DOES AGING AFFECT IMMEDIATE AND DELAYED IMPLICIT MEMORY PERFORMANCE?

(1)

Hande KAYNAK

Okan Üniversitesi, Psikoloji Bölümü ‹STANBUL Tlf: 0216 677 16 30 e-posta: handekaynak@gmail.com Geliﬂ Tarihi: 27/01/2009 (Received) Kabul Tarihi: 02/03/2010 (Accepted) ‹letiﬂim (Correspondance) Hande KAYNAK1 Banu CANGÖZ2

DOES AGING AFFECT IMMEDIATE AND

DELAYED IMPLICIT MEMORY PERFORMANCE?

ANLIK VE GEC‹KMEL‹ ÖRTÜK BELLEK

PERFORMANSI YAﬁLANMADAN

ETK‹LEN‹R M‹?

Ö

Z

Girifl: Bu araflt›rman›n temel amac›, genç ve yafll› yetiflkinlerde yönerge türü (örtük, aç›k), test

edilme için geçen süre (anl›k ve gecikmeli) ve kelimelerin somutluk düzeyinin (somut, soyut) keli-me kökü tamamlama (KKT) puan› üzerindeki etkisini incelekeli-mektir.

Gereç ve Yöntem: Çal›ﬂmada, 49 genç, 46 yaﬂl› olmak üzere toplam 95 gönüllü kat›l›mc› yer

alm›flt›r. Çal›flmada örtük ve aç›k bellek ölçümü için ayn› KKT görevi kullan›l›rken; örtük ve aç›k bel-lek, farkl› yönergeler kullan›larak ortaya ç›kar›lm›flt›r.

Bulgular: Varyans analizleri ile yaﬂ, yönerge türü, test edilme süresi ve somutluk düzeyi

de-¤iflkenlerinin KKT puan› üzerindeki temel ve ortak etkileri incelenmifltir. ANOVA sonucunda yafl, yönerge türü, test için geçen süre ve kelimelerin somutluk düzeyi de¤iflkenlerinin KKT puanlar› üzerindeki temel etkileri istatistiksel olarak anlaml› bulunmufltur.

Sonuç: Bulgular, gençlerin yaﬂl›lardan, örtük yönergenin aç›k yönergeden, anl›k test

edilme-nin gecikmeli test edilmeden ve önceden çal›fl›lan kelimelerin (somut/soyut) önceden çal›fl›lma-yanlardan (somut/soyut) daha baflar›l› hat›rlama performans›na neden oldu¤unu göstermifltir. An-l›k ve gecikmeli örtük bellek performans› yafltan etkilenmifltir.

Anahtar Sözcükler: Yaﬂlanma; Örtük bellek; Aç›k bellek; Somutluk etkisi.

A

BSTRACT

Introduction: The main objective of this study is to investigate the effects of the instruction

type (implicit vs explicit), testing time (immediate vs delay) and concreteness level of the words (concrete vs abstract) on word-stem completion scores.

Materials and Method: The data has been collected from 95 volunteers; 49 young and 46

elderly adults. While the same the word-stem completion task is used in order to measure the implicit and explicit memory performance, different instructions are used to deduce the different memory kinds.

Results: In the light of ANOVA results, the main and interaction effects of the age,

instruc-tion type, testing time and concreteness level in the WSC scores are investigated. The ANOVA results show that main effects of the age, instruction type, testing time and concreteness level of the words on the WSC task scores are found significant.

Conclusion: The results shown that younger adults beter than older adults, implicit memory

better than explicit memory, immediate test beter than delay testing time and studied words be-ter than non-studied words on WSC performance. Finally, immediate and delay implicit memory effected by aging.

Key Words: Aging; Implicit memory; Explicit memory; Concreteness effect.

(2)

G

‹R‹ﬁ

G

eleneksel bellek ölçümlerinin ortak özelli¤i, bellektekibilginin bilinçli olarak geri getirilmesini gerektiren sü-reçleri harekete geçirmesidir. Buna karfl›n belle¤in bilgiyi bi-linçsiz olarak geri getirmesine olanak sa¤layan deneysel du-rumlar da giderek ilgi oda¤› haline gelmifltir. Bu tür görev-lerde, kat›l›mc›lardan, sunulan bilgiyi aç›kça hat›rlamas›n› is-temek yerine, basit bir görevde (örn, kelime parças› tamamla-ma) ‘akl›na gelen ilk cevab› vermesi’ istenmifltir (1). ‘Çoklu Bellek

Sistemleri Yaklaﬂ›m›’ (Multiple Memory Systems Approach)

çerçevesinde önerilen çok say›da bellek s›n›flamas› aras›nda, do¤urgular› aç›s›ndan belki de en dikkat çekici olan›, ilk kez Graf ve Schacter (1) taraf›ndan tan›mlanan ve son 20 y›lda pek çok deneysel ve klinik çal›ﬂmaya konu olan örtük (implicit) ve aç›k (explicit) bellek ay›r›m›d›r.

Örtük bellek, önceden edinilmiﬂ bilgiyi otomatik ve is-temsiz olarak ; aç›k bellek ise, bilinçli ve istemli olarak geri getirirmekten sorumlu bellek türleridir (1,2). Otomatik sü-reçler, bilinçsiz olup daha az dikkat gerektirirken, kontrollü süreçler bilinçli olup biliﬂsel çaba ve dikkat gerektirmektedir (3).

Aç›k bellek, hippokampus, medial temporal lob, bazal önbeyin ile diensefalondaki yap›larla; buna karﬂ›n, örtük bellek,

serebel-lum ve bazal ganglia ile iliﬂkilendirilmektedir. Bu aç›klamaya

göre, aç›k bellek ile ilgili yap›lar hasar gördü¤ünde, örtük belle¤in korunmas› mümkündür (4). Bu tür araﬂt›rmalar, ör-tük ve aç›k bellek ayr›m›n›n sadece kavramsal bir s›n›flama olmad›¤›n› ayn› zamanda anatomik temellerinin de varoldu-¤unu göstermektedir.

Son y›llarda örtük ve aç›k bellek ay›r›m›n›n yan› s›ra, al-g›sal ve kavramsal örtük bellek ay›r›m›na iﬂaret eden bulgular dikkat çekmektedir. Kelimenin görüntüsü ile tetiklenen fi-ziksel haz›rlama (priming) otomatik ve ço¤u kez dikkatten ba¤›ms›z, buna karﬂ›n kelimenin anlam› ile tetiklenen anlam-sal haz›rlama görece dikkate ba¤›ml›d›r (5).

Tipik bir örtük bellek görevi çal›flma, oyalama ve test ol-mak üzere üç aflamadan oluflol-maktad›r. Çal›flma aflamas›nda ka-t›l›mc›lar, hedef uyar›c›larla ilgili belli bir görev yaparlar, bu esnada hedef uyar›c›lar› daha sonra hat›rlayacaklar›ndan ha-bersizdirler; oyalama aflamas›nda çal›flma ve test aflamalar›yla iliflkisiz bir görev ile meflgul edilirler; test aflamas›nda ise ça-l›flma aflamas›nda karfl›laflm›fl olduklar› hedef uyar›c›lar› hat›r-lamalar›n› aç›kça ve özellikle talep etmeyen bir bellek göre-vinde test edilirler. Kat›l›mc›, hedef uyar›c›lara iliflkin bellek izlerini, fark›nda olmaks›z›n test aflamas›na aktard›¤›nda, ya-ni hedef uyar›c› ile ikinci kez karfl›laflm›fl olman›n

kolaylaflt›-r›c› etkisinden faydaland›¤›nda, örtük bellek bellek deneysel olarak gösterilmifl olmaktad›r (haz›rlama etkisi: priming ef-fect). Aç›k bellek görevlerinde ise kat›l›mc›n›n geçmifl yaflan-t›s›ndaki bir hedef uyar›c›ya at›fta bulunulur ve özellikle bu uyar›c›y› hat›rlamas› istenir. Kat›l›mc›, hedef uyar›c›ya iliflkin önceki yaflant›s›n›, yapt›¤› davran›fllarla ya da gösterdi¤i tep-kilerle hat›rlad›¤›nda, aç›k bellek deneysel olarak gösterilmifl olur (1,2,6).

Örtük ve aç›k bellek performans›n› deneysel olarak ortaya ç›karmak için iki yöntem kullan›lmaktad›r. Bu yöntemlerden birincisi, kat›l›mc›lara örtük ve aç›k belle¤i temsil etti¤i dü-ﬂünülen ayr› ayr› görevler (örne¤in, örtük bellek görevleri ola-rak kelime kökü tamamlama veya kelime parças› tamamlama; aç›k bellek görevi olarak serbest hat›rlama veya ipucuyla ha-t›rlama gibi) vermektir (7-11). ‹kinci yöntem ise ayn› görevi farkl› yönergeler (örtük ve aç›k) alt›nda uygulamakt›r (12-15).

Bu araflt›rmada, örtük ve aç›k bellek ay›r›m› aç›s›ndan tar-t›flmal› oldu¤u düflünülen baz› de¤iflkenler irdelenmifltir. Bu de¤iflkenlerden ilki hat›rlama (test) için geçen süredir. An›lan de¤iflken asl›nda Atkinson ve Schiffrin (16) taraf›ndan üç de-polu bellek modelinde önerilen k›sa süreli ve uzun süreli bel-lek (short-long term memory) sistemlerini deneysel olarak is-patlamak için kullan›lm›flt›r. Aç›k bellek görevlerinde gecik-meli hat›rlama s›kl›kla incelenen bir de¤iflken iken, örtük bel-lek görevlerinde yeni yeni incelenmeye bafllam›flt›r (12, 17-20). Örtük bellek araflt›rmalar›nda, test edilme için geçen sü-renin (30 dk, 1 saat, 5 gün, 1 hafta gibi) etkisi daha çok has-ta gruplar› üzerinde incelenmifltir. Bu çal›flmalardan birinde, Parkinson hastalar› ile kontrol grubu anl›k ve gecikmeli örtük tan›ma performans› aç›s›ndan karfl›laflt›r›lm›flt›r. Parkinson hastalar›nda, anl›k test edilme durumunda örtük tan›man›n bozuldu¤u; gecikmeli (30 dakika sonra) test edilme duru-munda ise kontrol grubu ile benzer oldu¤u gösterilmifltir (20). Aç›k bellek görevi olarak, seri ö¤renme (serial learning) testinin kullan›ld›¤› bir baflka çal›flmada, anterograd amnezik hastalar ile kontrol grubu anl›k ve gecikmeli (5 gün sonra) test edilme koflulunda sergiledikleri öncelik-sonral›k etkisi (primacy-recency effect) aç›s›ndan karfl›laflt›r›lm›flt›r. Hat›rla-nan ortalama kelime say›s›, her iki grupta da anl›k hat›rlama koflulunda gecikmeli hat›rlamadan daha fazla olmufltur. Anl›k hat›rlama koflulunda, amnezik grup ile kontrol grubu bezer öncelik-sonral›k etkisi sergilerken; gecikmeli hat›rlama koflu-lunda, amnezik grupta sonral›k etkisi gözlenmemifltir (18).

Sa¤l›kl› bireylerde test edilme için geçen sürenin örtük ve aç›k bellek performans› üzerindeki etkisini inceleyen bir

(3)

bafl-ka çal›flmada, bafl-kat›l›mc›lardan çok heceli ve kullan›m s›kl›¤› az olan kelimeleri (örn., “TOBOGGAN”) ö¤renmeleri istenmifl-tir. Ard›ndan, bir saat ya da bir hafta süre geçtikten sonra, ka-t›l›mc›lardan kelime parçalar›n› (örne¤in, _ 0 _ 0 _ GA _) an-laml› bir kelime oluflturacak flekilde tamamlamalar› (örtük) ya da tan›malar› (aç›k) istenmifltir (21). Araflt›rma bulgular› ha-t›rlama için geçen sürenin (bir saat / bir hafta) tan›ma belle¤i (aç›k bellek) ve KKT (örtük bellek) performans› üzerindeki etkisinin farkl› oldu¤unu göstermifltir. Buna göre, kat›l›mc›-lar›n bir hafta sonraki tan›ma performans› bir saat sonraya gö-re daha baflar›s›z olurken; KKT performans› test edilme için geçen süreden etkilenmemifltir. Buna göre, aç›k bellek perfor-mans› hat›rlama için geçen sürenin k›sa veya uzun olmas›ndan etkilenirken, örtük bellek performans› test edilme için geçen süreden etkilenmemifltir.

Kullan›lan sözel malzemenin anlamsal (anlaml›-anlams›z, iliflkili-iliflkisiz, somut-soyut) ve fiziksel (farkl› yaz› fontu, büyük-küçük harf, düz-italik yaz›lm›fl olmas› gibi) özellikle-rinin örtük ve aç›k bellek performans›n› farkl› flekilde etkile-di¤i bilinmektedir (6,13, 22-24).

Sözel malzemenye iliﬂkin anlamsal özelliklerden birisi de somutluk etkisidir (concreteness effect). Somutluk etkisi, bel-lek sistemi içinde somut kelimelerin soyut kelimelere göre daha kolay ve daha fazla hat›rlanmas› olarak tan›mlan›r. Yani aç›k bellek performans› söz konusu oldu¤unda, somut kelime-ler soyut kelimekelime-lerden daha avantajl›d›r. Pavio (25) somutluk etkisini ‘‹kili Kodlama Kuram›’ (Dual Code Theory) ile aç›kla-m›ﬂt›r. Buna göre, somut kelimeler hem sözel hem imgesel olarak kodlan›rken, soyut kelimeler sadece sözel olarak kod-lanmakta bu nedenle somut kelimeler soyut olanlardan daha iyi hat›rlanmaktad›r.

Kelimelerin somutluk düzeyinin aç›k bellek performans› (serbest hat›rlama) üzerindeki etkisini inceleyen bir çal›flma-da, cümle içinde sunuldu¤unçal›flma-da, somut kelimeler içeren cüm-leler, soyut kelimeler içeren cümlelerden daha çok hat›rlan-m›flt›r. Buna karfl›n kelimeler anlaml› bir paragraf halinde su-nuldu¤unda somutluk etkisi kaybolmufltur (26). Hamilton ve Rajaram (13), somutluk etkisini aç›k (serbest hat›rlama, aç›k genel bilgi testi, aç›k KKT) ve örtük (örtük genel bilgi testi ve örtük KKT) bellek görevleri üzerinde test etmifllerdir. So-nuçta, somutluk etkisi sadece aç›k bellek (serbest hat›rlama, aç›k enel bilgi testi) testlerinde gözlenirken, örtük bellek (ge-nel bilgi ve örtük KKT) testlerinde gözlenmemifltir.

Aç›k belle¤in yafltan etkilendi¤i ve yafl ilerledikçe aç›k bellek performans›n›n geriledi¤i üzerinde uzlaflma sa¤lanm›fl bir konudur (27,28). Buna karfl›n, yafl›n örtük bellek perfor-mans› üzerindeki etkisine ait çeliflkili bulgular mevcuttur.

Baz› araflt›rmalara göre, yafl ilerledikçe aç›k bellek görevlerin-deki performans bozulmakta; örtük bellek görevleringörevlerin-deki per-formans ise korunmaktad›r. Farkl› bir ifadeyle örtük bellek yafltan etkilenmezken, aç›k bellek yafltan etkilenmektedir (7,29-32). May, Hasher ve Foong’a (33) göre yafl etkisi, belle-¤in günün hangi saatinde test edildibelle-¤ine ba¤l› olarak ortadan kalkmaktad›r. Buna karfl›n, aç›k bellek gibi örtük belle¤in de yafllanmaya ba¤l› olarak geriledi¤ini gösteren çal›flmalar da mevcuttur (8, 34-36).

Bu araflt›rman›n temel amac›, genç ve yafll› yetiflkinlerde yönerge türü, test edilme için geçen süre ve kelimelerin so-mutluk düzeyinin KKT puan› üzerindeki etkisini incelemek-tir.

G

EREÇ VE

Y

ÖNTEM

A

raflt›rmada 17–24 yafllar› aras›nda 26’s› erkek, 23’ü kad›nolmak üzere 49 sa¤l›kl› genç yetiflkin ile 65-93 yafllar› aras›nda = 75.65) 23’ü erkek, 23’ü kad›n olmak üzere 46 sa¤-l›kl› yafll› yetiflkin olmak üzere toplam 95 gönüllü kat›l›mc› yer alm›flt›r. Sa¤l›kl› genç yetiflkin kat›l›mc›lar, 2006-2007 ö¤retim y›l›nda Hacettepe Üniversitesi ile ODTÜ’nin Edebi-yat Fakültesi ve Yabanc› Diller Yüksekokulu’nun Haz›rl›k Bölümü’nde e¤itim gören üniversite ö¤rencileri aras›ndan se-çilmifltir. Sa¤l›kl› yafll› yetiflkin kat›l›mc›lar ise Ankara Emek-li Sand›¤› 75.Y›l Dinlenme ve Bak›mevi, T.C. Baflbakanl›k Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu’na (SHÇEK) ba¤l› Ankara Seyranba¤lar› Huzurevi Yafll› Bak›m ve Rehabi-litasyon Merkezi ile Ankara Ümitköy Huzurevi sakinleri ara-s›ndan seçilmifltir. Genç ve yafll› kat›l›mc›lar, 11 y›l ve üzerin-de e¤itim alm›fl (en az lise mezunu) bireylerdir. Yafll› yetiflkin gruptaki kat›l›mc›lar ‘sa¤l›kl› yafll› ölçütlerini’ karfl›layanlar aras›ndan seçilmifltir. Kat›l›mc›lar›n demografik özellikleri Tablo 1’de özetlenmifltir. Kat›l›mc›lar›n an›lan ölçütü karfl›la-y›p karfl›lamad›klar›n› belirlemek için, tarama amaçl› test ve/veya ölçekler kullan›lm›flt›r. Kat›l›mc›lar›n tarama testi puanlar›na ait ortalama ve standart sapmalar Tablo 2’de veril-mifltir.

Sa¤l›kl› yafll› grubun seçiminde kullan›lan d›fllama ölçüt-leri flunlard›r: 1) Genel biliflsel ifllevölçüt-leri de¤erlendiren SMMT’den 24’ün alt›nda, 2) Yafll› grup için depresyon düze-yini ölçen GDÖ’den 11 puan ve üstünde; genç grup için BDÖ’den 17’nin üstünde 3) Günlük hayat aktivitelerinde ba-¤›ml›l›¤› ölçen ‹FA’dan 60-69 yafl aras›nda 15’in üstünde, 70 yafl ve yukar›s›nda 9’un üstünde puan alm›fl olanlar araflt›rma-ya dahil edilmemifltir.

(4)

Tarama Amac›yla Kullan›lan Test ve/veya Ölçekler

Standardize Mini Mental Test (SMMT): SMMT ilk kez Folstein ve arkadafllar› (37) taraf›ndan gelifltirilmifltir. Test, yafll›lar›n, özellikle de demansl› yafll›lar›n muayenesinde kul-lan›lan, uygulamas› k›sa süren bir biliflsel de¤erlendirme ara-c› olarak gelifltirilmifltir. Test, biliflsel ifllevlerin global olarak de¤erlendirilmesinde kullan›labilecek, k›sa, kullan›fll› ve standart bir uygulamad›r. SMMT yönelim, kay›t belle¤i, dik-kat ve hesaplama, hat›rlama ve lisan olmak üzere befl ana bafl-l›k alt›nda toplanm›fl on bir maddeden oluflmakta ve toplam puan olan 30 üzerinden de¤erlendirilmektedir. Yayg›n olarak kullan›lan bu testin Türk toplumunda hafif demans tan›s› için geçerlik ve güvenilirlik çal›flmalar› yap›lm›flt›r (38).

Geriatrik Depresyon Ölçe¤i (GDÖ): Scheikh ve Yesavage (39) taraf›ndan geliﬂtirilen ve geriatrik popülasyonda, depres-yon aç›s›ndan, risk alt›ndaki bireylerin ortaya ç›kar›lmas›nda yayg›n olarak kullan›lan bir araçt›r. Ölçek özbildirime dayal›

30 sorudan meydana gelmifltir. Sorular ‘Evet-Hay›r’ biçiminde cevaplanmaktad›r. Ölçek puanlan›rken, her soruya depresyon lehine verilen cevap için 1 puan, depresyon aleyhine verilen cevap için 0 puan verilmekte ve sonuçta elde edilen toplam puan depresyon puan› olarak kabul edilmektedir. GDÖ’den al›nabilecek en düflük puan 0, en yüksek puan 30’dur. Ölçe-¤in ülkemiz kültürü için geçerlik ve güvenirlik çal›flmalar› yap›lm›flt›r (40). Buna göre ölçe¤in iç tutarl›l›k katsay›s› .91 ve test tekrar test güvenirli¤i .74 olarak hesaplanm›flt›r. Dep-resyonu olan bireylerin bellek ifllevleri bozulmaktad›r. Ancak depresyonda gözlenen bellek sorunu asl›nda dikkate ba¤l› bir ikincil bellek sorunudur. Mevcut çal›flma bellek ölçümü üze-rine odakland›¤›ndan, depresyon düzeyinin bulgular üzerin-deki olas› kar›flt›r›c› etkisini önlemek amac›yla depresyon dü-zeyi ölçümü (genç grupta BDÖ, Yafll› grupta GDÖ ölçekleri kullan›larak) alma gere¤i duyulmufltur.

‹fllevsel Faaliyetler Anketi (‹FA): ‹FA 10 adet karmafl›k gün-lük hayat faaliyetine iliflkin performans› de¤erlendiren k›sa ve bilgi kayna¤› kifliye dayal› bir ankettir (41). Anket, yetiflkin bireye ya da o bireye bakmakla yükümlü bir aile ferdine uygu-lanmaktad›r. Anketteki 10 adet aktiviteden her birine iliflkin performans› 0-3 aras›nda puanlan›r. Buna göre ‹FA’dan al›na-bilecek en düflük puan 0, en yüksek puan 30’dur. 60–69 yafl aras› grupta 2 ya da daha fazla faaliyetten 15 ya da daha fazla ve 70 yafl ve üstü grupta üç ya da daha fazla faaliyetten 9 ya da daha fazla puan alm›fl olmak ifllevsel faaliyetlerde bozukluk ol-du¤una ve bireyin baflka birisine ba¤›ml›l›¤›na iflaret etmekte-dir. ‹FA’ n›n 50 yafl ve üstü Türk örneklemi üzerinde uyarla-ma ve norm belirleme çal›fluyarla-mas› yap›lm›flt›r (42).

Beck Depresyon Ölçe¤i (BDÖ): Beck (43) taraf›ndan geliﬂti-rilmiﬂ 21 maddelik bir ölçek olup depresyon düzeyinin

belir-Tablo 1— Kat›l›mc›lar›n Demografik Özellikleri Yaﬂ Genç Ortalama = 18.73

ss = 1.93 Yaﬂl› Ortalama = 75.65

ss = 6.71

E¤itim Y›l› Genç Ortalama = 13.27 ss = 1.44 Yaﬂl› Ortalama = 13.61

ss = 1.56

Cinsiyet Genç Kad›n = 23 (%47) Erkek = 26 (%53) Yaﬂl› Kad›n = 23 (%50) Erkek = 23 (%50)

Medeni Durum Genç Evli = –

Evli de¤il = 49 (%100) Dul/Boﬂanm›ﬂ = –

Yafll› Evli = 9 (%20) Evli de¤il = 3 (%7) Dul/Boflanm›fl = 34 (%73)

Meslek Genç Özel = 2 (%4) Serbest = 4 (%8) Çal›flmayan = 43 (%88) Yafll› Devlet = 26 (%57) Özel = 2 (%4) Serbest = 3 (%6) Çal›flmayan = 15 (%33)

Tablo 2— Kat›l›mc›lar›n uygulanan tarama ölçeklerinden ald›klar›

puanlar›n ortalama ve standart sapmalar› ile dahil edilme kriterleri

SMMT (Yaﬂl›) Ortalama = 27.48 puan ≥25 ss = 1.30

GDÖ (Yaﬂl›) Ortalama = .85 puan ≤11 ss = .87

‹FA (Yaﬂl›) Ortalama = .30 60 69 yaﬂ = 2 ya da daha ss = .87 fazla faaliyetten puan ≤15

70 yaﬂ üstü = üç ya da daha fazla faaliyetten puan ≤9

BDE (Genç) Ortalama = 5.52 puan ≤17 ss = 1.45

(5)

lenmesi için kullan›lmaktad›r. BDÖ’ nün Türkçe’ ye uyarla-ma, geçerlik ve güvenirlik çal›ﬂmalar› yap›lm›ﬂt›r (44,45). Buna göre, ölçe¤in iki yar›m güvenirli¤i 0.74, ölçüt ba¤›ml› geçerlik katsay›s› 0.74 ve 0.63’tür.

Araflt›rma Amac›yla Kullan›lan Sözel Malzeme Araflt›rman›n çal›flma ve test aflamalar›nda, Türkçe Kelime Normlar› (46) listesinden seçilmifl kelimeler kullan›lm›flt›r. Çal›flma aflamas›nda 25 tanesi somut; 25 tanesi soyut olmak üzere toplam 50 kelimelik 2 adet liste; test aflamas›nda ise 50 tanesi çal›flma aflamas›nda önceden çal›fl›lm›fl olan (somut ve soyut);ve 50 tanesi önceden çal›fl›lmam›fl olan (somut ve so-yut) toplam 100 kelimelik 4 liste kullan›lm›flt›r. Çal›flma ve test aflamas›nda kelimeler dizüstü bilgisayar ekran›ndan, aç›k gri arka plan üzerine, siyah renkte hepsi büyük harflerle ve ‘Arial’ fontunda yaz›lm›fl olarak sunulmufltur. Çal›flma ve test aflamalar›n›n aras›nda, bir oyalama görevi kullan›lm›flt›r. Oya-lama görevi, dört ifllem yapmay› gerektiren 50 adet basit ma-tematiksel ifllemden [örne¤in 2 x (3+5) =...., (26+2) - 10 =....] meydana gelmifltir. Çal›flma ve test aflamas›nda kullan›lan lis-telerdeki kelimeler harf say›s›, hece say›s› ve somutluk düzeyi aç›s›ndan eflde¤erdir.

Kelime Kökü Tamamlama (KKT) Görevi

Test aflamas›nda hem örtük hem de aç›k bellek ölçümü olarak ayn› KKT görevi kullan›lm›flt›r. KKT görevi ilk üç harfi ve-rilmifl 100 adet eksik kelimeden (örn., M‹N… hedef kelime: M‹NDER) oluflmufltur. TDK Sözlü¤ü’nde (47) bu kelimele-rin ilk üç harfi ile bafllayan en az üç kelime (örn., M‹NARE, M‹NE, M‹N‹, M‹N‹BÜS, M‹NNET) bulunmaktad›r. Örtük ve aç›k belle¤i deneysel olarak ortaya ç›karmak için farkl› yö-nergeler kullan›lm›flt›r. Buna gore, örtük yönerge koflulunda kat›l›mc›lar›n eksik kelimeleri ‘ak›llar›na gelen ilk sözcü¤e

ta-mamlamalar›’; aç›k yönerge koflulunda ise ‘çal›flma aflamas›nda sunulan kelimelere tamamlamalar›’ istenmifltir. KKT görevinde

önceden çal›fl›lan ve çal›fl›lmayan somut ve soyut kelimeler seçkisiz s›rada sunulmufltur. Kat›l›mc›lar›n test aflamas›nda verilen eksik kelimeleri, çal›flma aflamas›nda önceden karfl›lafl-t›klar› hedef kelimelere tamamlama miktar› ba¤›ml› de¤iflken ölçümü olarak al›nm›flt›r.

Kat›l›mc›lar bireysel olarak, sessiz bir odada deneye al›n-m›flt›r. Deney, kat›l›mc›ya uygulanacak görevler hakk›nda bilgi verip, yaz›l› onay›n›n al›nmas› ile bafllam›flt›r. Tarama testlerinin ard›ndan as›l araflt›rmaya geçilmifltir. Çal›flma afla-mas›nda, kelimeler 1 sn., test aflamas›nda eksik kelimeler 5sn. ekranda kalm›fl ve kelimeler-aras› sunum aral›¤› her iki afla-mada da 1 sn. olmufltur. Çal›flma aflamas›nda, kat›l›mc›lardan

ekranda gördükleri kelimeleri, yüksek sesle okumalar›, oyala-ma aflaoyala-mas›nda, 30 saniyelik süre içinde yapabildikleri kadar çok matematiksel ifllem yapmalar› istenmifltir. Test aflamas›n-da kullan›lan KKT görevi anl›k test etme koflulunaflamas›n-da oyalama görevinin hemen ard›ndan; gecikmeli test etme koflulunda ise 24 saat sonra (ertesi gün ayn› saatte) uygulanm›flt›r. Test afla-mas›n›n ard›ndan, kat›l›mc›lara KKT görevini yaparken, ha-t›rlamay› kolaylaflt›r›c› (mnemonic) stratejiler kullan›p kul-lanmad›klar›n› ve/veya görevi yaparken, çal›flma aflamas›nda karfl›laflt›klar› kelimelerin kullan›ld›¤›n› fark edip (aç›k bel-lek) kelimeleri buna göre tamamlay›p tamamlamad›klar›n› sorgulayan iki adet aç›k uçlu soru sorulmufltur. Strateji kul-land›¤›n› söyleyen ve/veya çal›flma aflamas›ndaki kelimelerin test aflamas›nda kullan›ld›¤›n› fark eden kat›l›mc›lar›n örtük bellek ölçümleri analizlere dahil edilmemifltir.

B

ULGULAR

T

ek de¤iflkenli uç de¤erlerin (outliers) belirlenmesi için sü-rekli de¤iflkenlere ait z puanlar› hesaplanm›fl ve tüm de-¤erlerin kabul edilebilir aral›kta (z=±3.29) oldu¤u gözlen-mifltir. Normallik (normality) say›lt›s›n› karfl›lamak üzere ça-l›flmada ele al›nan tüm sürekli de¤iflkenler için kay›fll›l›k (skewness) derecesine bak›lm›fl ve say›lt›y› bozan herhangi bir de¤iflken olmad›¤› gözlenmifltir.

Araflt›rmada yafl, yönerge türü ve test edilme süresi denek-ler-aras›, kelimelerin somutluk düzeyi de¤iflkeni ise denek-içi de¤iflken olarak de¤iflilmenmifl ve 2 (yafl: genç ve yafll›) x 2 (yönerge türü: örtük ve aç›k) x 2 (test edilme için geçen süre: anl›k ve gecikmeli) x 4 (kelimelerin somutluk düzeyi: somut, soyut, somut-önceden çal›fl›lmayan ve soyut-önceden çal›fl›l-mayan) faktörlü ve son faktörde tekrar ölçümlü ANOVA kul-lan›lm›flt›r. KKT puan›na ait ortalama ve standart sapmalar ile ANOVA sonuçlar› Tablo 3’de özetlenmifltir.

ANOVA sonucunda, yaﬂ (F (1,27)= 54.44, p< .01),

yöner-ge türü (F(1, 27)= 4.21, p< .05); test edilme için geçen süre (F (1, 27) = 26.60, p< .01); kelimelerin somutluk düzeyi

de¤iﬂ-kenlerinin KKT puanlar› üzerindeki temel etkisi anlaml›d›r (F (3,81)= 111.72, p< .001). ‹kili ortak etkiler incelendi¤inde,

yafl ve yönerge türü (F (1, 27)= 8.15, p< .01) (fiekil 1); yafl ve

test edilme için geçen süre (F (1, 27)= 4.14, p< .05) (ﬁekil 2);

yaﬂ ve kelimelerin somutluk düzeyi (F (3,81)=39.23, p< .001)

(fiekil 3) ile test edilme için geçen süre ve kelimelerin somut-luk düzeyi de¤iflkenlerinin KKT puanlar› üzerindeki ortak et-kisi (F (3,81)= 12.90, p< .001) anlaml› bulunmufltur. Ayr›ca

yönerge türü, test edilme için geçen süre ve kelimelerin so-mutluk düzeyi (F(3,81)= 2.67, p< .05) ile yaﬂ, yönerge türü,

(6)

test edilme için geçen süre ve kelimelerin somutluk düzeyi de-¤iﬂkenlerinin KKT puanlar› üzerindeki dörtlü ortak etkisi (F

(3,81)= 3.47, p< .05) de anlaml› bulunmuﬂtur (ﬁekil 4).

ANOVA analizi sonucunda, temel etkisi anlaml› bulunan somutluk düzeyi de¤iflkeni ile ortak etkileri anlaml› bulunan de¤iflkenlerin kayna¤›n› belirlemek için post-hoc (Tukey) analizler yap›lm›flt›r. Post- hoc analizler kapsam›nda yap›lan ikili ve üçlü karfl›laflt›rmalar›n say›s› çok fazla oldu¤undan ve etkisi incelenen de¤iflkenlerin dörtlü ortak etkisi anlaml›

dü-zeyde oldu¤undan,bu makale ba¤lam›nda sadece dörtlü ortak etki irdelenmiﬂtir.

De¤iflkenlerin dörtlü ortak etkisi fiekil 3’de özetlenmifltir. Buna göre örtük yönerge alt›nda, somut kelimelerle anl›k test edilen gençler ile ayn› koflullar alt›ndaki yafll›lar›n (q (32,81)= 10.23; p< .01); örtük yönerge alt›nda, soyut kelimelerle anl›k test edilen gençler ile ayn› koflullar alt›ndaki yafll›lar›n (q (32,81)= 5.82; p< .05); örtük yönerge alt›nda, somut kelime-lerle gecikmeli test edilen gençler ile ayn› koflullar alt›ndaki

Tablo 3— Kat›l›mc› Gruplar›n›n KKT Puan›na Ait Ortalama ve Standart Sapmalar ile ANOVA Sonuçlar›

De¤iﬂkenler Yaﬂ Grubu

Genç Yaﬂl›

Yönerge Örtük 8.23 (2.19) 5.10 (2.30)

(2 x 2) Aç›k 8.00 (2.57) 6.6 (1.91) Yaﬂ F (1.27)= 54.44, p<.01**, Yönerge F(1.27)= 4.21, p<.05*,

Yönerge x Yaﬂ Grubu F(1.27)= 8.15, p>.01**

Somutluk Düzeyi Somut 1.74(2.60) 6.81 (2.45)

(2 x 4) Soyut 11.48 (2.71) 6.47 (2.08)

Ö. Somut 5.32 (2.25) 5.8 (2.25)

O. Soyut 4.88 (1.94) 4.34 (1.85) Somutluk Düzeyi(3.81)= 111.72, p<.001***

Somutluk Düzeyi x Yaﬂ Grubu F(3.81)= 39.23, p<.001***

Test Edilme Süresi Anl›k 8.59 (2.48) 6.95 (2.11)

(2 x 2) Geçikmeli 7.63 (2.28) 4.75 (2.10) Test Edilme Süresi F(1.27)= 26.60, p<.01**

Test Edilme Süresi x Yaﬂ Grubu F(1.27)= 4.14, p<0.5*

Test Edilme Süresi x Somutluk Düzeyi F(3.81)= 12.90, p<.001*** Test Edilme Süresi x Somutluk Düzeyi x Yönre Türü F(3.81)= 2.67, p<.05* Test Edilme Süresi x Somutluk Düzeyi x Yönerge Türü x Yaﬂ F(3.81)= 3.47, p<0.5*

*p<.05; **p<.01; ***p<.001 Genç Yaşlı Örtük Açık Kelime Kökü T amamlama Puanı 8.2 5.16 7.9 _6.63 25 20 15 10 5 0

fiekil 1— Yafl grubu ve yönerge türü de¤iflkenliklerinin KKT puanlar›

üzerindeki ortak etkisi.

Kelime kökü T amamlama Puanı Anlık Gecikmeli 8.57 6.95 7.64 4.75 Genç Yaşlı 25 20 15 10 5 5

fiekil 2— Yafl grubu ve test idilme süresi de¤iflkenliklerinin KKT puanlar›

(7)

yafll›lar›n (q (32,81)= 7.25; p< .01); örtük yönerge alt›nda, so-yut kelimelerle gecikmeli test edilen gençler ile ayn› koflullar-daki yafll›lar›n (q (32,81)= 11.72; p< .01); aç›k yönerge alt›n-da, soyut kelimelerle anl›k test edilen gençler ile ayn› koflul-lar alt›ndaki yafll›koflul-lar›n (q (32,81)= 7.90; p< .01); aç›k yöner-ge alt›nda, soyut kelimelerle yöner-gecikmeli test edilen yöner-gençler ile

ayn› koﬂullar alt›ndaki yaﬂl›lar›n (q (32,81)= 8.38; p< .01) KKT puanlar› aras›nda anlaml› fark vard›r.

Aç›k yönerge alt›nda, somut kelimelerle anl›k test edilen gençler ile ayn› koflullar alt›nda gecikmeli test edilen yafll›la-r›n (q (32,81)= 7.25; p< .01); aç›k yönerge alt›nda, somut ke-limelerle anl›k test edilen gençler ile ayn› koflullarda

gecik-Ö. Somut Ö. Somut Somut Somu Genç Yaşlı Kelime Kökü T amamlama Puanı 10.6511.43 5.31 _4.9 6.87 6.54 5.8 4.37 25 20 15 10 5 0

fiekil 3— Yafl grubu ve somutluk düzeyi de¤iflkenliklerinin KKT puanlar› üzerindeki ortak etkisi.

Açık Yönerge Altında Yaşlı Yetişkin Katılımcılar

Örtük Yönerge Altında Yaşlı Yetişkin Katılımcılar

Kelime Kökü T amamlama Puanı Kelime Kökü T amamlama Puanı 25 20 15 10 5 0 10.25 6 8.17 5.64 6 7.09 4.92 4.73 25 20 15 10 5 0 6.47 4.55 8.42 3.64 6.25_3.82 _{5.17 2.21} anlık somut gecikmeli somut anlık somut gecikmeli somut anlık o. somut gecikmeli o. somut anlık o. somut gecikmeli o. somut anlık somut gecikmeli somut anlık somut gecikmeli somut anlık o. somut gecikmeli o. somut anlık o. somut gecikmeli o. somut

(8)

meli test edilen yafll›lar›n (q (32,81)= 9.72; p< .01); aç›k yö-nerge alt›nda, soyut kelimelerle anl›k test edilen gençler ile ayn› koflullarda gecikmeli test edilen yafll›lar›n (q (32,81)= 7.90; p< .01) ; aç›k yönerge alt›nda, soyut kelimelerle anl›k test edilen gençler ile ayn› koflullarda gecikmeli test edilen yafll›lar›n (q (32,81)= 7.90; p< .01) KKT puanlar› aras›ndaki fark anlaml› bulunmufltur.

T

ARTIﬁMA

B

u çal›flma genç ve yafll› bireylerde örtük ve aç›k bellek sis-temlerini etkileyebilecek tart›flmal› de¤iflkenleri belirle-mek amac›yla tasarlanm›flt›r. Bulgular, gençlerin yafll›lardan, örtük yönergenin aç›k yönergeden, anl›k test edilmenin ge-cikmeli test edilmeden ve önceden çal›fl›lan kelimelerin (so-mut/soyut) önceden çal›fl›lmayanlardan (so(so-mut/soyut) daha baflar›l› hat›rlama performans›na neden oldu¤unu göstermifl-tir.

Yönerge türü de¤iflkeninin temel etkisi incelendi¤inde, örtük yönerge alt›nda elde edilen KKT puanlar›, aç›k yöner-ge alt›nda elde edilen KKT puanlar›ndan düflüktür. Bilginin otomatik olarak ve bilinçli çaba gerektirmeksizin geri getiril-mesini sa¤layan örtük yönerge alt›ndaki KKT performans›, bilginin bilinçli bir çaba ile geri getirildi¤i aç›k yönergede al-t›ndaki KKT performans›ndan daha yüksek olmufltur. Bu so-nuç, önceden çal›fl›lan (Ö+) ve önceden çal›fl›lmayan (Ö-) ke-limeler aras›ndaki fark›n anlaml› bulunmas›yla birleflti¤inde, yönerge manipülasyonunun etkili oldu¤u, yani örtük belle¤in deneysel olarak ortaya ç›kart›ld›¤› kan›tlanm›fl ve örtük-aç›k belle¤in yönergeler yoluyla ayr›flt›r›labilece¤ini savunan arafl-t›rmalar (12-15) desteklenmifltir.

Test edilme süresinin temel etkisi, anl›k test edilmenin gecikmeli test edilmeye göre daha baflar›l› KKT performans›-na neden oldu¤unu göstermifltir. Bu yönüyle hem örtük hem de aç›k bellek, çal›flma ve test aflamas› aras›nda geçen sürenin uzamas›ndan olumsuz flekilde etkilenmifltir. Bu bulgu, k›sa ve uzun süreli aç›k bellek ayr›m›na benzer bir ayr›m›n örtük bel-lek (k›sa ve uzun süreli örtük belbel-lek) için de geçerli olabilece-¤ini göstermesi aç›s›ndan önemlidir.

Örtük ve aç›k bellek ayr›m› aç›s›ndan çeliflkili sonuçlar› olan yafl grubu ve yönerge türü de¤iflkenlerinin ortak etkisi-nin kayna¤›, örtük yönerge alt›ndaki gençler ve yafll›lar ara-s›ndaki farkt›r (fiekil 2). Bu sonuç, örtük belle¤in yafltan etki-lenmedi¤ini iddia eden araflt›rma bulgular›yla çeliflirken (7,29-32); örtük belle¤in yafltan etkilendi¤ini gösteren bul-gular› (8, 34-36) destekler niteliktedir. Aç›k yönerge koflu-lunda, genç grubun KKT puan› ortalamas› yafll› gruptan bü-yük olmas›na ra¤men, iki grup aras›ndaki fark›n anlaml›

ol-mamas› flafl›rt›c› bir bulgudur. Aç›k belle¤in yaflla beraber ge-riledi¤ini üzerinde genifl uzlaflma sa¤lanm›fl bir konudur (7,27,28,32). Kat›l›mc› say›s› art›r›ld›¤› taktirde, bu fark›n anlaml› ve literatürle uyumlu hale gelebilece¤i öngörülmek-tedir.

Aç›k yönerge alt›ndaki genç ve yafll› gruplar aras›nda KKT aç›s›ndan fark bulunmamas›, çal›flma aflamas›nda yap›-lan kodlama (kelimeleri sadece okuma) ile test aflamas›ndaki KKT görevi (fiziksel/alg›sal talepleri olan) aras›ndaki etkilefli-min aç›k bellek aleyhine sonuçlanm›fl olmas›yla aç›klanabilir. Yafl ve test edilme süresi ortak etkisi, gecikmeli test edil-me koflulunda gençlerin yafll›lardan daha baflar›l› olduklar›n›, yafll›lar›n ise anl›k test edilme koflulunda gecikmeliye göre daha baflar›l› olduklar›n› göstermifltir. Anl›k test edilme du-rumunda gençlerle yafll›lar aras›nda fark gözlenmezken gecik-meli test edilme durumunda gençler lehine bir sonuç ortaya ç›kmaktad›r (fiekil 3). Gençlerin anl›k test edilme koflulunda KKT puanlar› daha yüksek olmas›na ra¤men, anl›k ve gecik-meli test edilme koflullar›ndan elde ettikleri KKT puanlar› aras›ndaki fark anlaml› bulunmam›flt›r. Bu bulguyu ilgili ya-z›n ba¤lam›nda aç›klamak oldukça zordur. Elde edilen bu bulgu, a) genç kat›l›mc›lar›n araflt›rmaya yeterince konsantre olmamalar›, kelimeleri ak›lda tutmak için yeterince biliflsel çaba göstermemeleri, dolay›s›yla otomatik süreçlere benzer bir performans göstermeleriyle veya b) dille ilgili kuflak fark-l›l›¤›na ba¤l› olarak kullan›lan kelimelerin genç grup alehine bir durum yaratm›fl olmas› ihtimali ile aç›klanabilir.

Gençlerin tüm deneysel koflullarda yafll›lardan daha yük-sek KKT performans› sergiledikleri, her iki yafl grubunun da örtük yönerge alt›nda ve gecikmeli test etme koflulunda daha baflar›s›z olduklar›n› göstermifltir.

Araflt›rman›n en önemli sonucu ise aç›k bellekte y›llard›r varl›¤›n› bildi¤imiz k›sa ve uzun süreli bellek ay›r›m›n›n genç ve yafll› bireylerde, örtük bellek için de geçerli oldu¤unun gösterilmifl olmas›d›r.

Kat›l›mc› say›s› ile seçilen soyut kelimelerden baz›lar›n›n duygusal yükünün fazla olmas›n›n çal›flma (fiziksel kodlama a¤›rl›kl› okuma görevi) sonuçlar› üzerinde yaratm›fl olabilece-¤i yanl›l›k (örtük bellek lehine) mevcut çal›flman›n s›n›rl›l›k-lar› olarak özetlenebilir.

Buna karfl›n, sa¤l›kl› ve aktif yafllanman›n hedeflendi¤i günümüzde, mevcut bulgular›n, yafll›l›k döneminde meydana gelen biliflsel de¤iflimin ard›ndaki mekanizmalar› anlamaya yönelik temel bilim araflt›rmalar›na katk›s›n›n yan› s›ra, sos-yal güvenlik, sigorta ve sa¤l›k hizmetlerinin yeniden yap›lan-d›r›lmas›na yönelik politikalar›n üretilmesi gibi uygulama alanlar› aç›s›ndan da önemli do¤urgular› olaca¤› düflünülmek-tedir.

(9)

K

AYNAKLAR

1. Graf P, Schacter DL. Implicit and explicit memory for new

as-sociations in normal and amnesic subjects. J Exp Psychol: Lea Mem Cog 1985;11:501–18.

2. Schacter DL. Implicit memory: History and current status. J

ExpPsychol: Lea Mem Cog 1987;13(3):501-518.

3. Light LL, Prull MW, La Voie DJ, Healy MR. Dual-process

theories of memory in old age. In: T. J. Perfect TJ & Maylor EA (Eds.): Models of cognitive aging: Debates in Psychology. Oxford University Press,London 2000, pp 102-119.

4. Willingham DB, Preuss L. The death of implicit memory.

Psyche [Internet]. 1995 Oct; 2(15). Available from: http://www.theassc.org/files/assc/2348.pdf

5. Posner MI, Petersen SE, Fox PI, Raichle ME. Localization of

cognitive operations in the human brain. Science 1988;240: 1627-1631.

6. Schacter DL. Understanding implicit memory. Am

Psycholo-gist 1992;47(4):559–569.

7. Anooshian LJ. Understanding age differences in memory:

Di-sentangling conscious and unconscious processes. Int J Behav Develop 1999;23(1):1–18.

8. Cangöz B. ‹leri yaﬂl›lar ile genç yetiﬂkinlerde kodlama düzeyi-nin örtük ve aç›k bellek üzerindeki etkisi. Türk Geriatri Der-gisi 2002;5(4):125-131.

9. Fleischman DA, Wilson RS, Gabrieli JDE, Schneider JA,

Bi-enias JL, Bennett DA. Implicit memory and Alzheimer’s Di-sease Neuropathology. Brain 2005;128:2006-2015.

10. Kim MS, Kim YY, Kim FN, Lee KJ, Ha TH, Kwon JS.

Imp-licit and expImp-licit memory in patients with obsessive-compulsi-ve disorder: An eobsessive-compulsi-vent-related potential study. J Psychiatric Res 2005;40(6):541-549.

11. Pauli P, Dengler W, Wiedemann. Implicit and explicit

me-mory processes in panic patients as reflected in behavioral and electrophysiological measures. J Behav Therapy Exp Psychiatry 2004;36(2):111-127.

12. Goshen-Gottstein Y, Kempinsky H. Probing memory with

conceptual cues at multiple retention intervals: A comparison of forgetting rates on implicit and explicit tests. Psychonomic Bulletin and Review 2000;8(1):139-146.

13. Hamilton M, Rajaram S. The concreteness effect in implicit

and explicit memory tests. J Mem Language 2001;44:96–117.

14. Pilotti M, Meade ML, Gallo DA. Implicit and explicit

measu-res of memory for perceptual information in young adults, he-althy older adults, and patients with Alzheimer’s Disease. Exp Aging Research 2003,29;15-32.

15. Tavat B, Karakaﬂ, S. Örtük ve aç›k yönerge, kodlama ve sunum

türünün yeni ça¤r›ﬂ›mlar kurmaya etkisi. In: Bayraktar R, Da¤ ‹ (Eds.): VII. Ulusal Psikoloji Kongresi Bilimsel Çal›ﬂmalar› Kitab›. 7. Ulusal Psikoloji Kongresi Düzenleme Kurulu ve Türk Psikologlar Derne¤i Yay›n›, Ankara 1992, pp 28-34.

16. Atkinson RC, Schiffrin RM. Human memory: A proposed

system and its control processes. In: Spence KW, Spence JT (Eds.): The psychology of learning and motivation (Vol. 2). Academic Pres, New York, 1968 pp 89-195.

17. Ballesteros S, Reales JM, García E, Carrasco M. Selective atten-tion affects implicit and explicit memory for familiar pictures at different delay conditions. Psicothema 2006; 18 (1): 88-99.

18. Carlesimo GA, Marfia GA, Loasses A, Caltagirone C. Recency

effect in anterograde amnesia: Evidence for distinct memory stores underlying enhanced retrieval of terminal items in im-mediate and delayed recall paradigms. Neuropsychologia 1996; 34 (3): 177–184.

19. Mitchell DB, Bruss PJ. Age differences in implicit memory:

conceptual, perceptual or methodological? Psychology and Aging 2003; 18 (4): 807-822.

20. Stebbins GT, Gabrieli JDE, Masciari F, Monti L, Goetz CG.

Delayed recognition memory in Parkinson’s disease: A role of working memory? Neuropsychologia 1999;37:503–510.

21. Tulving E, SchacterDL, Stark HA. Priming effects in

word-fragment completion are independent of recognition memory. J Exp Psychol: Lea Mem Cog 1982;17:595-617.

22. Akdemir A, Cangöz B, Örsel S, Selekler K. Hafif kognitif

bo-zuklu¤u olan hastalarla Alzheimer Tipi Demans hastalar›n›n örtük bellek performans› aç›s›ndan karﬂ›laﬂt›r›lmas›. Türk Psi-kiyatri Dergisi 2007;18 (2):118-128.

23. Ruiz-Vargas JM, Cuevas I, Marschark M. The effects of concre-teness on memory: Dual codes or dual processing? Europ J Cog Psychol 1996;8 (1):45-72.

24. ter Doest L, Semin G R. Retrieval contexts and the

concrete-ness effect: Dissociations in memory for concrete and abstract words. Europ J Cog Psychol2005;17(6):859-881.

25. Paivio A. Imagery and Verbal Processes. Holt-Rinehart, New

York 1971.

26. Schwanenflugel PJ, Harnishfeger KK, Stowe RW. Context

availability and lexical decisions for abstract and concrete words. J Mem Language 1988;27:499–520.

27. G›mzal A, Yazgan Ç. Hafif biliﬂsel bozulma. Türk Psikiyatri

Dergisi 2004;15 (4):309-316.

28. Light LL. Memory and aging: four hypothesis in search of

da-ta . Annual Review Psychology 1991;42:333-376.

29. Jelicic M, Craik FIM,Moscovitch M. Effects of aging on diffe-rent explicit and implicit memory tasks. Europ J Cog Psychol 1996,8(3);225-234.

30. Light LL, Singh A. Implicit and explicit memory in young and

older adults. J Exp Psychol: Lea Mem Cog 1987;13 (4):531-541.

31. Maki PM, Zonderman AB, Weingartner H. Age differences in

implicit memory: fragmented object identification and cate-gory exemplar generation. Psychol Aging 1999,14(2); 284–294.

(10)

32. Mitchell DB, Schmitt FA. Short and long-term implicit me-mory in aging and Alzheimer’s Disease. Aging Neuropsychol Cog 2006;13(3-4):611-635.

33. May CP, Hasher L, Foong N. Implicit memory, age and time

of day. Psychol Sci 2005;16 (26):96-100.

34. Chiarello C, Hoyer WJ. Adults age differences in implicit and

explicit memory: Time course and encoding effects. Psycho-logy and Aging 1988;3:358-366.

35. O’Hanlon L, Wilcox KA, Kemper S. Age differences in

impli-cit and expliimpli-cit associative memory: Exploring elaborative pro-cessing effects. Exp Aging Res 2001;27:341-359.

36. Russo R, Parkin AJ. Age differences in implicit memory:

Mo-re appaMo-rent than Mo-real. Mem Cog 1993;21(1):73-80.

37. Folstein M, Folstein S, McHugh P. Mini-mental state: A

prac-tical method for grading the cognitive state of patients from clinician. J Psychiatric Res 1975;12:189–198.

38. Güngen C, Ertan T, Eker E, Yaﬂar R, Engin F. Standardize

mi-ni mental testin Türk toplumunda hafif demans tan›s›nda ge-çerlik ve güvenilirli¤i. Türk Psikiyatri Dergisi 2002;13(4): 273–281.

39. Scheikh JI, YesavageJA. Geriatric depression scale (GDS):

Re-cent evidence and development of a shorter version. Clinical Gerontology 1986;5:165–173.

40. Ertan T, Eker E. Reliability, validity, and factor structure of the Geriatric Depression Scale in Turkish elderly: Are there different factor structures for different cultures. Int Psychoge-riatrics 2000;12(2):163–172.

41. Pfeffer RI, Kurosaki TT, Harrah CHJr, ark. Measurement of

activities of older adults in community. J Gerontology 1982; 37(3):323–329.

42. Selekler K, Cangöz B, Karakoç E. ‹ﬂlevsel Faaliyetler

Anke-ti’nin 50 yaﬂ ve üzeri grupta Türk kültürü için uyarlama ve norm belirleme çal›ﬂmas›. Türk Nöroloji Dergisi 2004;10(2): 102–107.

43. Beck AT. An inventory for measuring depression. Arc Gen

Psychology 1961;4:561-571.

44. Hisli N. Beck Depresyon Envanteri’nin geçerli¤i üzerine bir

çal›ﬂma. Psikoloji Dergisi 1988;6(22):118-122.

45. ﬁahin NH, ﬁahin N. Reliability and validity of the Turkish

version of the Automatic Thoughts Questionnaire. J Clinical Psychol 1992;49(6):751-763.

46. Tekcan A‹., Göz ‹. Türkçe Kelime Normlar›: 600 Türkçe

ke-limenin imgelem, somutluk, s›kl›k de¤erleri ve ça¤r›ﬂ›m setle-ri. Bo¤aziçi Üniversitesi Matbaas›, ‹stanbul 2005, pp 18-37.

47. Türk Dil Kurumu (TDK). Türkçe Sözlük. Cilt 1–2. Türk

Ta-rih Kurumu Bas›m Evi, Ankara 1983, pp 10-158.

48. Blaxton TA. Investigating dissociations among memory

me-asures: Support for a transfer-appropriate processing frame-work. J ExpPsychol: Lea Mem Cog 1989;15:657–668.

49. Swaab TY, Baynes K, Knight RT. Separate effects of priming

and imageabality on word processing: an ERP study. Cogniti-ve Brain Res 2002;15:99-103.