Kitap Tamtmalar:
M~RZA ~EMS-~~ BUHARA-Y~, Tarih-i Buhara, Hokand ve Ka~gar (Der
~erh-i hükümrâni-i Emir Mir Haydar der Buhara, Muhammed Ali Han der
Hokand ve Cihangir Hoca der Ka~gar), mukaddeme, tashih ve tahkik
Mu-hammed Ekber A~~k, Defter-i Ne~r-i Miras-~~ Mektub, Ayine-i Miras, Tahran
1377 h.~. (1998), 340 s.
Eserde kendisini Mirza ~ems (s.89, 95, 103, 108), Mirza ~ems-i Buharayi (s.114, 120) ve Mirza ~ems Buharayi (s.110) olarak adland~ran yazar hakk~nda fazla bir bilgi bulun- mamaktad~r. C. A Storey'in, milellifin dostu ve eserin ilk na~iri V. V. Grigoriev'den naklen kay-dedi~ine göre (Persian Literature, I/1, 385-386) ~ems, 1804(?) y~l~nda do~mu~~ olup, babas~~ Mirza Yusuf, Mir Haydar'~n Divân kkiplerinden, dedesi Mir Yak~~b da Danyal Atal~k'~n Def-terdân idi. Kukarde~i ise Mir Haydar'~n küçük karde~i Mir Hüseyin ile evli idi. Dolay~s~~ ile saray çevresine mensup olup, devrin olaylar~na yak~ndan tan~k olmu~tu. Çe~idi olaylara tan~k oldu~unu eserden de tespit etmek mümkündür. Mesela kendisinin, Buhara'da bulundu~u s~rada tahta oturan ~ah Murad'~n, ~ehr-i Sebz üzerine I. defa sefere ç~kt~~~n~~ (s.114); Emir oimer'in 1826 y~l~nda Buhara'da k~sa bir süre devam eden hâkimiyeti s~ras~nda orada bulunup, olaylar~~ gözleri ile gördü~ünü (s.89); Buhara'dan kaç~p, ayn~~ y~l içinde Emir Nasn~llah Han'~n (1826-1860) askerleri ile birlikte Buhara'ya dönüp, onun adamlar~ndan oldu~unu (s.95); ancak burada fazla kalmayarak, Emir Nasrullah Han'dan korkusundan, önce ~ehr-i Sebz'e, oradan da Hokand'a gidip, tekrar eski velinimeti Ömer Han'a s~~~nd~~~n~~ (5.95); buradan da ulemadan Hoca Yusuf-i Ka~gari ile birlikte Ka~gar'a geçtiklerini (5.103) kaydediyor. Çok geçmeden Buha-ra'ya dönen müellif, 5-6 y~l kadar Rusya'da dola~t~ktan sonra, Orenburg'a gelip, burada ticaretle me~gul olmu~, 1845-49 y~llar~~ aras~nda Moskova, Odesa, ~stanbul ve Kudüs yolu ile Hacc'a gitmi~, dönü~ünde Orenburg K~rgalann~n sivil valisi olan Grigoriev'in iste~i üzerine Buhara ve Ka~gar ile ilgili hat~ralar~n~~ yazarak, kendisine teslim etmi~ti.
"Beyân-~~ Ba'z~~ Havadist-~~ Buhara ve Hokand ve Ka~gar" ba~l~~~~ alt~nda Farsça metin, Gri-goricv taraf~ndan 1861 y~l~nda Kazan üniversitesinde Rusça çevirisi ve notlar ile birlikte "O nye-kotorykh sobytiyakh v Bukharye, Khokandye i Kashgarye -Zapiski Mirzy- Shemsa Buldun, iz-dannyya v tekstye, s perevodom i primyechaniya~ni, V. V. Grigor'evym" ad~~ ile yay~nlanm~~t~r.
Burada tan~t~m~n! yapt~~~m~z Muhammed Ekber A~~k taraf~ndan yay~mlanan eserin niisham Tahran'da Dani~gâh-~~ Terbiyet-i Muallim (eski Dini~seray-~~ Ali) kütüphanesi, 185 nr.da kay~tl~~ bulunmaktad~r.
~ki bölüm halinde diizenlen~ni~~ olan eserin birinci bölümü Buhara hâld~ni Emir Haydar'~n
saltanat~~ ile ba~lay~p (3.67), Hokand hkimi Muhammed Ali devrinin olaylar~~ ile devam ederek, Ka~gar Ukimi Cihangir Hoca'n~n saltanat~~ ile sona ermektedir (s.108). Her iki bölüm de 1276 (1859) y~l~nda tama~nlan~naktad~r. ~ems bu bölümün sonunda "bütün bu olaylar~~ gözüyle görüp yazd~~~m" ifade etmektedir (5.108).
Milellif, Buhara saray çevresine yak~n olmas~ndan dolay~~ s~k s~k buradaki mücadelelerden de söz eder. Ancak de~~rin di~er baz~~ kaynaklannda da görüldü~ü üzere, olaylar~n tam olarak ta-rihlerini vermemekle birlikte, baz~~ olaylar dolay~s~~ ile kendinden de söz eder (s.89, 114, 115).
1048 K~TAP TANITMA
Emir ~ah Murad (1784-1800)'m hayat~~ ile ba~layan (5.108) ikinci bölüm, Cihangir Ho-ca'n~n saltanat~~ ile sona erer (s.156). Bu bölümde s~ra ile ~u konular ele ahnmaktachr: Emir ~ah Murad (s.108), Ebu'l-Feyz Han (5.108), ~ah Murad (s.111), Kar~i (5.120 Kinnil (5.121) Rahim Han (s.121), ~ehr-i Sebz (5.126), Çarcu (s.127), Merv (5.128), Ürgenc-i Taze (5.133), Miyan Kale (5.133), Kara Kalpak (s.133), Kette Kurgan (s.133), Hisar (s.134), Meymene (5.135), Hoca Mübarek (s.137), Mihmanhâne (5.137), Melik (s.137), Edyangâzi (5.137), Bazarçe (5.138), ~~an Nakib (5.138), Kale-i Penc~enbe (s.143), Kunduz (s.143), Kara Tegin (s.145), Yarmezar (s.146),
~akirdpi~e (s.146), Mezar-~~ ~erif (s.146), Danyal Beg'in hâkimiyeti (s.146), ~li (s.149), Bedeh~an
(s.149), Uratepe (5.152), Kiyar~i Korko~un (s.155), Cihangir'in hâkimiyeti (s.155).
Bu ikinci bölümde baz~~ Rus ve Avrupahlar~n da ad~~ geçer. Ruslar~n bir k~sm~~ ordu men-subu olup, bu yöredeki Emirlerin askerlerini e~itmelde görevli idiler. Ruslar~n bir k~sm~~ ise ma-den mühendisi olarak çah~~yorlard~. Onlar, görevleri sona erdikten sonra Rus makamlar~na bölge ile ilgili raporlar veriyorlard~.
Avrupahlann ço~unlu~unu ise ~ngilizler te~kil ediyordu. Onlar ise daha çok yollar ve Rus-lar ile ilgilenmekte idiler.
Eserin son k~sm~~ yay~nlayan~n notlanna ayr~lm~~~ olup, ba~l~ca ~u lus~mlar yer almaktad~r: Emir ~ah Murad'~n ölümü ve tarihçilerin bu husustaki ihtilâfi (s.159), Hakim Ku~beg (5.159), Emir Haydar'~n tahta oturma töreni (s.160), Din Nâs~r Beg (5.160), Çalak Kurgan (5.161), Yeni Kurgan (s.161), ~lk Nazar (~ltüzer) Han-~~ Ürgenci (5.161), A~nu ~rma~~~ ve onun co~rafi ve tarihi durumu (5.162), Mir Nasrullah ve Kar~i hâkimiyeti (s.165), iidine Kul Beg ve Mamur Beg (s.166), Ku~begi'nin Mir Nasrullah Han'a mektubu (5.168), ~erif Beg ve Ulu~~ Beg (s.168), Emir Haydar'~n ölümü ve hayat hikayesi (5.169), Emir Mir Hüseyin Han (s.169), Zübeyr Han, Hamza Han ve Safder Han (s.170), Ömer Han, tahta oturmas~~ ve devrinin olaylar~~ (171), Ayaz Beg, Re-ceb Beg ve onlar~n /vfir Nasrullah-~~ Mang~tryi yükseltmeleri (5.172), !~an Nakib (5.172), Ömer Han Herat'ta (5.174), Hokand hâkimi Muhammed Ali Han (s.174), Nerzom (Nerzem) ve co~rafi durumu (s.175), Ka~gar hâkimleri (5.175), Mahdum-i Azam (s.176), Yarkend ve co~rafi durumu (s.176). Hakim olarak Ebu'l-Feyz Han (5.177), Rahim Han'~n ölümü ve Ebu'l-Gazi'nin saltanat~~ (5.178), Ebu'l-Gazi (5.179), Velyaminof Zernof (s.179), Melkom'un Iran Tarihi (s.180), Ebu'l-Gazi ve tarihçilerin bak~~~~ (s.181), Yefremof (5.181), Emir ~ah Murad'~n Kitabu'l-Hikmeti (5.182), Özbek Niyaz Ali (s.I82), Bayram Ali'nin o~lu Muhammed Hüseyin Han (s.182), Burna~ef (s.186), ~ah Murad ve Hind taraf~na seferi (5.187), Kar~i ve co~rafi durumu (s.188), Novgorad, co~rafi ve tarihi durumu (s.190), Miyondorf (s.191), Rigistan, co~rafi ve tarihi du-rumu (5.191). Timur~ah o~lu Abdulah Han (s.192), Grigoriyef (s.192), Nadir $ah'~n 1840 y~hnda Buhara taraf~na seferi (s.193), Zaman ~ah-~~ Kabuli (5.193), Nadir ~ah'~n Buhara'da ev-lenmesi (5.198), ~skender Han Dâdgâh (s.199), Kitab kasabas~, tarihi ve co~rafi durumu (5.199), Yeke Bag ve co~rafi durumu (s.200), Sir Aleksander Burnes (s.200), Murgab suyu ve co~rafi durumu (5.201), Emir Mir Haydar'~n 1833 y~l~nda Merv'e seferi (s.202), Hive Ham Mu-hammed Emin (5.202), Zeref~an ovas~~ ve co~rafi durumu (s.204), Yengi Kurgan ve co~rafi du-rumu (s.204), Kete Kurgan ve co~rafi dudu-rumu (5.204), Kâfirnihan irma~~~ ve co~rafi dudu-rumu (5.205). Endhod ve co~rafi durumu (s.206). Akça ve co~rafi durumu (s.208), ~~lurgan ve co~rafi durumu (5.211), Meymene ve co~rafi durumu (s.213). Ramitanskoy ve co~rafi durumu (s.218), Zendami~k (Zendene), co~rafi mevkii ve bu ~ekilde adland~r~lmas~~ (5.219), Vafkend (Vabkend)ve co~rafi durumu (5.220), Hayrâbâd ve co~rafi durumu (5.221), Hive Hani Mu-hammed Rahim Han (s.221), Muravyef (s.222), MuMu-hammed Rahim Han ve para kestirmesi (5.223), Allahkulu Han (s.223), Nur Ata, co~rafi durumu ve adland~r~lmas~~ (5.224), Mam~~~ (Mumu~) Han (s.225), Kunduz, tarihi ve co~rafi durumu (s.226), Muhammed Murad Beg ve Kunduz hâkimiyeti (s.229), Talihan (Talikan) ve co~rafi durumu (s.229), Hazret-i ~mam ve
KITAP TANITMA 1049
co~rafi durumu (s.233), Hinduku~, co~rafi durumu ve adland~r~lmas~~ (s.235), Ta~~ Kurgan ve co~rafi durumu (s.236), Hulum (Hulm) ve co~rafi durumu (s.239), Enderâb, co~rafi durumu ve adland~r~lmas~~ (s.240), Karategin ve co~rafi durumu (s.242), Kale-i Hu~n, co~rafi durumu ve adland~r~lmas~~ (5.243), ~akird Bi~e ve adland~r~lmas~~ (s.244). Orenburg, co~rafi ve tarihi du-rumu (s.244), Emir Nasrullah ve Hokand üzerine gitmesi (s.245), ~skender Han ~n luzkarde~i (s.246), Feyzabad, co~rafi durumu ve adland~r~lmas~~ (s.247), Timur~ah ve Sultan~ah aras~ndaki dü~manl~k (5.248), 1890 y~l~~ Bedeh~an harac~~ (s.248), Kâfir-i Siyahpu~, co~rafi durumu ve ad-land~r~lmas~~ (s.248), Wood ve hayat hikayesi (s.251), Cerm, co~rafi ve tarihi durumu (s.252), Seyyah Nazarof (s.258), Cizah, co~rafi durumu ve tarihi (s.253), Ka~gar hakimleri Bernid ve Hoscan (Hoca Burhaneddin ve Hoca Can) (s.254), Çayhab (Çah-~~ âb), co~rafi durumu ve ad - land~r~ lmas~~ (5.256). Vahan, co~rafi durumu ve tarihi (s.257), Ka~gar, co~rafi durumu ve tarihi (s.263). Ayr~ca kitab~n sonunda maddeler, ki~i, yer, kavim-kabileler ile ilgili dizinler ile bibliyog-rafya bulunmaktad~r.
XIX. yüzy~l Türkistan tarihi ve Mang~dar ile ilgili olup, ~imdiye kadar pek bilinmeyen ve kullan~lmayan bu eserin ne~ri, bu alanda çal~~anlara büyük yarar sa~layacakt~r.
-41
