ve· hipotezlerin

da-.yanctırılacağı teorinin torihi·, teşhislerin hepsinden çıkan o~tak· ve soyut sebep -~net,ice i.lişkile'rini ortaya koyması ve istatistik teknik·ler üygülana-m1k .ele -a:lınan ,konunun s,·nanması lazımdır.'

. .

,Bugün sosyolojinin en önemli tartışma · konular-ından biri "batılı bilim adramfarının kendi cemiyetleri ~e kendi tarihl,~rini dikkate al·arak inşa .

et-miş oldukları nazariyelerin" (4) blzıim için geçerli olup olma,yacağıının ta-r-tışı.Jmasıdı-r ..

NASIL BİR· TARİH ANLAYIŞI?

. . .

"Herhangi .bir budala tariJı yapa-. bilir ancak onu yazm<:ık için deha

ge-reklidir."

Oscar WILDE·

Dünyadaki ge·lişmelerin herkesin benimseyeceği bir "tarafsız" tarıihi­ ni yazmak mümkün .değildir;

Bu ·i·mkansızlığın yaının·da,, oslıntja· taıri,b__f)ıi·lg·i.si geçmiş ha:kkında, bağ-. lontıh, -ahenkli, arilaşl'lır -~i·r bHgi formu olma· özelı.iğini 'korur. _Geomişle i,1-gi.lsi bilgi,lerden ne bekledi_ğimiz ise bizim geçmişi ,nasıl bildiğimize bağlı-· dır.

Ge.çmişle i-lgi'II bilgHe-rlmiz ise ardarda gelen sosyal. olgulann ve ô·lay.:. !arın organik devcimlılığı ü~erinde temellenmiştir.. · ·

'(4) l\1iERiİÇ, Ümid. Cevdet P~ş~'nın Cemiyet ve ·Devlet Görüşü,. İstarı:bul, Ötü- · ken '.Yıaıyıne.vi, 2. Baskı, 1'9,'79, önsöz. ·

-MfHetlerln kendi tarihleri-nd-ı;m kocma,km mümkün değiıldir. ,Bir batılı yazarın dediği gibi ,'1

Tarih o,(duğuna inana g~ldi~imiz, ama çok az veya.hiç değ,ri olmayan · .şeyden bile yalnızca geçmiş'imiz:in bilgiısi, bizi kendi

ön-yargılarımıza olan tutsaklıktart kurtarır ·ve gerçek aydınltğo götürür."· (5)

. . . ~

' . . . .

Oscdr W,ilde'ın (6) ·dediği .gibi "tarih ,yazriıal< ,i,oin deha ol·mak gerekir.." Tarihle ilgHi bütün ·kitapların arkasında tamamen· obje.kUf oım·a, ·

i.hiti-maHnin ıbu:lunduğ,u yolundaki -inanç ise. aslında batı:! bir inançtır .

. Sosyal bH,i~ler a·larnnda objektiıfl.ik fen· bi-lıiml·erinden d~ha farklı bi,r anlam ta·şı-r. Araştırıcı bir dönemin ya da bir ıkonunun seçiminde ve onu

ele alış -yönteminde bilinçsizce ,kendi görüşQnü ke'ndi +lgi a·lanlannı kendi

çevresi He uyu~ sağlayan belH ,bir tür davranışı göste-rebi-lir. .

. . .

. Tam tarafsız forlhci· incelemeleri basılrnam·ış ve ya.zıcısı da "melek" olan ça,lışmalardır. Mar.k Twain'in (7) dediğine .. göre: "şüphesi·z o bife şey­

. tan için önyargı sayılabi1_{lecek in;a~çl,ara .'sahiptir."}

Tarihi ince·leme büyük ölçüde ınedenlerıin incelenmesidir, -aksi ta·kdir-· de y~pı-lan historiyografi' yani va.kanüvis'lik olur.

Tari.hcinin ,nedenleri ince:ıerken "nesnel" davranamayacağı ki'ş,isel 11_{değer yargılarının"}

etkisi altında kalacağı öne sürülebilir. Aslında büıtün.

. .

-_,i,nsanbH-imlerinde değer yargı,lan · soru·nu üzeri,nde karışık bir tartışma var-dır_ ve özellikle tarihte· kendi· konusu otan geçmişin yorumunun ,anahtarı parado:ksal olarak· bugün i-le gelece:ktedi·r.

Tarihin· bu paradoksal yapısı yan_. .ında_., . sosyolojinin ik·i önemli tehlikey-le yüzyüze olduğunu söyleyebHiriz. ıBunlar' ·aşırı teorik olma . - sosyolojinin . ,tar·ih iç·inde kaybolması - tehl-i-ke&i ve -i'k·incisi de-a·şırı amp1iriı_k olma - sosyo~

loi}nın tarihten pütünüyle kopmasi - tehlikes,idir. Bunların birincisi, genel ola-ra1k toplum ·hakkındaki soyut ve -a:nıamsız genellemeler içinde

kaybol-mak tehlikesidir. Büyük harf ile 11

Toplum"·, büyük harf iıle "T-arfü" kadar yahıltıcr ·ve

('5) THAiMSON, Darvid. Tarihin Amacı, Çe,v. Salih Özıbaran, 1983. '.Ege

Ühilver~i-tesi Yayınları No: 20, s. 6.

(6) Osca.r Wi'ld·e ·(rn!51_{4· - 1'90-0).} Lİ:rland,a :asıllı İngUi,z ya.z_{·ar ·ve estetikçi'. EserleTi,}

düşünceler-i ve ih.ay,at biç'im1:yle XIiX. · yüz-yılın sonunda ·en ç;ok Hın çe·ken s,a·

-n1atcılıardıan ,b'iri olmuştur. Ba'Şlrca ieseırleıri: •Salome lı8·9i3·, An'aldeal Husband

1895, Poems 1·88l'dir.

(7) . Ma'rk ~a'in (1'8·3i5 - 1,910) .. AiBD'U. yaqar. Çocukluk serüvenıler1ni anlaıt-an

roman,lıarıy1a ABD'ntn ·en popüler ya~arlarındıan ı'b.iriı olmuştur. IBa,şlıca

eser-1-er-i:: T,he Adventures. of Tom Sawyer 18'76, The Adventures of Huckleberry

.Finn 11_{884, Life on} tıie _{Mississippi 1'883 .}

--..

yanlıştır. BiHmin

ıkonusu

o-lan

"Bir"

toplum ya da "Bir" ·tarih yoktur. Top::.

··luml-0-r ve tarihler vardır.· .

Ayrıca

~osyoloj,ini111 günümüzde toplum,un yeniden.

'.

düzenlenmesiyİe

i·lgi-li _bi,r dizi teknik sor.una bölünmes-i, sosyolojinin bütüncü · ka_r,akteri.ni ·

·kaybedepileceği görünümünü verme·ktedir.

Sosyoloji herbiri tek olan öiel tarihi gec~işler,i ve niteHkleri i'le şeki,1·

lenmiş tarihi toplumlarla UgHenirken ~osyologkı:r da calışmalarıı:ıın · çoğu-. nu ·~sosyal yapı;' ve "sosydl değişmeye" yönlendirmişlerdir. ıBunun yanın­

da sosyolog tarihle de -ilgilenir. Sosyolog, sosyoloji -arocılığıyla önce, ta~ rihe genel bir anlam ve bunun_ :içinde bazı c:icıklayıcı temel yasalar geti-r-mek çabqsrndadı·r. _iBu ·acıdan s:osyoloji ile tarih arasında bir i·lişkf i

kurul-. muştur.. Bununla beraber sosyolojinin Ug;' alanı olan sosyal Hişkiler bir sosya1I birikimin, başka deyiş-le tarihin ürünüdür.

Günümüz torihcis·i için de günümü~ sorunları en .az tarih bilgis,inHı ~endi·si-kadar önemlidir. ısu nedenle ıtarihci Braudel'in (8) :dediği gibi

"gü-nümüz sor1:1nlarına bakış •açısı kadar tarih anlayışı hatta tarihci· ·sayısı ka· -dar tat1ihi ef'e alış biçim1_i ~urunmaktadır."· ₍₉₎

Gerçek bir tarihci bir tarih -anlayışına sahiptir .. Bu anıavış ca·lışma,la- .

rına yön verecek ve elde ettiği sonuoları değerlendirmesine yarayacC:1ktır.

Her tnrih _' -anlayışı ise bir sosyoloj.i _, s,istemidir. _. Max Weber ve Er.of .Güngör'de Tarih

' .

· Yukarıda Annales Oku' ·lu'nun en. önemli temsilcisi . ·olarak seldmlndr-,

ğımız Fernand Braudel "tariih ve sosy_oloii aynı ·kumaşın tersi ve yüzü

gi-bidir" der.·

.Özellikle Tür,k sosyologları için tarih daha baş•ka ve ·ön.emn bir öıice­

J.fğe sahi'ptir. Cahit ra:nyol "batıda· sosyolojinin felsefi bir geleneğ·i varken,

. bizde bu gelene·ğin yerini tarıih almıştır" (10) diyerek tarihin sosyologlar icin önemi,ni dile getirmektedir. ·

. . .

(8) Fernand ıBra.:udel ( 1902· - 19'8·5). · Fransız .tarihçi. A:nnıales Okulu 'nun önde

gelen temsiılcisi. Anna1es Okulu 1'929'dcı, S:tr.asbour,g •kentitid& y,aıyımlanma­

ya -başlayan Annales d'Histoire Economique et Socia.le Üktisaıcti v-e Sosyıal

Tar.fü:ı Yıllığı) . ;ad'lı deııg·i eıtrıa,fıhdıa topJ.ıanan ·tarilh okulunun g·enel . -adıdır.

Braudel'ln -başlrca; eserleır-1: il. Philippe •Döneminde Akde.nız ve Akdeniz

ı

Dünyası 1,9419, Uyga,rlık, iktisat ·ve Kapitalizm lı97•8, Avrupa, Evren, Ziman,

İnsanlar 1:98·2ı'dir.

· (9) SEZER, Ba.ylmn. Sosyolojinin Ana Başlıkları, l9i8ı5, İs•tanlbul t)"niversttesi

'E,c:Iıebiyat Ji1aıkültesi Y:ayınlıarı, No·: "3·217, s. 521

•

I •

(10.) Bernard Le.wis, Modern Türkiye'nin Doğuşu ·adlı 'kit.abında "klasjk Osmanlı

tarthcHeri •ileri ıve ibilgHi 1_bir uygarlığın ürünüdürler" dtyor .. s .. 32-7 .

-Sosyologlar ici·n aiqn ca-lışması .-yapmak ne kodar Qnemliyse; tarihr-·

mizden kaynaklanan teor)·lerden- yola cıkaraık bu amştırmalarr sürdürmek

de o 'kadar önemlidiır. _Bu tür cnlışma1lorı, Türk tari1_{hinde din ve ekonomiyle·} · ilg.Hi çözümlemeleri yani 11

zihniyet 1ar.aştırmaları"nı .Weher'in yaklaşımıyla protestanlık ve kapitalizm ·arasındaki benzer ·ilişkiy,i, bizim. 1kavramlarımız­

la Türk tarihine uygulc:ımış. ·olan Sabri .Ülgener'de görüyoruz.

·Weber ve ·Sabri ÜJgen'e:r arasındaki bu Hişkiye benzer bi-r. Hişkiyi biz

yine· Max Weber ve 'Erol Güngör _,. arasında kurabHiriz. .

· "Güngör politikanın her yere bulaştığı bir dönemde, ilim küı,süsiinü

siyas~t. kürsüsüne tercih etmiş ve gündelik. politikaya hiçbir-

zaman

karış~

mamıştır. Bu bakımdan ona Türkiye'n{ln_ Weber'·i dir der'.Sek ruhunu. ·

muaz-iQb etmiş olmayız ~anırım." (11) ...

Biri Türkiye'de,: biri Alrnanyci'da, bir( XIX. yüzyıl sonu XX. yüzyılın

ba-şında, diğeri XX. yüzyıhn tam ortasında yaşamış olan bu iki· irn~an arasın~

da nasıl paralelHkler 'kurulabUir? ·

. . . Evvela hayat hikayeleri- benziyor. Her ·ikiS·i de cemaatci .bir -yapıdan

cemiyetçi bir. yapıya gecen toplumıa.rıda ·yaşıyor.lor .. Her ·ikisi. de başlangıç­

ta hukuk öğrencisi am·a sonradan tarih ve felsefe konularına. :ilgi duyuyor-lar. Her ·ikisi de kendi kültürleriniıri eski diıllerine -aşinalar: Her lkisi de ken-di .kültürlerinin kökenlerini mera·k etmişler Ve bu konuda eserler kaleme

almışla-r .. Her ikisi ,de politikaya ya,km ilgi .duyduklan halde aktif

,politika-nın ôıŞında 'ilim kürsüsünü tercih etmişlerdir. Her ikisi de pek çok ku·şağın

· başka türlü okuyup başka sorular yöneltip bqşka şekilde yorumlayacağı,

zeng,in eserlerin sahipleri. Her· ikisi d~ milliyetci, -a-rrıa fer.di özgürlük ·icin

d~ savaşıyorlar.· Her ·İ·kisi de ,kendi mHletlerinin · m·isyonun-a inanıyor. Her

·j,ki,sinde tor+h

wa

ta,rih dınlayı~·ıyla llg'ili öne·mn

ve

benzer görüş!eri

va

:

r,

··

· · · · Bu yazımızda V\(eber ve Güngör'ü yukarıda .saydığımız bütü·n

benzer-. Hkleri· acısından .değ,H s·adece tarih· ve tru:ih ··anlayışlan·nın benzer,liği acı- .

sından karşıbştıracağız .. · ·

Hem Weber, hem

·

de

Güngör ha,yatlannı · okuma . yazma ve düşünme

. esasına göre düzenlemişJerdi. Bu bakımdan ·ikisi de fikir ve düşünce -

ada-nır olma. yolunda kısa zamanda .önemli yollar katetmişlerdir.

' . .

· Güngör -lisedeyken "Kırşehlrlioğlu" i.şmiyl~ Türkiye'de Yabancı Mis- .. : yon.erlerin Faaliyetleri di,ye bir kitap yazmıştır. ·

. . .

_. Weber de cok gene yaşlarda, 13 yaşı civarında A~man T·ar.ihi'n,in Seyri

. . .

(11) iMJDR'İ.Ç, Ümtd. ''.Erol Günıgör'ü Anarl{eniı, Dağarcık DP-rglsi; Sa.~ı: 3 - 5, ·Hıa- ·

zirıan ı.9ı84, s. ·8. · ·

·

-Üstüne

adlı kitabı yazdı.

ı

Bu kitapın

o.it

.

başlıgı

ise

·

Kay~er

ve

Papa:nın

.

Ko-

-numlarının Özel Ol~ak İncelenr~lesi dir. (12)

Weber'in bu ilk ca·lışmalanndan sonraki o·kademik çalışmalarının baş-·

lıklarından onun tari~le ne kadar_ ya~ından -~·lgiılen~iğini ~ulabiliriz.

1889'daki Ortaçağ Ti~aret Şirkeilerinin Tarihi Üzerine başlıkh dokto~

rosı ve 1891'de·Kamu Hukuku ve Özel _H~kuk Ac~ından Roma'nın· Tarım

Tar.ihlnin· Anlamı adlı doçentlik tezleri bunun .en güzel örnekleridir.

Weber Almanya'da · ·Güngör Türk,iy~'de sanayi toplumunun. d~ğuşuna'

tcinık 9lmuşlardır. Ayrıca her-ikisi de ayrı zam.anlarda ayrı yerlerde

amq

nitelik olarak aynı · boyutlarda _. .bir şehir hayatının doğuşunu _. ·izlemişlerdir.

~ . . .

Küçük çapta tiC?aretle ·meşgul olan ve kırsa·! pazarlara· sımsıkı bağlı k.ücük .

kasabaların ve küçük eşrafın geleneksel Almanya'sı ve Türkiye'si büyük

şehirlerin ülkeleri . durumuna geliyor:İardı. Yani ikis,i de sürekli değişen

muazia

,

m

bir- enerji,nin etkisi ile •pek çok şeyin belirsiz ve· değışken

oldu-ğu· toplumıa.rda yaşam·ışlardır.

. .

Weber ve ·Güngör sosya·I b_ili·mleri tar.ih.sel biçimler olarak

değerlen-diriyorlardı. Her ikisi de tarihi bütü~lüğü içinde görebilmiş ve ona

sosyo-lojik yöntemin. temelleri.r:ıi oluşturma.da ön~mli bir yer vermişlerdir.

W·eber ve Güngör'e Göre Kültür ·İHmleri ve Tarih

· $osyolbji XVHI. ve XIX. yüzyl'llarda,

Fra

.

nsız sosyologları tarafınd

.

an,

deney ve

akıl

yürütme üzerinde kurulma·k

ıstenmiştir.

Bu

özelHkl~rİnden

· dolayı ·Fransız sosyolojisi "poz1t'ivizm_" içinde. ~oğmuştur, diyebll.lriz. ·

. ·. İngiliz ve Amerikan sosyolojisi·nin kurucuları ise ~osyolojileriıni Dar·· ·

vin·izm':in biyolojik e~rimc1ilifüni,n çevıresi1_{nde temeı.lendirmek istediler.}

. . .

· Bu. t?kolün sahipl~ri evrimci biyolojinin teorik şema·lannı ve

yöntemi-ni takli,t ederek, aktararak. sosyolojiyi .bir tabiat bifirni yapmaya çalıştılar.

.. . . .

. Alman sosyoiopsi ise· beHi öJcüde ·bu tavırlaro bir tepki olarak doğdu.

Alman sosyo_loji · anlayışının temel .görüşü, b.Ütün insan bHimleri

özel-likle, tarih. ve· sosyolojinin, tabiat bi.limlerinden h~m konu ve hem de yön- · ·

tem bakımından farklı olduğudur. ·

'

Bu o,~tayışa göre insan toplumları vardır ye onlardan

her

biri kendine.

qz_gü bir tarih icinde oluşmuş ve ıgeliş~işUr.

Toplum özel koşuliar içinde· bulunan kurumları,. sanatları, · ahlak gibi

. .

·c.12) WJEBER., Max. Sosyoloji Yazıları, Haz. H. H. ·Gerth ve· C. Wr·i,g-ht Mills. Çev.

Ta.Jııa. Parla, İstanbul, '.Hürriyet v~idı ~ayınian,. 1'9816,. s: 4.

·.. 7

mc;ınevi

ya -da

kültüreı·

·

etkinlikler

üreten

insanların

tüm.

yaptıklar.ıyla oluş-

·

muştur: ıBu _yaklaşım biçimin~ - Alman sosyolojisi - göre, tarihle ilgi·li olan.

bilim özelin biıli-midir. Bu anlayışa göre, !<onusu toplum ·ya da· ·tarih olan

bilimıe:r· kendilerine has yöntemleriyle kurulmal·ı, tabiat bilim·leri·ne ba~lı

olmamalıdır.

Güngör'ün düşünce. yapısının oluşmasında Mümtaz Turhan ve Sabri

Ülgener'in önemli etkisi olmüştur.

. .

· ÖzelHkle Weber'in yönte•ıiı anlayışımn oluşmasında· ise 'Riokert'in (13)

önemli etkisi olmuştur, diyebiliriz.

.

-

.

Rickert'e göre tabiat bilimlerrnin konusu _,. değeri.ere yabancı,· -kendi- li:k-.

!erinden hiçbir anlamı olmayan ge~çek olaylardır;. bu "bilim türü d_eneyin

verMerinin somut kavram_lanyle -açıklana+bili-r.ler. Kültür bilimlerinin -konusu ·anlamlı şeylerdi_r. Bu bakımdan "kültür bil'i_mlerıi açıkca. değerler sistein:ine

baş· vurmalıdır.''. (14).

. . . ...

Bilgi ve değerler sistemi Hişkisi. ise sosyal bil-imler metodolojisinin, en

önemli konularındandır. ' · · ·

Bilg,i nesnenin iınsan bilincinde biçımıendirilmesi üzerine kurulur.

Biz-zat kurulmuş birşey olması -nedeniyle, bilgimiz, nesnenin kendindeki

haH-. ni, bizden bağımsız mahiyetini vereme:z.

Bize bu

"kurma

ol'Qnağını sağlayan mantık formları

·

ise a priori

dıduk­

ıanndan · her türlü bilgi,n:il'.1 :ve bu çıfada bitjmsel bi-f:ginin de olanağını sağ- .

layan önbeliıieyicil~rdir (predetermiın~nte)." (15) · ·

B.lrer bHgi

etkenliği

olan kültür ve ta-biat

biÜmıeri mantık

predermi~

narÜe'-lan bakımından -aynı temellere sa~iptir,ler.

Tabiat .bilıimler-ini·n ilgisi ele ·a-ldığr konuları bir genellik tasarımı altın-

-da bilmeye yöneliktir, h'edeti ise bu ilgiye bağlı olçırak yasalar. vaz ·ede-:

bilmektir. Buna· k,a,rşı!ıık kültür bilimleri· konuları bir ·defaya mahsus olan olaylara yöneH_kUr. !Kültür bilimlerinin bu· anlayışı içinde,· Weber

sosyölog-· ıarı özel kültürel değerleri olan özel bir topl~mun üyesi olarak görür.

Sos-yoloğun sosyal olguları anlaşılır kılmak -icin hazırladığı ·kavramlar-icinde

'ya-şad ığı bu toplümun değerlerine ·bağlıdır·. .

(1:3) Heinrich Ricker,t (1-816·3-- lı9•36). A·lman ·filozofu, taıb'Jıat bHimlerri; -kültür

bi-. . limleri •ar,asındaık,i .ayırimdan yolıa: çıkarak :yeni ıbir öğreti <geliştirmeyi ıamaç­

lam-ıştır. IBa,şlıca .eserıeı,i: 1_Bi1ginin J{onusu _{18'92, !Kültür} Bilimi _{ve T.abiat}

Bi-. . limi, 1'899,. Çağdaş -!Kült.ürün Filoıofu Olarak Kant HJı24'dır.

(114) ERGUN, Doğ·an. :sosyoloji ve Tarih, it:stıanbuı, Der Yıayınl•arı, 2. ıBas'kı, 19·8·2,

s. ·915. • .

(15) ÖZLEM, Doğ.an, 'Max Weber'de Bilim ve Sosyoloji, İs-tanıbuJ, -Ara ,Y.a-yıncı:­

lı'k.

rn~o.

s

:

•3·3.

-Weber esyanın ·beyin üzerinde bir damga bastığını reddeder. "Weber'e

göre

dıs

dün

1

yanm

algılanması

bir damga

ile

değil

. . fenomenlerin' içinden

. . . , . .

bazılcı.rının seçilmesi ile oluşur." (16)

Weber'e göre tüm ,kültür bil'imlerkün ortak ideali., her dönemde ayrı

bir renge· bürünen ,tarihe ait olan gerçekliği aydınlatmdk olmahdı·r.

Tarih ·ile. sosyoloi·inin · yakınlığını sözkoriusu ettik takat bütün ·orta·k ·

yanlarına rağmen sosyolojiyi, tarihten a.yıran teme·I yön, sosyolojinin tüm

tarihse·! panorama konusunda olup bitenleriın dayandığı kurallar hak•kın­

da bilgi peşinde olmasıdır.

. Sosyoloji Ue tarihin ortaık yanlarının ve fa·rk,lı·larını vurguladıktan son- .

ra E. .Güngör'ün tarih konusundaki temel _{. .} görüşlerine _. geçebiliriz.- ·

·Her ,ne kadar Türkiy_e'de l'.1ax Weber gel_eneği Sabri Ülgener ile baş­

latılırsa da· bu geleneğin kök1le,rinj Z•i•ya Göka+p·~ ka·dar .götürebiıl:i,riz.

"Gökalp 1920'lerden <ince· büyük ölçü de Weber'in görüşlerini ,hatırı·a .. ·

tan iktisadi zihn_i,yet ve ahlôk no,rmlarına temas etmiştir." (17) .

Biz yazımızda Ziya Gökalp --Weber ya da- Sabri Ülgene·r - \/\feber kı­

yaslama,sını yapmadık Daha ·çok Erol Gürigör - ·Max Weber karşı·

laştırma-sı üzerinde durduk. · : ' ·

· Güngör'e göre tarih iri subjektif yorumu her zaman yapılmıştır.

"Obi~k-. tif' araştırmalarm yapılması subjektif ideolojik tarih yorumlarım hiç bir

za-. m.an önlemez. Her zaman ioin bu araştırmaları şu veya bu netice-sini

keİı-ı . . . .

dileri açı-sından ,yorumlayacak şahıslar veya gruplar çıkacaktır ...

Tarih-ten asıl. kastedilen şey bu olguların l)ir inônd ifade edecek $e~ilde· .

yorum-. . . \ ,,

lanmasıdır. Tarih meseı·esinde yapılacaık iş subjektif,in yerıine objektifi

ha-kim

_. kı'.fmak ·değil,, subjektif yorumlann bir _. kısmına imkctn verip bir kısmını

. ., .

engellemeyi kaldırmaktır." (18) ·

Erol Güngör_'ün Kültür De·ğişmesi ve MilHyetçil.ik; Türk .Kültürü ve Mil-·

liyetçilik,. ·islôm'ın Bugünkü Meseleleri gib,i çalışmaları aslında· tarihı sos-.

yolojinin en ·güze,ı .örnek·lerindendir.

Güngör'e göre sosyolojinin.· gerçek kurucusu ve -pir'i -Max Weber'dir.

· Weber ilmi sosyolojinin kurucusu olora,k, insanlığın geleceği konusunda

!(1,6) MAR1IJIİIN, ŞeTif. .Siyas,al ve ıSosyal Bilimleı·, 1\,1:aıkaıle:ler 2ı, 'Derleyenler:

Mil;m-. taız'.er Tfu:köne, Tunc1aıy Önder, !stanıbul, İletişim Yıayınrarı, 1'990, s. 102•. ·

(17) TÜRIKDOGA~. Od11an. '·'Türkiye'de W,eıber'ciG'örüşler." Tüı'k. -Dünyası

Araş-tırmaları D.ergisi, Sayı: 36, 1981_{5, s. 5. .}

( 1'8·) GıÜlNJG:ÖR, Erol. ,Dünden Bugünden, An•kıar,a, Ma,y.aş Yayınları, 2. Baskı, t:9'84,

,SS. 16 -· HL

Marks gib.i ·c9k pa.rlak· bir

şema çizmemiş

"kend.i fikirlerini ~enlmseyen-ler için bir cennet vadetmemiş" (19) bu nede,nle. de meslekten oım:ayan­

: lor ta·rafmdan çok ·02 tanınmış~ır.

SôNUC

R_ickert, Web~r ve Gungör torihin kendine göreliliğini temeMenct.irmek · ·

isterler.

Rickert için duyular dünyası sonsuzdu; hiç bir bilgi de bu sonsuzu

kucaklayamaz. ·ıau güçlüğü aşabHmek ici,n, bH,imler ya- fizik gibi,. yalrnz

·genel. oJan·ı, ya·lnız tekrarla°na,nı _dikkate O·lJrlar ya

da

ta~ih gibi gerçek~er.

arasında ·yalnız bizi i,lgil~ndirenleri, ya-lnız değe_rlerl~ ilgi,si olanları

secer-. ler. Kısaca birbirinden farklı ,iki tür bi'liım vardır. a) Tabiat bilimleri,. amacı;

kanunlqr. bulmaıkıtır, b) Kültür bilimler'r,-tekrarı · ol·niayan olayları ele O'lma·

k-tır .

. Güngör, Weber gibi hissedilir dünyanın sonsuzluğunu, değerlere

gö-re bir ·secim y.apmak ·gerektiğini kabul eder. Sosyolog, tabiat bilimlerine ·

dayananların peşin - hükümlerini yıkar, bir metod ileri sürer, i:lmin

deter-miniztni içinde insan· ·hürriyetini .ortaya koya·r (20). His$edilir. d4nya·, her

türlü topto~cı -acıklarnaya yan çizer. Tabiat biHm·ıeri.nde · tekrarı olan şey­

ler ·bizr ilg,ileridirir, oysd -kültür ala·nınqa nitel gerceklerle karşı karşıyayız

.

ve

bunlar bizi özel yönleriyle de ilgilendirirler. ~ültür bilimlerinden

bazıla-. . . .

· ·rı kanunlar koysa

da

.

bunlar kısmidir. Çünkü hare·ket ~oktôsı .keyfidir.

Ta-rih ,ancaık bu kaçınılmaz sınırların şuuruna ·vardığı ölçüde pozitiftir. Tar,ih

re.e·l+n ancok bir kısmını aydınlo,ta,ı:-ı, sebep ·-· netice ilişki-lerini aydınlata~i­

li:r.

· Weber'de tarihı merakın kökenlerini y~ 'da araştırmalarının hareket ..

,nokJasını, kapitalist medeniyetleri - onu tarihte ~şsiz·. kılan ~arakteri - oluş­

turur. Güngör'd~ ise· ta-ri'hr merakın köklerini, Türk medeniyeti, bu·

mede-niyetin İslômiyet· _öncesi v~ sonrası durumu oluşturur ..

Her ikisinin de· tarihi merakı uzun devirleri kapsar. ·Onların merakı

. .

(19) GÜNGÖR, ~r.ol. "Ufkumuzda Bir Aydınlık", Türk ıEdebiyatı Dergişi; Sayı:

104, Hazirıan l9ij•2, ss. 1:4 - 1'5. . .

(20) Bu konuda ·,Mayıs li9'5ı3 yılında İstıanbul Üniv.ers1test Ede,biyıa,t F'a'k:ültesi'nde

· Gu.r-vitch'ln Sosyal Det.erıninizınin Çeşitleri ve. insan Hürlüğü ·_üzerinde

ver-. d\ğ-i ,a'ltı kon!f erans!:l, bakılaıbiı1r. Bu konferanslıaı·ı 1'9.58 yılınd,a; N. Şazi

Kö-semihal Türkçe'ye çewirm.iş,. 'kon:feranslıarın :geriişletHm'iş bir şeıkH de 19155

yılınd•a G. Hur,vı.tch'in Determin~sme Sociaux et Liberte Humaine ıadl~

ese-;rinin içinde yer •almış.tır.

-- .

·sade·ce· dinin· değil, .siyasi ve sosyal fqıktörlerin rolünü. de ta~Ule

yönelmiş-. tir; Weber'le Güngör'ün sosyolojileri tarihi bi,r sosyolojidir. Bu sosyoloji~

de Weber .batı medeniyetleri'nin orj,jina·litesine çfoğru yönelmişken,

Gün-göİ·~ Türk - İslôrn toplumlanna ve Türk -·İslam medeniyetleriniın orij•inali- -

·-.. -tesine yönelmişUr ..

Tarihte ve. sosyolojide reaHte ne ·kadar objektif olarak olımrsa a·lın­ sin, tarihci ya da araştırıcı rea-lite hakkında ancak.fragmanter bi,r bilgi sa· -.hibi olabHir. ·voni sosyal -rea.Ji-tenin yorumu ancak başlangıçtaki sµbjektif

konu seç·imleri-r~iz ve sınırlanmız içinde objektif olara!k bir değer arzeder.

. .

· Her bilgi ister istemez sübjektiftir ve timi denen· tavı-r zorunlu O'larak

.objektif

olmalıdır.

Weber ve Güngôr ne objektiviteyi ~übjekUviteye, -ne de

subjek,Uv-iteyi öbje1_{ktivJteye feda-_ederler.}

Weber

_{_ve Güngör:} i·lıi111 ca·lı.şrfra1la­

rının birer yönünü ihmal_ eden bu -tek. yönlü tutumların her ikisine de av-·

nı şiddetle karşı çıkarlar. Çünkü birbir,lerine zıd olmakla berab.er, ikis-i de .

-·. (obj.ektifHk ve subjektiflik)· ilmi çalışmanın bütününü meydana -getirmek-.

tedi,r.

'.• ..

*