T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
SOSYAL BİLGİLER EĞİTİMİ ANABİLİM DALI SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETMENLİĞİ BİLİM DALI
SOSYAL BİLGİLER DERSİNDE ÖĞRENMEYİ ÖĞRENME
STRATEJİLERİNİN, ÖĞRENCİLERİN ANLAMA VE
YORUMLAMA DÜZEYLERİNE ETKİSİ
Yüksek Lisans Tezi
Danışman
Yard. Doç. Dr. Zeki ATÇEKEN
Hazırlayan
İbrahim UYSAL
ÖNSÖZ
19. yüzyıldan bugüne dünyada bilim ve teknolojide, buna bağı olarak toplum yaşamında önemli ve sürekli değişmeler ve gelişmeler yaşanmaktadır. Bu değişim ve gelişmelere bağı olarak bilgiler katlanarak artmakta, giderek karmaşık bir nitelik kazanmaktadır. Bu çerçevede bireylerin öğrenme süresi, okul yıllarının dışına ve ötesine taşmaktadır, yani yaşam boyunca öğrenme ihtiyacı ortaya çıkmaktadır.
Bilgi toplumu olarak da adlandırılan çağımızda belirleyici rol, bilgide ve insandadır. İnsanlar, yaşamlarını sürdürebilmek ve standartlarını koruyabilmek için bilgi toplumunun gerektirdiği bilgi ve becerilere sahip olmak zorundadır. Bu anlamda eğitim anlayışımızı ve süreçlerimizi yeniden ele almamız gerekmektedir; bireyi temel alan, yaşam boyu öğrenmeyi sağlayan eğitim sistemleri üzerinde yeni değerlendirmeler yapılmalıdır.Yukarıda bahsettiğimiz becerilere sahip olmanın yolu “Öğrenmeyi Öğrenme” dir. Yani bireylerin kendi kendilerine öğrenmelerini sağlayan strateji ve tekniklerdir.
“Sosyal Bilgiler Dersinde Öğrenmeyi Öğrenme Stratejilerinin, Öğrencilerin Anlama ve Yorumlama Düzeylerine Etkisi” adını verdiğimiz bu çalışmamızla İlköğretim Okullarında Sosyal Bilgiler Derslerinin işlenişinde Öğrenmeyi Öğrenme Stratejilerinin önemi ve öğrencilerin başarı düzeylerine etkisi değerlendirilmeye çalışılmıştır.
Bu araştırmanın gerçekleşmesinde birçok kinin katkısı olmuştur. Öncelikle araştırmanın her aşamasında yakın ilgi, yardım ve desteğini gördüğüm tez danışmanım Sayın Yard.Doç. Dr. Zeki ATÇEKEN’e, araştırmanın tez aşamasında yardımlarını gördüğüm Araştırma Görevlisi Sayın Alper SİNAN’a , araştırmanın uygulama aşamasında her türlü kolaylığı ve desteği sağlayan Hayıroğlu İlköğretim Okulu Müdürü Ramazan USLU’ya tüm içtenliğimle teşekkür ederim.
İbrahim UYSAL KONYA 2006
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ... KISALTMALAR ... 1.BÖLÜM PROBLEM Giriş... 1. PROBLEM ... 1.1.Problem Cümlesi ... 1.2. Alt Problemler ... 1.3.Araştırmanın Amacı ... 1.4. Araştırmanın Önemi ... 1.5. Varsayımlar ... 1.6. Araştırmanın Sınırlılıkları ... 1.7. İlgili Araştırmalar ... 1.8. Tanımlar ... 2.BÖLÜM
SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİ VE ÖĞRENMEYİ ÖĞRENME STRATEJİLERİ İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
2.1.İLKÖĞRETİMDE SOSYAL BİLGİLER DERSİ... 2.1.1Sosyal Bilgilerin Tanımı ... 2.1.2.Sosyal Bilgilerin Gelişimi... 2.1.3.Türkiye’de Sosyal Bilgiler Eğitimi ... 2.1.4. Sosyal Bilgiler Öğretiminin Amacı ... 2.1.5.Sosyal Bilgiler Dersinin Kapsamı ... 2.1.6.Sosyal Bilgiler Dersinin Programı ... 2.1.7. Sosyal Bilgiler Dersinin Gerekliliği ... 2.1.8. Sosyal Bilgiler Dersinde Kullanılan Eğitim Teknolojileri... 2.1.9. Sosyal Bilgiler Öğretiminde Kullanılan Öğrenme Stratejileri ... a. Tekrar ve Gözden Geçirme Stratejisi... b.Örnek Olay İncelemesi ... c.Soru-Cevap... d. Problem Çözme Yöntemi... e.Gezi Gözlem Yöntemi...
f. Rol Oynama Yöntemi ... 2.2. ÖĞRETİM STRATEJİLERİ ... 2.2.1. Sunuş Yoluyla Öğretim Stratejisi... 2.2.1.1. Sunuş Yoluyla öğretim Stratejisinin Temel Özellikleri ... 2.2.1.2. Ön Organize Ediciler ... 2.2.1.3. Bilişsel Örgütlemenin Güçlendirilmesi... 2.2.1.4.Sunuş Yoluyla Öğretimin Daha Etkili Olduğu Durumlar ... 2.2.1.5. Sunuş Yoluyla öğretimin Sınırlılıkları ... 2.2.2. Buluş Yoluyla Öğretim Stratejisi... 2.2.2.1. Buluş Yoluyla Öğretim Adımları... 2.2.2.2 Buluş Yoluyla Öğretimin Sınıfta Uygulanması ... 2.2.3. Araştırma-İnceleme Yoluyla Öğretim Stratejisi... 2.2.3.1. Araştırma-İnceleme Yoluyla Öğretimin Aşamaları... 2.2.3.2. Araştırma- İnceleme Stratejisinin Sınırlılıkları ... 2.2.3.3. Araştırma-İnceleme Yoluyla Öğretim Stratejisinin Üstünlükleri .. 2.2.3.4. Araştırma-İnceleme Yoluyla Öğretim Stratejisinin İyi kullanımı İçin Neler Yapılmalıdır?... 2.2.4. Tam Öğrenme Modeli... 2.2.4.1. Giriş Davranışları... a) Bilişsel Giriş Davranışları... b) Duyuşsal Giriş Davranışları... 2.2.4.2. Öğretim hizmetinin Niteliği... a) İpuçları ... b) Öğrenci katılımı ... c) Pekiştirme... d) Dönüt ve Düzeltme... 2.3. ÖĞRENMEYİ ÖĞRENME STRATEJİLERİ ... 2.3.1. Öğrenmeyi Öğrenme Kavramı ... 2.3.2. Mükemmel Öğrenmenin Temel İlkeleri ... 2.3.2.1.Öğrenmeyi Etkileyen Faktörler ... 2.3.2.2.Öğrenme Stilleri ... a.Çevresel Koşullar... b.Duyuşsal Özellikler ...
c.Sosyal Tercihler ... d.Fiziksel Özellikler... 2.3.3.Öğrenmeyi Öğrenme Stratejilerinin Temelleri... 2.3.3.1.Yineleme Stratejileri ... 2.3.3.2.Anlamlandırma Stratejileri ... 2.3.3.3. Örgütleme Stratejileri ... 2.3.3.4.Anlamayı İzleme Stratejileri ... 2.3.3.5.Duyuşsal Stratejiler... 2.3.4.Öğretim Stratejilerini Öğretim İlkeleri ve Süreci... 2.3.4.1. Öğrenme Sürecine Rehberlik... 2.3.4.2.Psikolojik Destek ... 2.3.4.3.Yöntem ve Araçların Seçimi... 2.3.5.Öğrenme Stratejilerinin Öğretiminde Yaklaşımlar... 2.3.5.1.Bağımsız Öğretim Yaklaşımı... 2.3.5.2.Bütünleştirilmiş Öğretim Yaklaşımı... 2.3.6.Öğrenmeyi Öğrenme Teknikleri... 2.3.6.1. Not Alma Teknikleri ... 2.3.6.2.Hızlı Okuma Teknikleri ... 2.3.6.3.Hafıza Teknikleri... 2.3.6.4.Yazma Teknikleri... 2.3.6.5.Yaratıcı Problem Çözme ... 2.3.6.6.Dinleme Teknikleri... 2.3.7. Öğrenmeyi Öğrenmede Öğretmen ...
3. BÖLÜM YÖNTEM
3.1. Araştırmanın Modeli ... 3.2. Evren ve Örneklem... 3.3. Veri Toplama Tekniği ... 3.4. Araştırmanın Uygulanışı... 3.5. Verilerin Analizi...
4. BÖLÜM
BULGU VE YORUMLAR
4.1. Deney ve Kontrol Gruplarının Başarı Öntest Puanlarının
Karşılaştırılması... 4.2. Deney ve Kontrol Grupların Başarı Son Test Sonuçlarının
Karşılaştırılması... 4.3. Deney Grubunun Ön Test ve Son Test Arasındaki Başarı Düzeyinin Karşılaştırılması... 4.4. Kontrol Grubunun Ön Test ve Son Test arasındaki Başarı Düzeyinin Karşılaştırılması... 5. BÖLÜM SONUÇ VE ÖNERİLER 5.1. Sonuç ... 5.2. Öneriler... KAYNAKÇA... EKLER ...
KISALTMALAR
M.E.B. : Milli Eğitim Bakanlığı Yay. : Yayınları
Y.Ö.K. : Yüksek Öğretim Kurumu A.A.M. : Atatürk Araştırma Merkezi Ünv. : Üniversite
Bkz. : Bakınız
T.D.K. : Türk Dil Kurumu
NCSS : Sosyal Bilgiler Ulusal Konseyi v.d. : Ve diğerleri
1.BÖLÜM PROBLEM
Giriş
Bu araştırmayla, İlköğretim yedinci sınıf Sosyal Bilgiler dersinde öğrenmeyi öğrenme stratejilerinin öğrencilerin başarılarına etkisi sınanmaya çalışılmıştır. Araştırmaya yönelik olarak bu bölümde, problem durumu ,araştırmanın amacı ,problem cümlesi, alt problemler, tanımlar ve ilgili araştırmalar üzerinde durulmuştur.
Eğitim kurumlarının en önemli işlevlerinden biri, çocuğu iyi bir vatandaş olarak yetiştirmektir. Eğitim kurumları bu işlevi, çocuğun toplumsallaşmasını, içinde yaşadığı toplumun kültürünü, tarihini, kurumları tanımasını sağlayarak; toplumdaki rollerinin gerektirdiği davranışları ,toplumun kendisine sağladığı imkanları ve bunlardan yararlanma yollarını kazandırarak yerine getirir. Eğitim kurumları bu işlevi yerine getirerek hem bireyin mutlu ve üretken olmasını hem de toplumun sürekliliğini sağlar. Ülkemizde öğrencilere tüm bu bilgi ve becerilerin önemli bir kısmı ,ilköğretim kurumlarında okutulan Sosyal Bilgiler dersi yoluyla kazandırılmaya çalışılır.1
Öğrenmeyi öğrenme; kişilerin bütün derslerde hatta yaşamı boyunca bilgiye ulaşabilmenin ön şartıdır. Günümüz toplumları hızlı gelişmeler ve değişmeler yaşamaktadır. Bilim, teknoloji, ekonomi, medya, politika, toplumsal ilişkiler gibi insan yaşamını derinden etkileyen birçok alanda yaşanan değişimlerin ivmesi ve boyutları sanıldığından daha derin ve kapsamlıdır.
Veri bankaları yoluyla, bilgiye ulaşma biçimlerimizde köklü değişiklikler ortaya çıkmaktadır. Bu gelişmelere ayak uydurma ve yaşamımızı buna göre yönlendirme konusunda çeşitli sıkıntılarla karşılaşabiliyoruz.
İçinde yaşadığımız dünya, dönüşümlerle çalkalanmaktadır. Bu dönüşümlere ancak değişerek ve gelişerek ayak uydurulabilir. Bu değişimlere ve gelişmelere ayak uyduramayan bireylerin, kurumların ve sistemlerin etkililiği ve verimliliği, her geçen gün azalmakta ve yok olmaya doğru gitmektedir. Bu nedenle, sadece çeşitli alanlardaki
gelişmelere ayak uydurabilen ve bu gelişmelerin gerektirdiği becerilerle donatılmış bireylerin ve kurumların ayakta kalma şansı vardır. 2
Bu gelişmeler ve değişmeler ışığında eğitimin rolü ne olmalıdır? Aynı şekilde öğrenci hızlı dönüşen bir dünyada kendini hangi bilgi ve becerilere göre hazırlamalıdır? Eğitim, şüphesiz bu dönüşümlerden en fazla etkilenen alanların başında gelmektedir. Bu nedenle günümüz eğitim sistemleri, geçmişte hiç olmadığı kadar mercek altına alınarak incelenmekte ve eğitimde yeniden yapılanma ve reform çalışmaları önemli bir ivme kazanmaktadır. Bu çerçevede yeni öğretim modelleri denenmekte ve geleneksel eğitim anlayışının yeni dönüşümler ışığında değişmesi için çaba gösterilmektedir.3
Bireylerin dünyadaki gelişmelere uyum sağlayabilmeleri, çoğalan, karmaşıklaşan bilgileri öğrenip kullanabilmeleri, öğrenmelerini etkin ve verimli biçimde yaşam boyu sürdürebilmeleri, onların etkili öğrenen bireyler yada etkili öğrenciler olmaları ile alakalıdır. Kısacası etkili öğrenci olmak, bireylerin hem okul yaşamları, hem iş yaşamları, hem de günlük yaşamları için önem taşımaktadır. Etkili öğrenici olmak da öğrenmeyi öğrenmekle mümkündür.4
İnsanlara; yeni yüzyıl düzeninde sonsuz olan bilgi okyanusundan, istediğiniz anda, istediğiniz kadar, sınırsız erişebildiğiniz bu havuz içinden faydalanmasını öğretebilmemiz gerekmektedir. 5
2 YILDIRIM ,Ali ,“Öğrenmeyi Öğrenmenin Temeli Olarak Düşünmeyi Öğrenme”, Öğrenmeyi Öğrenme , İstanbul-2004, M.E.B. Yay., s.188
3YILDIRIM ,Ali ,“Öğrenmeyi Öğrenmenin Temeli Olarak Düşünmeyi Öğrenme”, Öğrenmeyi Öğrenme .,s.188
4 ÖZER, Bekir, “Öğretmenlerin Yeni Görevi: Öğrenmeyi Öğretme” , Öğrenmeyi Öğrenme , İstanbul-2004, M.E.B. Yay., s. 196
5. KAYKAYOĞLU, Ruhi C. , “Günümüzde Yeni Bir Öğrenme Modeli”, Öğrenmeyi Öğrenme , İstanbul-2004, M.E.B. Yay., s.206-207
1. PROBLEM
Sosyal Bilgiler Dersi, ilköğretim okullarının 4.,5.,6. ve 7. sınıflarında okutulan temel derstir. Sosyal Bilgiler Dersi: dinleme,anlama (kavrama), uygulama,analiz, sentez, değerlendirme ve yorumlama becerilerini geliştirmeye yönelik oldukça kapsamlı bir derstir.
Sosyal Bilgiler öğretiminin amacı;Milli Eğitim Bakanlığı’nın amaçlarına ve temel ilkelerine uygun olarak ,öğrencilerin :
• Duyuşsal becerilerinin geliştirilmesi • Anlama gücünün geliştirilmesi
• Yorumlama kabiliyetlerinin geliştirilmesi
• Görev ve sorumluluklarını bilen ve bunları davranış haline getirmiş yurttaşlar haline getirilmesi
• Yapıcı ve yaratıcı düşüncenin geliştirilmesi • Hayata hazırlanması
• Temel tarih,coğrafya ve vatandaşlık bilgilerinin kavratılması
yönlerinden yetiştirmek ,onlara yardımcı olmak ve yol göstermektedir.
Günümüzde mevcut eğitim sistemimizdeki durumun, köklü değişikliğe ihtiyaç duyduğu hakkında çeşitli ifadelere rastlanılmaktadır. Bilginin geçici olduğu ansiklopedik bilgiden çok olayları derinliğine kavrama yeteneklerinin geliştirilmesi ve öğrenci-öğretmen etkileşiminin önemi vurgulanmaktadır. Yapılması gereken temel değişiklerin başında ise; öğrenmenin, öğrenci merkezli yapılması yer almaktadır.
Teknoloji alanındaki hızlı değişim,bilgi dünyasında kendini daha belirgin olarak ortaya çıkarmaktadır. Bu nedenle; bilgiyi geçici hafızaya yerleştiren ezberi bir kenara bırakan bilgiye ulaşılacak kaynakları araştırmayı öğreten ,bilginin kalıcılığını sağlayan, öğrenmeyi öğrenme stratejilerini daha da önemli hale getirmiştir. Böylece etkin öğrenim yöntem ve stratejileri eğitim-öğretim süreci içinde önemli hale gelmektedir.
Gerçek anlamda öğrenme; öğrenmeyi öğrenmekle başlar. İhtiyaçlar,amaçlar ve hedeflerle ilişkilendirilemeyen, yani sorgulanmayan bilgiler öğrenilemez ,sadece ezberlenir. O nedenle görülen, duyulan, algılanan bilginin çok azı bellekte kalır. İnceleme sırasında edinilen farklı bilgilerin ilerde işine yarayabileceğinin farkına varan
öğrenci ,niçin öğrendiğini keşfederek,kendine özgü hatırlama yöntemlerini, bilgileri ilişkilendirmeyi öğrenecek ,analiz, sentez ,değerlendirme ve yorumlama yapabilme becerilerini de geliştirecek ve öğrenmeyi öğrenecektir.
Klasik öğretimde, bütün etkinlikler öğretmen merkezli iken; modern yöntemlerde öğrenci merkeze alınmış ve öğretmene rehberlik görevi verilmiştir. Yani modern yöntemlerde, öğrencinin öğrenim sürecine aktif olarak katılması öngörülmektedir. Öğrenilen zihinsel beceriler ve stratejiler ,karşılaşılan ya da yeni olan herhangi yeni bir etkinliğe uygulanabilirse, öğrenmeyi öğrenmenin amacına ulaştığı söylenebilir.
Sosyal Bilgiler dersinde, kavramaya ve yorumlamaya yönelik hedeflerin gerçekleştirilmesinde öğrenmeyi öğrenme stratejilerinin kullanımının, öğrencilerin başarılarını olumlu yönde etkileyeceği düşünülmektedir.
1.1.Problem Cümlesi
Sosyal Bilgiler Dersinde Öğrenmeyi Öğrenme Stratejileri Öğrencilerin Anlama ve Yorumlama Düzeylerini ne derece etkilemektedir?
1.2.Alt Problemler
1. Geleneksel öğretimin uygulandığı, kontrol grubunun ön test ,son test sonuçları arasında faklılık var mıdır?
2. Öğrenmeyi öğrenme stratejilerinin uygulandığı deney grubunun, ön test ,son test sonuçları arasında anlamlı faklılık var mıdır?
3. Geleneksel öğretimin uygulandığı kontrol grubu ile öğrenmeyi öğrenme stratejilerinin uygulandığı deney grubu ön test sonuçları arasında anlamlı farklılık var mıdır?
4. Geleneksel öğretimin uygulandığı kontrol grubu ile öğrenmeyi öğrenme stratejilerinin uygulandığı deney grubu son test sonuçları arasında anlamlı farklılık var mıdır?
1.3.Araştırmanın Amacı
Sosyal Bilgiler Dersinde öğrenmeyi öğrenme stratejilerinin, öğrencilerin anlama ve yorumlama düzeylerine etkisi incelenecektir. Bu amaca ulaşmak için aşağıdaki soruya cevap aranacaktır.
1.Sosyal Bilgiler Dersinde öğrenmeyi öğrenme stratejilerinin öğrencilerin başarı düzeylerine etkisi var mıdır?
1.4.Araştırmanın Önemi
Sınıf içerisinde öğrenci başarılarının farklılık göstermesi büyük ölçüde öğrencilerin öğrenme süreçleriyle yani öğrenme ve çalışma stratejileri ile ilgilidir. Çünkü geleneksel eğitimin yapıldığı okullarımızda, öğrenciler aynı öğretme yaşantılarına ve süreçlerine girmelerine rağmen başarı açısından büyük farklılıklar söz konusudur. Bu durumu eğitimin bütün kademelerinde olduğu gibi İlköğretim okulları Sosyal Bilgiler dersinde de görmekteyiz. Bu farklılıklar öğrencilerin ders içi ve dışında kullandıkları öğrenme ve çalışma stratejilerinin, onların başarılarına belirleyici bir etkisi olduğunu göstermektedir.
Öğrenmeyi öğrenme stratejilerini başarılı bir şekilde uygulayan ve kendi öğrenme işlemlerini yöneten öğrenciler, netice itibari ile daha etkili bir şekilde öğreneceklerdir.
Öğrencilerin kullandıkları öğrenmeyi öğrenme stratejilerinin tespiti ,başarılı ve başarısız öğrencilerin kullandıkları stratejiler arasındaki farklar ,farklı konu alanlarında kullanılan farklı stratejiler ,öğretmenler ,sınavlar ,çevre koşulları ve diğer faktörlerin strateji kullanımını ne derece etkilediği ,öğrencinin ilgi yetenek v.b. özellikleri ile kullandığı stratejiler arasında ne gibi ilişkilerin olduğu v.b. durumlar araştırılması gereken konular arasındadır.
1.5.Varsayımlar
Araştırmanın planlanıp, yürütülmesinde ve sonuçta elde edilecek bulguların işlenmesinde şu varsayımlardan hareket edilecektir:
1.Araştırmada uygulanan başarı testlerinden elde edilen sonuçlar araştırma alanını temsil edecek ve araştırma için yeterli olacaktır.
2.Çevresel etmenler ,deney ve kontrol gruplarını aynı ölçüde etkileyecektir.
1.6.Araştırmanın Sınırlılıkları
Bu çalışma :
1. 7. sınıf Sosyal Bilgiler dersinde öğrencilerin görüp izlediklerini ,dinlediklerini ve okuduklarını anlama ve yorumlama ile,
2. Bu konuların işlenişinde, öğrenmeyi öğrenme stratejilerinin öğrencilerinin başarılarına etkisinin değerlendirilmesi,
3. Bu araştırmanın kapsadığı alan, Konya ili Karatay ilçesi Hayıroğlu İlköğretim Okulu ile sınırlıdır.
4. Bu araştırma Hayıroğlu İlköğretim okulu 7. sınıflarında uygulanacaktır.
1.7.İlgili Araştırmalar
Günümüze gelinceye kadar, Sosyal Bilgiler Öğretimi ile ilgili bir çok eser yazılmış ve araştırmalar yapılmıştır. Bu bölümde, bu alanda yapılan araştırmalar taranmış ve ilgili olan eser ve araştırmalar belirtilmiştir.
Sosyal Bilgiler Öğretimi konusunda yazılan önemli eserleri şu şekilde sıralayabiliriz: Veysel SÖNMEZ (1995), Veysel SÖNMEZ (1994), Münire ERDEN (1996), Nuri KÖSTÜKLÜ (2001), James L. Barth-Abdullah DEMİRTAŞ (1997), A.Galip KARAGÖZOĞLU (1966).
Yukarıda belirttiğimiz eserlerde; İlköğretimdeki Sosyal Bilgilerin gelişimi, öğretimi yöntem ve materyalleri, programı, amacı gibi konular üzerinde durulmuştur. Ayrıca Sosyal Bilgiler Öğretiminde kullanılan temel öğrenme stratejileri hakkında da bu eserlerde doyurucu bilgiler bulunmaktadır.
Benjamin S. BLOOM (1995), Nuray SENEMOĞLU (1997), Leyla KÜÇÜKAHMET (1994), ayrıca Öğrenmeyi Öğrenme Etkinlikleri (2004) gibi önemli çalışmalar, öğrenme stratejileri ve yöntemleri hakkında bilgi veren önemli eserler arasında sayılabilir.
Sosyal Bilgiler Öğretimi alanında yapılan bazı tez araştırmalarını şu şekilde sıralayabiliriz:
Nevzat KÖKEN (1995); “İlkokullarda Sosyal Bilgiler” adlı yüksek lisans tezi Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilgiler Enstitüsünde yapılmıştır. İlkokul Sosyal Bilgiler Programı, eğitim sistemi ve İlköğretim üzerine yapılan bir araştırmadır.
Ali MEYDAN (2001); “İlköğretim I.Kademe Sosyal Bilgiler Öğretimi Coğrafya Ünitelerinin İşlenişinde Laboratuar ve Görsel İşitsel Materyal Kullanımının Öğrencilerin Niteliksel Gelişimine Etkisinin Değerlendirilmesi” adlı Yüksek Lisans Tezi İlköğretim 4. ve 5. sınıflarında, Sosyal Bilgiler derslerinde görsel ve işitsel materyallerin kullanımının Sosyal Bilgiler Öğretimine etkisi, öğrenme faaliyetinde materyallerin yeri ve önemi konuları üzerinde durulmuştur.
Emel YORULMAZ (2001); “Öğrenmeyi Öğrenme Stratejilerinin İlköğretim Sosyal Bilgiler Öğrenci Ders Başarısı Üzerine Etkisi” adlı Yüksek Lisans Tezi
İlköğretim Sosyal Bilgiler dersinde, tarih ve coğrafya ünitelerinde öğrenmeyi öğrenme stratejilerinin başarı düzeyine etkisi üzerinde durulmuştur.
Bilal DUMAN (2002); “Süreç Temelli Öğretimin İlköğretim 6.sınıf Sosyal Bilgiler Öğretiminde Öğrencilerin Akademik başarısı ve kalıcılığı üzerindeki etkileri” adlı doktora tezinde, İlköğretim 6. sınıf Sosyal Bilgiler Öğretiminde öğrenme öğretme kuramlarının etkiliği, araştırma ve inceleme yoluyla öğretim yönteminin yeri ve önemi üzerinde durulmuştur.
Sabahattin ÇİFTÇİ (2001); “Sosyal Bilgiler Öğretiminde Problem Çözmeye Dayalı Öğrenme Metodunun Uygulanmasına Yönelik Bir Değerlendirme” konulu yüksek lisans tezinde,problem çözme metodunun uygulanışı, Sosyal Bilgiler Öğretimine etkisi incelenmiş ve problem çözme metodunun başarı üzerindeki etkileri araştırılmıştır.
Can EKİZ (2001); “İlköğretim Okulları 7.Sınıf Sosyal Bilgiler Dersi İstanbul’un Fethi Ve Sonrası Ünitesini Dört Farklı Öğretim Stratejine Göre Öğretimi” adlı yüksek lisans tezinde, farklı öğretim stratejileriyle Sosyal Bilgiler dersinin işlenişi üzerinde durulmuştur. Bu araştırma sonucunda; araştırma ve inceleme yoluyla öğretim stratejinin en etkili strateji olarak saptanmıştır. Bunun yanında sunuş yoluyla öğretim strateji, buluş yoluyla öğretim stratejisi ve iç içe, karma öğrenme stratejilerinin,Sosyal Bilgiler öğretimindeki etkiliği incelenmiştir.
Bircan ERENOĞLU (2001); “Öğretmenlerin Sosyal Bilgiler Öğretiminde İş Birliğine Dayalı Öğrenmenin Sınıf Ortamında Kullanılmasına İlişkin Görüşleri” konulu tezinde İlköğretim okullarında, Sosyal Bilgiler dersinde, işbirliğine dayalı öğrenme stratejisinin etkileri ve Sosyal Bilgiler öğretmenlerinin tutumları ve bu stratejinin öğrenci başarısı üzerindeki etkileri ortaya konulmuştur.
Ömer AĞIR (2003); “İlköğretim İkinci Kademe Sosyal Bilgiler Dersinin Öğretiminde Karşılaşılan Sorunlar” konulu yüksek lisans tezinde, ilköğretim 6. ve 7. sınıflarda gösterilen, Sosyal Bilgiler dersi öğretiminde, ortaya çıkan problemler ve bu sorunların çözümlerine dair öneriler ortaya konulmuş ve başarının yükseltilmesi için yapılabilecek çalışmalar araştırılmıştır.
Yapılan araştırmalar; İlköğretim Sosyal Bilgiler derslerinde öğrenme-öğretme stratejilerinin kullanımının etkinliliğinin tespit edilmesine yönelik bu alanda yapılan
araştırmalardır. Bu araştırmalar bize yol göstermiştir. Aynı zamanda yapılan çalışmalardan, bu konuda araştırmaya ihtiyaç duyulduğu tespit edilmiştir.
1.8.Tanımlar Eğitim:
Genel anlamıyla eğitim insanları belli amaçlarına göre yetiştirme sürecidir.6 Eğitim; “genel anlamda ,istendik davranış değiştirme ya da oluşturma sürecidir”.7
Eğitim tanımı; bir diğer eserde, şu şekilde belirtilmiştir: “Bireyin davranışında, kendi yaşantısı yoluyla istendik değişmeler oluşturma süreci” 8dir
Strateji:
Bir konuda takip edilecek yöntemler dizisidir.
Öğrenme:
Bireyin; çevresi ile etkileşimi sonucunda oluşan kalıcı izli davranış
değişikliğidir.9 Öğrenme kavramı, ayrıca, Bireyin, çevresiyle etkileşim kurması sonucu oluşan ve bireyin davranışlarında meydana gelen değişiklik olarak tanımlanmıştır.10
Öğrenme Stratejileri:
Öğrenme stratejileri; öğrencilerin, bağımsız olarak kendi öğrenme görevlerini gerçekleştirmelerini sağlayan teknikler, ilkeler ya da alışkanlıklardır.11
Öğrenmeyi Öğrenme:
Etkili öğrenici niteliklerini kazanma süreci.12
Öğrenmeyi Öğrenme Stratejileri:
Öğrencinin öğrenmesini etkileyen ,öğrenen tarafından kullanılan davranış ve düşünme süreçleri.
6 FİDAN, Nurettin, Okulda Öğrenme Ve Öğretme, Ankara 1985, Alkım Yay., s.4
7 SENEMOĞLU, Nuray, Gelişim, Öğrenme ve Öğretim, Kuramdan Uygulamaya, Ankara 1997, Spak Yay., s.92
8 BİLEN, Mürüvvet, Plandan Uygulamaya öğretim, Ankara 1996, s,2 9 BİLEN,Mürüvvet, Plandan Uygulamaya öğretim,s.26
10 FİDAN, Nurettin .Okulda Öğrenme ve Öğretme ,Ankara 1985,Alkım Yay.,s.10
11 YILMAZ Hasan-SÜNBÜL, A.Murat, Öğretimde Planlama Ve Değerlendirme, Ankara 2003, Mikro Yay.,s.119
12 ÖZER Bekir, “Öğretmenlerin Yeni Görevi: Öğrenmeyi Öğretme” , Öğrenmeyi Öğrenme ,İstanbul-2004,M.E.B. Yay.,s. 197
2.BÖLÜM
SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİ VE ÖĞRENMEYİ ÖĞRENME STRATEJİLERİ İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
2.1.İLKÖĞRETİMDE SOSYAL BİLGİLER DERSİ 2.1.1Sosyal Bilgilerin Tanımı
Eğitim kurumlarının en önemli işlevlerinden biri çocuğu iyi bir vatandaş olarak yetiştirmektir. Eğitim kurumları; bu işlevi, çocuğun toplumsallaşmasını, içinde yaşadığı toplumun kültürünü, tarihini, kurumlarını tanımasını sağlayarak; toplumdaki rollerinin gerektirdiği davranışları, toplumun kendisine sağladığı imkanları ve bunlardan yararlanma yollarını kazandırarak, yerine getirir. Eğitim kurumları, bu işlevi yerine getirerek hem bireyin mutlu ve üretken olmasını hem de toplumun sürekliliğini sağlar.13
Ülkemizde öğrencilere tüm bu bilgi ve becerilerin önemli bir kısmı , ilköğretim kurumlarında okutulan Sosyal Bilgiler dersi yoluyla kazandırılmaya çalışılır.Sosyal Bilgilerin öğretiminde, toplumun mirası, Sosyal Bilimlerle ilgili disiplinlerden yararlanılarak öğrencilere aktarılmaya çalışılmaktadır. Ayrıca öğrencilerde düşünme ve karar verme becerisi geliştirilmeye çalışılmaktadır.
Sosyal Bilgiler; insanları ve yaşamlarını konu alır, kendi kendimizi ve diğerlerini daha iyi anlamamıza yardımcı olur. Sosyal Bilgileri tanımlamak ,Coğrafya yada Tarih gibi bir disiplini tanımlamaktan daha zordur; çünkü Sosyal Bilgiler disiplinler arası ve çok disiplinli bir alandır. Bununla birlikte ;Sosyal Bilgilerin iki temel ayırıcı özelliği bulunmaktadır:bunlardan ilki; vatandaşlık yeterliliklerini kazandırmak ikincisi ise; bütüncül disiplinler arası bir alan oluşturmaktır.14
Bu bilgiler ışığında; “Sosyal Bilgiler, ilköğretim okullarında iyi ve sorumlu vatandaş yetiştirmek amacıyla Sosyal Bilimler disiplinlerinden seçilmiş bilgilere dayalı olarak, öğrencilere toplumsal yaşamla ilgili temel bilgi, beceri, tutum ve değerlerin kazandırıldığı bir çalışma alanı” olarak tanımlanabilir.15
13 ERDEN, Münire , Sosyal Bilgiler Öğretimi, Ankara-1996,Alkım Yay.,s.4-5
14 ÖZTÜRK,Cemil-DİLEK ,Dursun, Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler Öğretimi,Ankara-2002,PegemA Yay.,s.16
Bir diğer deyişle Sosyal Bilgiler; toplumsal gerçekle, kanıtlamaya dayalı bağ kurma süreci ve bunun sonucunda elde edilen dirik bilgiler olarak tanımlanabilir. Toplumsal gerçek denildiğinde, toplumsal yaşamı düzenleyen her türlü etkinlik akla gelebilir. İnsanın yaşamında kullandığı ve zorunlu olan, onun daha kolay ,rahat ,mutlu yaşamasını, kendini gizil güçleri doğrultusunda geliştirip gerçekleştirilmesini sağlayan tüm toplumsal olgular ve ilişkiler bu kavramın kapsamı içine girebilir. Bir bakımdan; Sosyal Bilimlerin, felsefe ve diğer etkinliklerin kesiştiği bir alan olarak düşünülebilir.
Sosyal Bilgiler eğitimiyle ilgili bilgi üreten ve bu alanda uluslar arası en büyük kuruluşlardan olan Sosyal Bilgiler Ulusal Konseyi (NCSS) ise Sosyal Bilgiler kavramını şu şekilde tanımlamıştır: “Sosyal Bilgiler, vatandaş yeterliliklerini kazandırmak için sanat, edebiyat ve Sosyal Bilimlerin disiplinler arası bir yaklaşımla birleştirilmesinden oluşan bir çalışma alanıdır. Okul programı içinde Sosyal Bilgiler antropoloji, arkeoloji, ekonomi, coğrafya, tarih, hukuk felsefe, siyasal bilimler, psikoloji, din, sosyoloji ve sanat, edebiyat, matematik ve doğa bilimlerinden uygun ve ilgili içeriklerden süzülen, sistematik ve eş güdümlü bir çalışma alanı sağlar. Sosyal Bilgilerin temel amacı; birbirlerine bağımlı, global bir dünyada, kültürel farklılıkları olan demokratik bir toplumun vatandaşları olarak kamu yararına bilgiye dayalı ,mantıklı kararlar verebilme yeteneği geliştirmek için genç insanlara yardımcı olmaktır.” 16
Sosyal Bilgiler disiplinler arası bir disiplin olarak ele alınabilir; çünkü toplumsal yaşamı düzenleyen tüm ilke ve genellemeler, bu alanın konusu olabilir. Burada ise; tüm Sosyal Bilimlerin ortak olarak ileri sürdüğü ve benimsediği, toplumsal uzlaşmayı sağlayan, temel önermeler söz konusudur.17
Sosyal Bilgiler ile Sosyal Bilimler kavramları genellikle, aynı anlamları ifade ettiği düşünülmekte ise de birbirlerinden farklı kavramlardır; Sosyal Bilimler dendiği zaman; fen, matematik, güzel sanatlar, felsefe disiplinlerinin dışında yer alan, insan ve insanın oluşturduğu olguları konu alan, disiplinler akla gelmektedir. İnsani veya beşeri bilimleri olarak da sınıflandırılan bu disiplinleri; tarih, coğrafya, hukuk, psikoloji,
16 DUMAN, Bilal, Süreç Temelli Öğretimin İlköğretim 6. Sınıf Sosyal Bilgiler Öğretiminde Öğrencilerin Akademik Başarısı ve Kalıcılığı Üzerindeki Etkileri (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Adana-2002,s.12 17 SÖNMEZ ,Veysel, Sosyal Bilgiler Öğretimi ve Öğretmen Klavuzu,İstanbul-1999,MEB Yay.,s.17
sosyoloji, ekonomi, eğitim, siyasal bilimler, antropoloji, kent planlaması vb. olarak sayabiliriz.18
Sosyal Bilimler ile Sosyal Bilgiler arasında kesin bir çizgi çizmek mümkün değilse de eğitim ve öğretim açsından her iki kavram farklı olarak ele alınmakta olup; amaç, muhteva ve metot bakımından farklı özelliklere sahiptirler. Sosyal Bilgilerin temel kaynağı, Sosyal Bilimlerdir. Sosyal Bilgiler terimi; Sosyal Bilimlerden; alınan muhtevaya dayanarak oluşturulan üniteleri ihtiva eden programı belirtmek için kullanılır. Yani Sosyal Bilgiler, öğretim amacıyla Sosyal Bilimlerden seçilmiş, basitleştirilmiş, birleştirilmiş ve düzenlenmiş konular ve bilgiler bütünüdür.19
2.1.2.Sosyal Bilgilerin Gelişimi
Sosyal Bilgiler eğitiminin ne zaman ve nerede başladığı da kesin olarak bilinmiyor; yalnız , “İnsanoğlu var olduğu andan itibaren, hem fen, hem de sosyal bilimler eğitimi başlamıştır.” denebilir. Çünkü insan; doğal ve toplumsal bir ortamda doğar ,büyür, gelişir, yaşlanır ve ölür.20 Bu süreç içinde, ona en azından yiyecek bulmak,yemek, içmek, giyinmek, korunmak vb. etkinliklerle ilgili bilgi ,beceri ve duygular kazandırılır. Eğer kazandırılmazsa, kişi yaşamını devam ettiremez. İnsan yaşamak için hem doğanın ,hem de toplumun bazı ilkelerini öğrenmek zorundadır. Durum böyle olunca; Sosyal Bilimler, insanoğlunun yaşamı kadar eskiye dayanır.
Eskiçağ toplumlarında Sosyal Bilgiler ile ilgili yazılı esere rastlanmamıştır. Sadece toplumsal yaşamı düzenleyen kuralların Sosyal Bilgiler ile ilgili oluğu görülmektedir. Eski çağ toplumlarının, içinde bulundukları coğrafya ve diğer medeniyetlerle olan ilişkileri, Sosyal Bilgilerin başka adlar altında okutulmasına neden olmuştur.21
Eğitimde Sosyal Bilgiler; resmi olarak ilk kez 1916 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde orta dereceli okulların programlarını yeniden düzenlemekle görevli olan bir komite tarafından resmen kullanılmıştır.22
18 KÖSTÜKLÜ ,Nuri,Sosyal Bilimler ve Tarih Öğretimi,Günay Ofset Yay.,Konya-2001,s.9 19 KÖSTÜKLÜ, Nuri,Sosyal Bilimler ve Tarih Öğretimi,Günay Ofset Yay.,Konya-2001,s.10-11 20 SÖNMEZ, Veysel, Sosyal Bilgiler Öğretimi ve Öğretmen Klavuzu,İstanbul-1999,MEB Yay. , s.21 21 SÖNMEZ, Veysel,Sosyal Bilgiler Öğretimi,Anakara-1994,Pegem Yay.,s.11
22 GÜNGÖRDÜ, Ersin, İlköğretimde Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler Öğretimi, Ankara-2002, PegemA Yay. ,s. 131-132
2.1.3.Türkiye’de Sosyal Bilgiler Eğitimi
Türkiye’de Sosyal Bilgiler öğretimi, 1926 programında ele alınmış; Tarih, Coğrafya, Yurttaşlık Bilgisi dersleri her birisi ikişer saatten altı saat olmak üzere, dördüncü ve beşinci sınıflarda yer verilmiştir. 23 1968 yılına kadar okul programlarımıza girmemiştir. Özellikle, ilköğretimle ilgili çeşitli kitaplar ve dergiler zaman zaman Sosyal Bilgiler ismini kullanmışlardır; fakat Sosyal Bilgiler, uzun zaman okullarımız için bir ders ismi olmamıştır. Hatta bir ara, ilkokullarımızda Tarih, Coğrafya ve Yurttaşlık bilgisi dersleri bir ders olarak görülmüş ve öğrenci karnelerine, ayrı ayrı okutulan bu üç ders için bir not verilmiştir.
1968 Geliştirilmiş İlkokul Programı Taslağı, derslerin birleştirilmesini ele alarak Tarih, Coğrafya ve Yurttaşlık Bilgisini konularını mümkün olduğu kadar birbirleriyle kaynaştırarak üniteler meydana getirmiş ve bu dersin adına “Sosyal Bilgiler” denmiştir.24
İlkokullarda Sosyal Bilgiler dersindeki bu gelişmelerden sonra, 20 Temmuz 1970 gün ve 4196 sayılı Bakanlık oluru ile, ortaokul Sosyal Bilgiler taslak programının, 1970-1971 öğretim yılında her ilde, ayrılacak bir veya iki ortaokulun birinci sınıflarında, yedi yıllık öğretmen okullarının orta birinci sınıflarında, ortaokul sınıfları bulunan yatılı bölge okullarının orta birinci sınıflarında denenmek suretiyle uygulanması ve bu uygulamanın kademeli olarak gelecek yıllarda devam etmesi uygun görülmüştür.25
Daha sonra, Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Dairesi dokuzuncu Milli Eğitim Şurası kararları uyarınca; temel eğitimin amaçlarına uygun olarak temel eğitim 4.5.6. ve 7. sınıflar Sosyal Bilgiler programını geliştirmiş ve 15.11.1974 tarih ve 459 sayılı kurul kararıyla kabul edilmiştir. Ortaokullarda okutulan Sosyal Bilgiler dersi, Talim ve Terbiye kurulunun 26.4.1985 tarih ve 64 sayılı kararıyla kaldırılmıştır. Sosyal Bilgiler dersi 1985–1986 öğretim yılından itibaren “Milli Tarih” ve “Vatandaşlık
23 YAZICI ,Ali İhsan, İlköğretim Okulları I. ve II. Kademe Sosyal Bilgiler Öğretiminin Çeşitli Değişkenler Açısından İncelenmesi (Yayınlanmamış Yük. Lis. Tezi), Niğde-2001,s.2
24GÜNGÖRDÜ, Ersin, İlköğretimde Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler Öğretimi, Ankara-2002, PegemA Yay.,s.131
25 GÜNGÖRDÜ,Ersin, İlköğretimde Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler Öğretimi, Ankara-2002, PegemA Yay , s. 131-132
Bilgileri” adı altında üç derse ayrılmıştır. 1997 –1998 öğretim yılında tekrar ilköğretim okullarının 6.7. sınıflarında Sosyal Bilgiler dersi uygulamasına geçilmiştir. (Bkz.Ek:6)26
2.1.4. Sosyal Bilgiler Öğretiminin Amacı
İlköğretim Programında Sosyal Bilgiler dersinin amaçları; yurttaşlık görevleri ve sorumlulukları ,toplumda insanların birbirleriyle ilişkileri ,çevreyi,yurdu ve dünyayı tanıma yeteneklerini geliştirme, ekonomik yaşama fikri ve yeteneklerini geliştirme olmak üzere dört başlık altında yer alan amaçlardan oluşmaktadır.27
Sosyal Bilgiler dersinin amaçları incelendiğinde ,Sosyal Bilgiler dersinin öğrenciyi toplumsal yaşama hazırlamayı amaçladığı ve Sosyal Bilimler alanındaki hemen hemen tüm disiplinler ile ilişkili olduğu kolayca görülmektedir. Amaçlar çok genel olmasına rağmen, Sosyal Bilimler alanında kazanılması gereken önemli bilgi ve becerilere işaret etmektedir. Amaçlarda hem bilişsel becerilere hem de duyuşsal özelliklere yer verilmiştir.28
İlköğretimin amaçlarının gerçekleşebilmesi için Sosyal Bilgiler dersinin önemli bir rolü vardır. Bu çerçevede bu dersin en başta gelen amacı demokrasiye inanmış, demokratik yaşama düzenine uyabilen ve buna sahip olmuş “iyi vatandaş”lar yetiştirmektir.29
Yukarıda belirttiğimiz gibi; İlköğretim Sosyal Bilgiler dersinin genel amaçları İlköğretim Sosyal Bilgiler Programında (1995) dört ayrı bölüme ayrılmıştır:30
a) Vatandaşlık görevleri ve sorumlulukları yönünden b) Toplumda insanların birbirleriyle olan ilişkileri yönünden c) Çevreyi ,yurdu ve dünyayı tanıma yetenekleri yönünden
d) Ekonomik yaşama fikrini ve yeteneklerini geliştirmek yönünden.
Günümüzde Sosyal Bilgiler öğretimi üzerine çalışan bilim adamları tarafından, Sosyal Bilgilere atfedilen en önemli amaç “etkili demokratik vatandaşlık eğitimi” olmuştur. Bu bağlamda Sosyal Bilgiler, demokratik politik sürecin gelişimine de
26 Tebliğler Dergisi, M.E.B. Yay.,sayı-2487, Nisan 1998, s.532-568
27 ERDEN Münire , Sosyal Bilgiler Öğretimi, Ankara-1996,Alkım Yay.,s.15-17 28 ERDEN Münire , Sosyal Bilgiler Öğretimi, Ankara-1996,Alkım Yay.,s.15-17
29 KARAGÖZOĞLU A.Galip,İlkokullarda Sosyal Bilgiler Öğretimi,Ankara-1966,Öğretmeni İş Başında Yetiştirme Yay.,s.11
katkıda bulunmaktadır. Ayrıca demokratik toplumun etkin bir üyesi olacak bireylere, bilgi,beceri ve değerlerle ilgili bir takım nitelikler kazandırır. Sosyal Bilgiler öğretiminin amaçları evrensel ve milli olmak üzere iki grupta toplanabilmektedir.31
2.1.5.Sosyal Bilgiler Dersinin Kapsamı
Ülkemizde Sosyal Bilgiler Programı, ilköğretim programlarının 4. sınıflarından başlayarak 5,6 ve 7. sınıflarında yer almaktadır. Bu üniteler çerçevesinde, öğrencilerin kendilerine yakın coğrafi ve sosyal çevrelerini tanımaları ,temel kavram ve ilkeleri öğrenmeleri sağlanmaktadır. Bu ünitelerde öğrencilere; Coğrafya,Tarih,Ekonomi, Sosyoloji, Antropoloji ve diğer Sosyal Bilimlerle ilgili bilgiler ünitelerin bütünlüğü çerçevesinde bir bütün halinde ele alınır. 32
Sosyal Bilgiler öğretim amacıyla; Sosyal Bilimlerden seçilmiş, basitleştirilmiş ve düzenlenmiş konular bütünüdür. 33toplumsal gerçekle kanıtlamaya dayalı bağ kurma süreci ve bunun sonunda elde edilen bir takım bilgiler bütünü olarak nitelendirdiğimiz Sosyal Bilgiler, insanın yaşamında kullandığı ve zorunlu olan onun daha kolay, rahat, mutlu yaşamasını sağlayan, kendini geliştirip gerçekleştirmesinde etkili olan toplumsal olgular ve ilişkiler bu kavramın kapsamı içine girebilir. Bu çerçevede Sosyal Bilgiler disiplinler arası bir disiplin olarak görülmektedir. Sosyal yaşamı düzenleyen tüm ilke ve genellemeler bu alanın konusu olabilir.
2.1.6.Sosyal Bilgiler Dersinin Programı
Sosyal Bilgiler programında, konular ünitelere bölünmüştür. İlk öğretim okullarında 4. 5. 6. 7. sınıflarında Sosyal Bilgiler dersi uygulanmaktadır. 1985 yılında ortaokullardaki Sosyal Bilgiler dersi kaldırılmış ve yerine Milli Tarih,Milli Coğrafya ve Vatandaşlık Bilgileri diye üç ayrı ders konulmuştur. 1998 yılının Nisan ayında yayınlanan 2487 sayılı Tebliğler dergisiyle yürürlüğe konulmuştur. Sosyal Bilgiler dersi öğretim programı, ünitelere ayrılarak ve ayrıntılara ayrılarak çağdaş ve zamana uygun yeni bir program ortaya çıkarılmıştır.
2487 sayılı Tebliğler dergisinde program şu başlıklardan oluşmaktadır34: a. Türk Milli Eğitiminin Amaçları
31 GÜNGÖRDÜ,Ersin, İlköğretimde Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler Öğretimi, Ankara-2002, PegemA Yay ,s.22
32 ERDEN, Münire , Sosyal Bilgiler Öğretimi, Ankara-1996,Alkım Yay., s.18
33 KÖSTÜKLÜ, Nuri,Sosyal Bilimler ve Tarih Öğretimi,Günay Ofset Yay.,Konya-2001, s.11 34 Tebliğler Dergisi, M.E.B. Yay.,sayı-2487, Nisan 1998, s.532-568
b. Programın Uygulanması İle İlgili Açıklamalar c. Genel Amaçlar
d. Özel Amaçlar e. Konular
f. Atatürkçülükle İlgili Konuların Yer Alacağı/İşleneceği Üniteler g. Sosyal Bilgiler Dersinde Kullanılabilecek Araç ve Gereçler
Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yukarıda belirttiğimiz 1998 yılında çıkan İlköğretim Sosyal Bilgiler öğretim programı eğitim ve öğretim yolu ile:35
a. Türkiye Cumhuriyetinin Tarihsel, Kültürel, Siyasal…dünü, bugünü ve yarını ile ilgili değerlere karşı olumlu tutum geliştirmiş ve buna paralel olarak dil, tarih, kültür ve yurt bilincine sahip;
b. Demokrasi ve İnsan Hakları Konularında bilinçli; c. Yurttaşlık görev, sorumluluk ve haklarını bilen; d. Bilgi, beceri ve iyi ahlak sahibi;
e. Doğru ve mantıklı karar alabilen ve sosyal sorunları çözüm getirebilen vatandaşlar yetiştirmeyi öngörmektedir.
2.1.7. Sosyal Bilgiler Dersinin Gerekliliği
İlköğretim okullarının en önemli görevlerinden biri; çocuğun toplumlaşmasını sağlamak ve çocuğu iyi bir vatandaş olarak yetiştirmektedir. İlköğretimde bu amaca hizmet eden en önemli ders, Sosyal Bilgiler dersidir. Günümüzde Sosyal Bilgiler, İlköğretim okullarında iyi ve sorumlu bir vatandaş yetiştirmek amacıyla disiplinler arası bilgilere dayanarak, öğrencilere sosyal yaşamla ilgili temel bilgi, beceri, tutum ve değerlerin kazandırıldığı bir çalışma alanı olarak tanımlanmaktadır.
Sosyal Bilgiler programları ilerlemecilik akımının getirdiği temel ilkelere uygun olarak hazırlanmıştır. Bu yönüyle tüm ilköğretim okulu öğrencilerini geleceğe hazırlayabilmek, onları kapasitelerinin farkına vardırmak ve sosyal yaşamla ilgili temel bilgi beceri tutum ve değerlerin tam olarak kazandırılması ve davranışa dönüştürülmesi gerekmektedir.
35 ÖZTÜRK ,Cemil,Sosyal Bilgiler Öğretiminde Edebi Ürünler ve Yazılı Materyaller, Ankara-2002, PegemA Yay., s.17
2.1.8. Sosyal Bilgiler Dersinde Kullanılan Eğitim Teknolojileri
Öğrenme ve öğretme etkinlikleri esnasında etkili bir öğrenme ve öğretme faaliyetinin yapılmasını sağlayan, bilgilerin kavratılmasında, olayların açıklanmasında, varlıkların tanıtılmasında, üzerinde gözlem, araştırma yapmada yararlanılan materyallere öğretim materyalleri denilmektedir. Bir diğer deyişle eğitim ortamında istendik davranışı, öğrenciye kazandırmak için gerekli araç-gereçlerin tamamıdır.36
Bu çerçevede; Sosyal Bilgiler Dersinin, öğrenme-öğretme sürecinde bir çok eğitim materyali kullanılmaktadır. Bu eğitim materyallerini şu şekilde sıralayabiliriz:
a. Harita ve Levhalar b. Video ve Kasetler c. Film Şeridi d. Modeller
e. Ders kitapları,yardımcı kitaplar,alıştırma kitapları,ansiklopedi,sözlük vb. 37 Eğitim araç ve gereçlerini, etkili yerinde ve amacına uygun kullanıldığında, eğitimin niteliğini ve öğrenci başarısını artıracağı bilimsel bir gerçek olarak kabul edilmektedir. Çağdaş eğitim ortamlarının eğitim ve öğretimin yapıldığı mekanlarda bulunması yeterli değildir. Önemli olan çağdaş eğitim ortamlarını; yani Eğitim Teknolojilerini etkili ve verimli bir şekilde kullanmak gereklidir. Öğretme - öğrenme süreçlerinde öğretim materyallerinde uygun bir şekilde yararlanıldığında, öğrenme kolaylaşmakta öğrenme aktifleşmekte,öğrenmeye karşı ilgi artmakta, bunun yanında öğrenme kalıcılaşmaktadır.38
Bir yaşantı, ne kadar çok sayı da duyu organına hitap ediyorsa, ne kadar yeni ve beklenmedikse, ne kadar heyecan verici ve hareketli ise öğrenme o derece kalıcı olur. Bunu sağlamanın aracı ise eğitim teknolojileridir.39
2.1.9. Sosyal Bilgiler Öğretiminde Kullanılan Öğrenme Stratejileri
Sosyal Bilgiler ,öğrencilerin bir çok bilgi ,kavram ve ilke öğrendiği bir konu alanıdır. Bu bilgiler, öğrenciler için anlamlı hale getirilmezse öğrencileri ezberlemeye
36 SÖNMEZ ,Veysel,Sosyal Bilgiler Öğretimi,Anakara-1994,Pegem Yay, s.1
37 İlköğretim Okulu Ders Programları (Sosyal Bilgiler) ,İstanbul-2000, M.E.B. Yay.,s.45-46 38 HALİS, İsa, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme, Konya-2001, Mikro Yay.s,198-199
39 MEYDAN, Ali, İlköğretim Birinci Kademe Sosyal Bilgiler Öğretimi Coğrafya Ünitelerinin İşlenişinde Laboratuvar ve Görsel – işitsel Materyal Kullanımının Öğrencilerin Niteliksel Gelişimine Etkisinin Değerlendirilmesi,(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 2001,s.22
yöneltir. Genel itibariyle, toplumumuzda bu dersle ilgili genel kanı ezber gerektiren bir ders olarak algılanmaktadır.
Sosyal Bilgiler dersinde, geçmişten bugüne kadar kullanıla gelen başlıca öğrenme stratejilerini şu şekilde sıralayabiliriz:
a. Tekrar ve Gözden Geçirme Stratejisi b. Örgütleme Stratejisi
c. Anlamlandırma Stratejisi
a. Tekrar ve Gözden Geçirme Stratejisi
Bu strateji ile küçük bilgi birimlerinin kısa süreli bellekte korumak için sesli ve ya sessiz tekrar edilmesidir. Bu süreçte bilgi, kısa süreli bellekte korunurken uzun süreli belleğe de aktarılabilir. Bu strateji kullanılırken, bazı tekniklerden yararlanılabilir, bunlardan başlıcaları aşağıda verilmektedir:
• Tekrar okuma • Sesli anlatma
• Bilgileri olduğu gibi not alma • Altını çizme
b. Örgütleme Stratejisi
Örgütleme Stratejisinin kullanılması sırasında öğrencinin öğrenme sürecine aktif katılımı gerekir. Öğrenici kendisine verilen materyali ,kendi ön bilgilerine uygun bir biçimde yeniden düzenlemelidir. Örgütleme stratejisinin iki temel ilkesi bulunmaktadır. Bunlar: Gruplama ve Bilgi Birimleri Arasında İlişki Kurma’dır.
Örgütleme stratejisi; yeni gelen bilgilerin gruplandırılması ,bilgiler arası ilişkilerin kurulması yoluyla bilgilerin örgütlenerek, uzun süreli belleğe kaydedilmesini sağlar.
c.Anlamlandırma Stratejisi
Anlamlandırma Stratejisinde ise; yeni gelen bilgiler, bireyin uzun süreli belleğindeki bilgilerle karşılaştırılarak anlamlı hale getirilir40. Belli başlı anlamlandırma teknikleri şunlardır:
• Yeni gelen bilgiler hakkında görsel imaj oluşturma
• İçeriğin geçmiş yaşantılarla ilişkilendirilmesi
2.1.10.Sosyal Bilgiler Öğretiminde Kullanılan Geleneksel Öğretim Yöntem ve Teknikleri
Sosyal Bilgiler Öğretiminde, öğrenilecek konuların seçiminde öncelikle ele alınacak konular öğrenci psikolojisine uygun olmalıdır. Ayrıca öğretmen adaylarına, Sosyal Bilgiler özel öğretim metotları öğretilmeli ve iyi meslek bilgisiyle yetişmeleri sağlanmalıdır. Bunun yanında Sosyal Bilgiler Öğretiminde farklı materyal ve kaynaklar kullanılmalıdır. Sosyal Bilgiler dersinde sadece bir metot kullanılmaz gerektiğinde düz anlatım, soru cevap, gözlem, inceleme, araştırma, proje, problem çözme, metotları kullanılabilir. Önemli olan en kısa ve etkili yoldan hedefe ulaşabilmektir. 41
Yöntem, etkinlik ve stratejiler, öğretmenin derse hazırlanırken düşündüğü üç farklı planlama seviyesinin isimleridir. Yöntem öğretmenin derse yaklaşımıdır, buna karşın etkinlik sınıfta yapılan, düz anlatım, gruplandırma, tartışma, gibi çalışmalardır. Strateji de etkinliklerin yerine ve sırasına göre uygulanması anlamına gelir.Öğretmenin, sınıfta çeşitli etkinlikler yapmasının sebebi; öğrencilerin dikkatini çekip bu dikkati kalıcı kılabilmektir. Tabii ki, 2-3 etkinliği yürütmeyi gerçekleştirebilmek dersin süresine de bağlıdır. Yöntem ders süresi boyunca bütün öğrencilerin dikkatini çekebilecek etkinlikleri kapsamalıdır.42
Türkiye'de temel vatandaşlık eğitiminde, 1-8. sınıfların konularını incelediğimizde, esas derslerin hayat bilgisi, (1-3. sınıflar) Sosyal Bilgiler (4-5. sınıflar) ve tarih, coğrafya, yurttaşlık (6-8 sınıflar) olduğu, konuların bir bütün oluşturması gerekirken özellikle 6-7. sınıfta okunan temel dersler bir bütün oluşturmamaktadır. Görüldüğü gibi, hayat bilgisi (disiplinler arası), Sosyal Bilgiler 4-5. Sınıf (çok disiplinli) ve 6-7 sınıflar (tek disiplinli) yaklaşımlarla ele alınmıştır ve dersler arasında bütünlük yoktur.
Sosyal Bilgiler Öğretmenlerinin yöntem seçiminde bir çok faktör bulunmaktadır. Bunları şu başlıklar altında toplayabiliriz43:
a. Öğretmenin yönteme yatkınlığı
41 KÜCÜK,AHMET,Leyla,(editör), Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu, Ankara-2001, Nobel Yay., s.53
42 DEMİRTAŞ, Abdullah -L. BARTH, James -, İlköğretim Sosyal Bilgiler Öğretimi, Ankara-1997,Y.Ö.K. Yay.,s..4.4-4.5
b. Zaman ve fiziksel imkanlar c. Maliyet
d. Öğrenci grubunun büyüklüğü e. Konunun özelliği
f. Öğretim sonucunda öğrencinde geliştirilmek istenen nitelikler
Etkili bir öğretim için, yöntem zenginliği olması artık evrensel bir kural haline gelmiştir. Öğretmenin, etkin bir öğretim için seçebileceği yöntem sınırsızdır. Bu çerçevede, Sosyal Bilgiler Öğretiminde kullanılan geleneksel veya klasik öğretim yöntemleri aşağıda kısaca açıklanmaktadır. Bugün ülkemizde genel itibariyle sıkça kullanılan yöntemler burada kısaca açıklanmaya çalışılmaktadır.
a.Düz Anlatım Yöntemi
Eğitim sisteminde en yaygın olarak kullanılan yöntemlerden birisidir. Özellikle Sosyal Bilimlerde, öğretmenler tarafından kullanılan öğretmen merkezli bir öğretim metodudur. Bu yöntemde; öğretmen konuyu anlatır ve öğrenci dersi dinlemektedir.
Bu anlatım, en eski öğretim yöntemidir. Sık kullanımı, kötüye kullanımı ve yanlış kullanımı nedeniyle, “etkisiz yöntem” olarak da bilinmektedir. Öğrenciler derste pasif oturdukları ve genellikle dersi dinledikleri ve derste soru sorma imkanları olmadığı için etkin bir yöntem olarak sayılmamaktadır. Sosyal Bilgiler Öğretiminde, modern bir öğretim yöntemi olmamasına rağmen en çok kullanılan yöntemdir.
Modern öğretim anlamında düz anlatım pek fazla yer almamakla birlikte öğretmen, hemen her konuda bu yöntemden bir ölçüde yararlanma gereği duymaktadır. Önemli olan husus; anlatımın yerinin ve süresinin iyi seçimidir. Anlatımının kısa ve ilginç olmasını sağlama ve herkesin dikkatini çekme öğretmenin görevidir. Diğer derslerde olduğu gibi Sosyal Bilgiler Öğretiminde de; öğretmenin konuşmasının, hareketlerinin, görünümünün, anlatımındaki açıklık ve öğrencilerle empati kurabilmelidir.
Bugünkü Sosyal Bilgiler Öğretiminde tercih edilen veya uygulanan genel öğretim yöntemi, “Düz Anlatımdır” (Takrir). Sosyal Bilgiler dersi “vatandaşlık
aktarımı” yaklaşımı doğrultusunda yürütülmektedir. Bu paralelde yukarıda da belirttiğimiz gibi okullarda yalnızca anlatım teknikleri kullanılmaktadır. 44
Sosyal Bilgiler Öğretiminde düz anlatım yönteminin en iyi şekilde kullanımını şu şekilde olabilir:
• Anlatımı planlarken özel ve genel amacı saptama • Dinleyicileri tanıma özel ilgi ve ihtiyaçlarını bilme • İyi organize etme
• Resimler, modeller ve diğer görsel araçlarla anlatımı zenginleştirme • Sesi iyi kullanarak anlatımı zenginleştirme
• Öğrencilere soru sorma imkanı verme • Dinleyicileri gözleme
b.Örnek Olay İncelemesi
Aktif öğretim yöntemlerinden bir tanesidir. Bu yöntemde, öğrencinin daha etkili olarak öğrenmesini sağlayacak etkinlikler yapılmaktadır. Örnek olay çalışması gerçek olayla karşı karşıya bıraktığı için konuların daha iyi kavranmasını sağlar. Örnek olay materyallerini ,Anı türü kitaplardan veya bir olayı aktaran arşiv belgelerinden yararlanılabilmektedir.45
Sosyal Bilgiler öğretiminde kullanılabilirliği yüksek olan örnek olay metodu, “gerçek hayatta meydana gelmiş olay ve problemlerin sınıf ortamında bilimsel düşünme becerileri kullanılarak çözülmesi ve öğrenilmesi” olarak tarif edilmektedir.46
Örnek olay ile öğrenciler, kendilerine sunulan olayı öğrenir, analiz eder ve bir değerlendirmeye ulaşır. Bu değerlendirme sınıf ortamında tartışmaya açılarak sebepler ve sonuçlar üzerinde durulur ve gerekiyorsa çözüm yolları önerilir. Öncelikle öğrenciyi aktif kılma özelliğine sahip olan örnek olay metodu, öğrenci ilgisini çeken, düşünme, anlama, muhakeme ve mukayese becerisini kazandıran bir metottur
44 ÖZTÜRK ,Cemil,”İlk ve Ortaöğretim Kurumlarında Türkiye Cumhuriyeti İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük: Mevcut Durum, Sorunlar ve Çözüm Önerileri” , Türkiye Cumhuriyeti İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük Konularının Öğretimi, Ankara 2005, A.A.M. Yay., s.51
45 KÖSTÜKLÜ ,Nuri,Sosyal Bilimler ve Tarih Öğretimi,Günay Ofset Yay.,Konya-2001,s.37-38
46 EMİROĞLU ,Gülmisâl, “İlköğretim T.C.İ.T.A. Ders Konularının Öğretiminde Kullanılan Metot, Etkinlik Ve Öğrenci Aktivitelerine Yönelik Öğretmen Görüşleri Üzerine Bir Araştırma”, ATA Dergisi, S.10, Konya-2002, s.50
c.Soru-Cevap
Bu metot; düz anlatım yönteminden sonra en yaygın kullanılan öğretim yöntemlerindendir. Soru cevap yöntemi farklı amaçlarla kullanılabilmektedir: Derse giriş yapma, dersi tekrar etme ve özetleme ,öğrencinin derse ilgisini çekme ve öğrencinin dersi ne kadar anladığını ve kavradığını anlayıp, öğretimi yeniden düzenlemek amacıyla kullanılmaktadır.
Bu yöntem özellikle Sosyal Bilgiler Öğretiminde; bilgi,kavrama,uygulama, analiz ve sentez,değerlendirme düzeylerindeki hedeflere uygun sorular olmalıdır. Soru -cevap öğretmenin formüle ettiği, öğrencilerin sözel olarak -cevaplamalarına dayanan bir öğretim yöntemidir. Bu yöntemde; öğretmen neyi, ne zaman soracağını bilmeli ve ayrıca öğrencilerin de belli bir çerçeve içinde tutmalıdır. Sonuç itibariyle soru cevap yönteminde öğrencileri yalnızca gerçek hatırlama ile cevap vermelerini değil, öğrencilerin yorumlama düşünme kabiliyetlerinin gelişmesini sağlamalıdır. 47
Soru - cevap öğretmenin formüle ettiği soruları, öğrencilerin sözel olarak cevaplamalarına dayanan bir öğretim yöntemidir. Bu yöntemde, yukarıda da belirttiğimiz gibi iyi bir öğretmen neyi ne zaman soracağını bilmeli ayrıca öğrencilere belli bir çerçeve içinde tutmalıdır. Öğretmen sadece öğrencilere sorularla hatırlatma ile öğrencilerin cevap vermelerini değil; aynı zamanda düşünmelerini sağlamalıdır. Soru -cevap yöntemi; bilgi, anlama, kavrama, analiz sentez ve değerlendirme öğrenme süreçlerini aktif kılacak şekilde düzenlemeli ve öğretimin kalıcılığını artıracak biçimde olmalıdır.48
Sosyal Bilgiler Öğretiminde soru cevap yönteminin en iyi şekilde kullanımını şu şekilde olabilir:
• Soru hazırlama tekniğini bilme • Soru sorma tekniğini bilme
d. Problem Çözme Yöntemi
Problem Çözme Yöntemi ile; öğrenme yaklaşımı bilimsel araştırma yöntemini tekrarlamaktadır. Bu yaklaşımın temeli John Dewey’in genel problem çözme yöntemine
47 KÜÇÜKAHMET, Leyla, Öğretim İlke Ve Yöntemleri, Ankara-1994, Gazi Büro Kitapevi, s.44
48 KÖSTÜKLÜ, Nuri, “İlk ve Ortaöğretimde Atatürk İlke ve İnkılapları ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Nasıl Öğretilmeli? Bazı Tespit ve Öneriler”, Türkiye Cumhuriyeti İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük Konularının Öğretimi, Ankara 2005, A.A.M. Yay., s.48
dayanmaktadır. Sosyal Bilgiler Öğretiminde problem çözme yöntemi; öğrenciye demokratik kurallar içerisinde birlikte yaparak ve yaşayarak öğrenme yollarını kavratması bakımından büyük önem taşır.49
Problem çözme yöntemi beş aşamadan oluşmaktadır: • Problemi tanıma
• Geçici hipotezleri formüle etme
• Veri toplama, değerlendirme, açıklama • Sonuca ulaşma
• Sonuçları test etme
Problem çözme yönteminde; zihnin analiz etme, genelleme ve sentez etme gibi en yüksek bilişsel fonksiyonları kullanılmaktadır. Bu yöntemle, öğrenci derse aktif olarak katılır,algılama ve akılda tutma daha uzun süreli olur, öğrencilerin ileride yüz yüze geleceği sorunlara uygulayacağı çözümlerin modellerini sağlar, hem bilişsel hem duyuşsal alanda öğrenmeyi kapsar. Öğrenciler sonuçlara ulaşmak için kaynak ve materyallerden yararlanır ve sonuçlara ulaşmak için nasıl bağımsız düşünmelerini gerektiğini öğrenirler.50
Sosyal Bilgiler Öğretiminde problem çözme yönteminin en iyi şekilde kullanımını şu şekilde olabilir:
• Problem çözümünde kullanılacak aşamaları bilme
• Problemleri öğrencilerin olgunluk ve beceri düzeylerine uygun bir biçimde sunma
• Problemin önemini öğrencilere gösterme
• Problemi tanımlama ve sınırlamada öğrencilere yardım etme. • Öğrencinin kullanacağı uygun araç ve gereci sağlama
• Gerektiğinde rehberlik yapma ve yönlendirme
• Öğrencilerin değerlendirme yapabilmeleri için ölçüt geliştirmelerine yardım etme.
49 KARAGÖZOĞLU, A.Galip,İlkokullarda Sosyal Bilgiler Öğretimi,Ankara-1966,Öğretmeni İş Başında Yetiştirme Yay.,s.33
e.Gezi Gözlem Yöntemi
Sosyal Bilgiler Öğretiminde hedefleri gerçekleştirmek için okul tarafından organize edilen geziye ilişkin faaliyetlerin tümü gezi gözlem yöntemini oluşturmaktadır. Özellikle coğrafya ve tarih ünitelerinde alan gezileri vazgeçilmez etkinliklerindendir. Böylece öğrenci, dış dünyayı tanıma fırsatı bulacaktır.
Eğitime yapılan en eski eleştirilerden biri, öğrencileri ezbere yönelterek, kavramların manaları üzerinde durulmamasıdır. Oysaki; Sosyal Bilgiler dersi çevreyi ve güncel olayları öğrenciye tanıtabilme amacı gütmelidir. Bu anlamda gezi gözlem yöntemi, bu konuya ilişkin bilgilerin pekiştirilmesi ve duyuşsal kazanımların güçlendirilmesinde en etkili yöntemdir. Her öğretmen, imkanlar ölçüsünde yakın çevresinden uzağa ilkesi çerçevesinde bu etkinliğe yer vermelidir. Bu uygulama eğer imkanlar mevcut değilse, sanal ortamda da yaptırılabilir. Burada amaç; öğrencilere gözledikleri ile empati kurdurabilme ve eleştirel bakış açısını geliştirebilme şansını vermektir. 51
Gözlem gezisi; yöntem olarak ele alındığında basit bir ziyaretten ibaret değildir. İyi planlanmış bir gezide öğrencilere gezinin amacı, gezi yerine nasıl gidileceği, gezinin planı nelerin gözlenebileceği gibi hususlarda ayrıntılı bilgi verebilmelidir. Yine gezi sonrası tartışmalar, geziye ilişkin bir kompozisyon yazma gibi etkinlikler yöntemin amacına ulaşmasına etkilidir.
Sosyal Bilgiler Öğretiminde Gezi Gözlem Yöntemi en iyi şekilde kullanımını şu şekilde olabilir:
• Öğretmene düşen sorumlulukların yasal yönünü bilme
• Düzenlenecek gezinin sınıfta öğretilenlerle doğrudan ilişkisi olduğundan ve eğitsel değerinden emin olma
• İyi bir gezi planı yapma • Okul yönetiminin iznini alma • Tüm gidiş-geliş düzenleme yapma
51 YEL ,Selma, “İlköğretim Okullarında Atatürk İlke ve İnkılaplarının Öğretilmesinde Yeni Yöntem ve Yaklaşımlar”, Türkiye Cumhuriyeti İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük Konularının Öğretimi, Ankara 2005, A.A.M. Yay., s.112-113
• Velileri haberdar etme ve izinlerini alma. Hatta velilerin bazılarından gözetmen ya da sürücü olarak yararlanma,
• Öğrencilere neyi gözleyeceklerini, ne üzerinde çalışacaklarını açıklayarak onları geziye hazırlama.
• Güvenlik, kıyafet ve davranış standartlarını belirtme • Gözleme, gidilecek yerde yeterli danışman sağlama
• Öğrencilerin olması gereken yerlerde olduğundan emin olma • Ufak tefek olaylar oluştuğunda hemen çözümleme
• Sınıfa dönüldüğünde geziden elde edilenleri özetleme • Ziyarete gidilen yere “Teşekkür” mesajı gönderme.
• Yeni bir gezi için plan yaparken öğrenci değerlendirmelerinden yararlanma.
f. Rol Oynama Yöntemi
Sosyal Bilgiler Öğretiminde kullanılan metotların birisi de benzetişimdir. Bu yöntemde; bir fikir, durum, sorun ya da olay bir grup önünde dramatize edilir. Gurubun üyeleri, yalnızca dinlemek ya da tartışmak yerine olayın nasıl oluştuğunu izlerler ve konunun ayrıntısına inerler. Bu öğretim yöntemiyle etkili bir yaparak, yaşayarak öğrenme faaliyeti gerçekleşir.
Rol oynama yönteminde; bir fikir, durum, sorun ya da olay bir grup önünde dramatize edilir. Grubun üyeleri yalnızca dinlemek ya da tartışmak yerine olayın nasıl oluştuğunu izlerler ve konunun ayrıntısına inerler.
Rol oynama yöntemi özel bir değere sahiptir. Çünkü, bu yöntemde öğrenciler başka bir “kimliğe” bürünür, başkalarının nasıl hissettiğini, düşündüğünü ve etkinlikte bulunduğunu anlama imkanına sahip olurlar.
Psikolojik terapide “psikodrama”, okulda ya da mesleki rehberlikte, “sosyodrama” olarak kullanılan rol oynama yönteminde dramatizasyon ve rol yapma esastır. Bu uygulamalardan yalnızca problemin çözümü değil; aynı zamanda katılanların
insan doğasını anlama, insan davranışlarını değerlendirme ve insan ilişkilerindeki sorunları kavramalarına yardımcı olunur.52
Sosyal Bilgiler Öğretiminde amaçlanan kişilik gelişimi, insan ilişkileri, yurttaşlık sorumluluğu, ekonomik verimlilik, değişme ve yaşamla başa çıkma, evreni., dünyayı ve yurdumuzu tanımak için bilgi birikiminden yaralanma gibi bilişsel, devinişsel ve duyuşsal alanı da kapsamaktadır. Bu amaçlarda kişilik, bilimsellik ve yurttaşlık boyutları ortaya çıkmaktadır ki; bu durum da duyuşsal alanla ilgili gerekliliği desteklemektedir. Öğrenme-öğretme süreçleri düzenlenirken, davranışçı yaklaşım yerine öğrenciyi düşünmeye, zihinsel süreçlerini kullandırmaya yönelik olarak, bilişselci ve yapılandırmacı öğrenme anlayışı benimsenmeli ve öğrenciler eğitim ortamlarında aktif hale getirilmelidir.53
Sosyal Bilgiler Öğretiminde Rol Oynama Yöntemi en iyi şekilde kullanımını şu şekilde olabilir:
• Rol oynama yönteminin gruba uygun olup olmadığına karar verme. Bu yöntemi uygulayacak öğrenmen grubunun ihtiyaçlarına göre planında değişiklik yapabilecek esneklikte olmalıdır.
• Dersten önce olayın yeterli ayrıntısını planlama.
• Grubu özel bir sorun üzerinde çalışmaya isteklendirme.
• Rol oynama düzenini kurma. Karmaşık olmayan kişisel ilgi ile çözümlenebilecek açık ve özel bir sorun ele alınmalıdır.
• Öğrenci karakterlerini göz önüne alarak “rolleri” belirleme.
• Grubun diğer üyelerinin rahat bir durumda oturmalarını sağlama. Herkesin görebileceği, işitebileceği ve katılabileceği bir düzen oluşturulmalıdır. Örneğin yarım daire şeklinde oturuş biçimi bu düzeni sağlayabilir.
• İzleyenlerin neyi gözleyeceklerini belirtme ve not almalarını sağlama. İzleyenlerin olayı iyice gözlemeleri ve olayı tartışmaları istenmelidir.
• Her sahnenin genellikle 5-10 dakikadan fazla sürmemesini sağlama.
52 KÜÇÜKAHMET, Leyla, Öğretimde Planlama ve Değerlendirme, s.88
53 OĞUZ, İsmail v.d., “Atatürkçülük Konularının Hayat Bilgisi Ve Sosyal Bilgiler Derslerinde Aktif Öğrenme Yöntemleriyle İşlenişi”, Türkiye Cumhuriyeti İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük Konularının Öğretimi, Ankara 2005, A.A.M. Yay., s.166
• Gerekirse belirli bölümleri tekrarlatma.
• Etkinliğin tümü üzerinde öğrencilerin değerlendirmelerine yer verme. • Sınıfta serbest ve güvenli bir atmosfer hazırlama.
2.2. ÖĞRETİM STRATEJİLERİ
Öğretim stratejisi, bir öğretmenin, dersin veya bir konunun öğretilmesinde hedefe ulaşmak için seçeceği öğretim metodu, çeşitli teknikler ve hatta değerlendirme biçiminin uyum içinde olmalarıdır.
Clarrk ve Starr’a göre ise öğretim stratejisi; dersin hedeflerine ulaşmasını sağlayan oldukça genel bir yaklaşımdır. Stratejinin neler içerdiğine açıklık getirmek için Clark ve Starr’ın öne sürdüğü öğretim stratejisinin basamaklarını gözden geçirmekte yarar görülmektedir.
Öğretim stratejisinin basamakları54:
1) Öğrenme durumunun tanımlanması 2) Öğrenme durumunun hazırlanması 3) Öğrenme etkinliklerinin yönlendirilmesi 4) Öğrenme düzeyinin değerlendirilmesi 5) İzleme
Strateji kavramı; hedefe ulaşmayı sağlayan ve yöntemin seçimine yön veren genel bir yaklaşımı ifade eder.Clark ve Starr’a göre yöntem; öğrenme ünitesinin hedeflerini gerçekleştirmek amacıyla teknikleri içeriği araç-gereç ve kaynakları ilişkili bir biçimde hizmete sunan bir öğretme yoludur.55 Öğretme yöntemini seçerken; hedefe, öğrencinin özelliklerine, öğretmenin gücü ve yeteneklerine, öğretme ortamının donanımına ve diğer koşullarına uygun olmasına dikkat edilmelidir.
Teknik ise; öğretim materyallerini sunmada ve öğretim etkinliklerini örgütlemede izlenen özel bir yoldur. Örneğin soru-cevap bir tekniktir. Öğretimde daha özel ve belirgin bir hedefin gerçekleştirilmesi için seçilen yol ise taktiktir. Genel olarak eğitim amaçlarına ulaşmak gayesiyle birbirinden farklı ve verimli stratejiler vardır. Her
54 KOÇ ,Mustafa - YAVUZER ,Yasemin -DEMİR ,Zekeriya , Gelişim ve Öğrenme, Ankara 2001, Nobel Yay., s.201
duruma uyabilecek tek tip bir strateji yoktur. Dolayısıyla her durma farklı bir öğretim stratejisi uygulanabilir.
Belli başlı öğretim stratejileri şunlardır: 1) Sunuş yoluyla öğretim stratejisi 2) Buluş yoluyla öğretim stratejisi
3) Araştırma-İnceleme yoluyla Öğretim Stratejisi
2.2.1. Sunuş Yoluyla Öğretim Stratejisi
Bütün öğretim metotları içinde en yaygın ve aynı zamanda en eski olma özelliğini taşır. Dolayısıyla bu öğretim metodu gelenekseldir.
Eğitimin örgün hale geldiği Antikçağ Yunan okullarında, Ortaçağ medreselerinde ve Hıristiyan okullarında okulda anlatılan konular dolayısıyla öğretim genelde bu metoda dayanıyordu. Bu metot, bugünde umumiyetle Soysal Bilimler alanında ağırlıklı olmak üzere sözlü anlatım gerektiren hemen bütün eğitim öğretim faaliyetlerinde kullanılmaktadır.
Ausubel’in Sunuş yoluyla öğretim yaklaşımının bugün okullarda oldukça yaygın bir biçimde kullanılmasına karşılık sık sık yanlış uygulandığını savunur.
Eğitim vasıtasıyla kısa zamanda organize edilen bilgiler sunulmak isteniyorsa, kullanılacak en iyi metot bu metotdur. Ancak; Anlamlı öğrenmenin başlatılabilmesi için temelde şu iki hususun yerine getirilmesi gerekir:
1) Öğrenilecek bilgiler kendi içinde bütünlük ve anlam taşımalıdır.
2) Anlamlı bir öğrenme için öğrencide olumlu yönde bir hazırlığın olması gerekir.56
2.2.1.1. Sunuş Yoluyla öğretim Stratejisinin Temel Özellikleri
Ausubel’e göre stratejinin 4 temel özelliği vardır:
1- Sunu yoluyla öğretimde, öğrenme ortamında öğretmen ve öğrenci arasındaki etkileşim çok önemlidir. Başlangıç sunuşunu öğretmen yapar arkasından öğrenciler fikirlerini, tepkilerini açıklarlar. Ders bu şekilde devam eder.
2- Sunuş yoluyla öğretimde örnekler önemli bir yer tutar öğrenciye sunulan sözel örnekler olabileceği gibi resim şemalar gibi görsel örnekler de olabilir.
3- Sunuş yoluyla öğretim tümdengelim yaklaşımına dayandığı için önce genel kavramlar daha sonra bu kavramların kapsamındaki özel ve dar kavramlar sunulur.
4- Öğretim adım adım ilerler ve ders ön organize edicilerle başlar57
Sunuş yoluyla öğretmenin üç temel aşaması vardır; Bunlar (1) Ön organize edicilerin sunulması (Başlangıç), (2) Öğrenilecek yeni konunun materyalin sunulması (Gelişme), (3) Bilişsel örgütlenmenin güçlendirilmesi aşamalarıdır.58
2.2.1.2. Ön Organize Ediciler
Ön organize ediciler öğrencilerin yani bilgiler ile önceden kazanmış olduğu bilgileri birbirleriyle ilişkilendirmesini sağlayan başlangıç ifadeleridir. Bunlar bir kavram bir ilke olabileceği gibi şekiller, şemalar da olabilir.
Genellikle yüksek düzeyde öğrenme; öğrencinin öğreneceği materyal öğrencinin sahip olduğu bilişsel yapılara (şemalara) en uygun olduğunda gerçekleşir. Sunulan materyalin öğrencinin sahip olduğu şemalara uygun hale gelmesini sağlamak için; Ausubel dersin ön organize edicilerle başlaması gerektiğini savunur. Böylece başlangıçtaki ifadeler, şekiller, alınacak olan bilginin geniş bir çevresini çizerek öğrencinin ayrıntıyı içine yerleştireceği bir yapı oluşturmasına yardım eder.59
Ön organize edicilerin üç temel fonksiyonu vardır. Bunlar: 1- Yeni bilgi için bir yapı iskeleti oluşturur ve sunulacak ayrıntının içine yerleştirilmesini sağlar. Böylece sunulacak bilgiler arasındaki ilişkilerin kurulmasına ve kodlamaya yardım eder.2- Sunulacak bilginin hangi kısımlarının önemli olduğuna dikkat çeker. 3- Sunulacak yeni bilgi ile öğrencinin halihazırda sahip olduğu bilgi arasında kavramsal köprü oluştur.
Ön Organize edicilerin temel özellikleri şunlardır: 1) Genel olarak kısa sözel yada görsel bilgiden oluşur. 2) Öğrenilecek geniş bilgiden önce sunulur.
3) Öğrenilecek yeni bilgi ile ilgili ayrıntıyı kapsamaz. Bunun yerine daha üst düzeyde düşünmeyi sağlayacak temel çerçeveyi verir.
4) Yeni bilgide, materyalde mantıksal ilişkiler kurmak için bir araç görevi yapar.
57 KOÇ ,Mustafa - YAVUZER ,Yasemin –DEMİR, Zekeriya , Gelişim ve Öğrenme, s.203. 58 SENEMOĞLU ,Nuray ,Gelişim Öğrenme ve Öğretim, Ankara-2003, Gazi Kitabevi, s.481 59 KOÇ ,Mustafa - YAVUZER ,Yasemin –DEMİR, Zekeriya , Gelişim ve Öğrenme, s.204
