CAM BONCUK SANATI VE ANADOLU MEDENİYETLERİ MÜZESİ’NDE BULUNAN CAM BONCUK ESERLER ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA
Gülten GÖNEN
YÜKSEK LİSANS TEZİ
DEKORATİF ÜRÜNLER EĞİTİMİ ANABİLİM DALI
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
i
JÜRİ ONAY SAYFASI
Gülten Gönen tarafından hazırlanan “ Cam Boncuk Sanatı Ve Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde Bulunan Cam Boncuk Eserler Üzerine Bir Araştırma ” adlı tez çalışması aşağıdaki jüri tarafından OY BİRLİĞİ / OY ÇOKLUĞU ile Gazi Üniversitesi El Sanatları Bilim Dalı Dekoratif Ürünler Eğitimi Anabilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir.
Danışman: Yrd. Doç.Dr. N. Tomris YALÇINKAYA
Dekoratif Ürünler Eğitimi Anabilim Dalı, Gazi Üniversitesi
Başkan: Prof. Dr. Mediha GÜLER
Üye: Yrd. Doç.Dr. N. Tomris YALÇINKAYA
Üye: Yrd. Doç. Dr. Olcay BORATAV
Tez Savunma Tarihi: 24 / 07 / 2014
Jüri tarafından kabul edilen bu tezin Yüksek Lisans Tezi olması için gerekli şartları yerine getirdiğini onaylıyorum.
ii
ETİK BEYAN
Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tez Yazım Kurallarına uygun olarak hazırladığım bu tez çalışmasında;
Tez içinde sunduğum verileri, bilgileri ve dokümanları akademik ve etik kurallar çerçevesinde elde ettiğimi,
Tüm bilgi, belge, değerlendirme ve sonuçları bilimsel etik ve ahlak kurallarına uygun olarak sunduğumu,
Tez çalışmasında yararlandığım eserlerin tümüne uygun atıfta bulunarak kaynak gösterdiğimi,
Kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı,
Bu tezde sunduğum çalışmanın özgün olduğunu, bildirir, aksi bir durumda aleyhime doğabilecek tüm hak kayıplarını kabullendiğimi beyan ederim.
Gülten Gönen
iii
CAM BONCUK SANATI VE ANADOLU MEDENİYETLERİ
MÜZESİ’NDE BULUNAN CAM BONCUK ESERLER
ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA
(Yüksek Lisans Tezi)
Gülten GÖNEN
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
Temmuz, 2014
ÖZET
Bu araştırmada amaç, Cam Boncuk Sanatının gelişimini, cam boncuk yapımı ile ilgili temel teknikleri, araç-gereçleri, cam boncuk çeşitlerini ve Anadolu Medeniyetleri Müzesin’de bulunan cam boncuk eserlerin incelenmesidir.
Anadolu Medeniyetleri Müzesin’de bulunan cam boncuk eserler araştırmanın evrenini oluşturmuştur. Müzede bulunan cam boncuklar ele alındığından ayrıca örneklem alınmamıştır. Araştırmada elde edilen veriler tablolarla yorumlanmıştır. Verilerin analizinde frekans, yüzde ve ortalamadan yararlanılmıştır.
Araştırmada aşağıdaki bulgular elde edilmiştir. Anadolu Medeniyetleri Müzesin’de bulunan cam boncuk eserlerin Roma ve Bizans dönemi periyotlarına ait olduğu envanter bilgilerinden alınmıştır. Yapılan incelemelerde 19 adet eserin genel özellikleri verilmiştir. 7 adet küpe, 7 adet kolye 2 adet pandantif ve 3 adet yüzükten oluşan eser grubunda cam sarma tekniğinin yanı sıra cam pastası kullanıldığı, cam boncuklarda kalıp tekniği uygulandığı görülmüştür. Takıların 18 adetinde altın 1 adetinde ise tunç madeni kullanılmıştır. Cam boncukların 18 adeti tek renkli, 1 adetinin çok renkli olduğu saptanmıştır. Eserlerde geometrik formlar ve bitkisel bezemeler kullanılmıştır.
Ayrıca, araştırmanın kavramsal çerçevesinde Anadolu Geleneksel göz boncukları hakkında ve cam boncukların yapımı ile ilgili temel ve teknik bilgiler verilmiş, bir cam boncuğun uygulama aşamaları ayrıntılı olarak işlem basamakları ve fotoğraflarla sunulmuştur.
Anahtar Kelimeler : Cam boncuk, nazar boncuğu, gözboncuğu, roma dönemi cam boncukları, antik cam sanatı.
Sayfa Adedi : 218
iv
A RESEARCH ON THE ART OF GLASS BEADMAKING AND GLASS
BEAD WORKS
IN THE ANATOLIAN CIVILIZATIONS MUSEUM
(Master’s Thesis)
Gülten GÖNEN
GAZİ UNIVERSITY
INSTITUTE OF EDUCATION SCIENCES
July,
2014
ABSTRACT
The aim of this thesis is to reveal the evolution of the Art of Glass Bead making and to conduct an examination on the basic techniques, tools and materials used in glass bead making; the types of glass bead and glass bead works in the Anatolian Civilizations Museum.
The glass bead works in the Anatolian Civilizations Museum are the focus of this thesis. As the glass bead works in the Museum are studied, no other sample is included. The data acquired during the research are explained in tables. For data analysis, the values such as frequency, percentage and average are used.
The below are findings obtained as a result of study. According to inventory information, the glass bead works in the Anatolian Civilizations Museum date back to Roman and Byzantine periods. 19 works are examined within the study and their general specifications are given. It is seen that glass frid is used as well as glass furling on mandrel the works group consisting of 7 earrings, 7 necklaces, 2 pendants and 3 rings. Among 18 jewelries, one is made of bronze and multi-colored while the others are made of gold and solid colored. Also geometrical forms and plant patterns are used in the works.
Finally, the thesis includes the information about Anatolian Traditional eye-beads and the basic and technical details on glass bead making. Also the ways to make glass bead is told step by step with detailed instructions and photographs.
Key words : Glass bead, amulet, eye-bead, glass beads in roman period, antique art glass.
Total pages : 218
v
TEŞEKKÜR
Araştırmanın konusunun belirlenmesinden itibaren her aşamasında değerli görüş ve katkılarını esirgemeyen Tez Danışmanım Yrd. Doç. Dr. N. Tomris YALÇINKAYA’ ya teşekkürlerimi sunuyorum. Araştırma sürecinde ve yazım aşamasında değerli görüşleriyle beni destekleyen G.Ü. Mesleki Eğitim Fakültesi araştırma görevlileri Dr. Emel Erkaplan’a, ve Dr. Gülten Kurt’a ayrıca bana her zaman destek olan Aile üyelerime en içten teşekkürlerimi sunarım.
vi
İÇİNDEKİLER
Sayfa
JÜRİ ONAY SAYFASI ……….i
ETİK BEYAN……….ii ÖZET………...……….………...…..iii ABSTRACT……….………..……iv TEŞEKKÜR ……….………...….v İÇİNDEKİLER ………..………..…………..…...…vi ÇİZELGELERİN LİSTESİ...………...…………...xiv ŞEKİLLERİN LİSTESİ…...……….……...…xv RESİMLERİN LİSTESİ………...…...xvi KISALTMALAR LİSTESİ……….…..xxiii
BÖLÜM I
1.GİRİŞ……….……….…..…...……1 Problem………..………...….…...…9 Araştırmanın Amacı ………..…………..……….…….…….10 Araştırmanın Önemi………...……….…11 Araştırmanın Varsayımlar ………..…12 Araştırmanın Sınırlılıklar………....……12 Tanımlar……….……….……13BÖLÜM II
KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR
A. KAVRAMSAL ÇERÇEVE
………...…….……….211. Cam Hakkında Genel Bilgi ………..…21
vii
1.2.Camı Oluşturan Maddeler ……….………22
1.3. Camın Renklendirilmesi………24
1.4. Camın Kullanım Alanları………..…………25
1.5. Cam Ürün Grupları ve Özellikleri………..………..……26
1.6. Cam Sanatının Tarihsel Gelişimi………..………27
1.6.1.Mısır ve Mezopotamya’da cam sanatları ……….….…………..………31
1.6.2. İslam ülkelerinde cam sanatı……….………..………34
1.6.3. Avrupa’da cam sanatlarının gelişimi………...…...35
1.6.4. Osmanlı Dönemi cam sanatları…….……….……….……40
1.7. Cam Sanatlarında Cam boncuk Kullanımı……….……….…….46
1.7.1. Cam boncuk sanatı………..………..…..48
1.7.1.1. Cam boncukların tarihsel süreci……….…..48
1.8. Türkiye’de Cam Boncukların Bulunduğu Arkeolojik Araştırmalar ve Sergilendiği Müzeler……….52
1.8.1. Türkiye’de Cam Boncukların Bulunduğu Arkeolojik Araştırmalar..……….…52
1.8.1.1. Çorum, Boğazköy – Alişar kazıları……….………...52
1.8.1.2. Kaş Uluburun batığı kazısı……….……….…………....….52
1.8.1. 3. Bodrum- Müsgebi Nekropolü kazısı………..………...…..53
1.8.1.4. Antalya- Gelidonya batığı kazısı ………...………...….…….54
1.8.1.5. İzmir - Panaztepe kazısı………..…..………….……..54
1.8.1.6. Van- Karagündüz Altıntepe Nekropolü kazısı …….……….…..55
1.8.1.7. Demre Aziz Nikolaos Kilisesi kazıları………...…..56
1.8.1.8. Yumuktepe Höyüğü kazısı………..………....….57
1.8.1.9. Perge kazıları………..………….58
1.8.1.10. Kınık Höyük kazıları……….……....58
1.8.1.11. Tasmasor kazıları………..………..……..58
1.8.1.12. Tetikom kazısı………...………..…..59
1.8.1.13. Bitlis Kalesi kazısı……….………..…..59
1.8.1.14. Kale-i Tavas kazısı………....60
1.8.1.15. Maşat Höyük kazısı………..……….60
1.8.1.16. Kerkenes kazısı……….………...……..61
1.8.1.17. Kubad Abad buluntuları………...….61
1.8.1.18. Halikarnas- Mausoleion kazısı ……….…………62
viii
1.8.2.1. İstanbul Arkeolojik Eserler Müzesin’de sergilenen cam boncuk eserler……63
1.8.2.2. Rezan Has Müzesi ‘‘Gönül Paksoy Koleksiyonu”………...……….………..71
1.8.2.3. Antalya Müzesi……….…...……72
1.8.2.4. Çorum Müzesi……….………73
1.8.2.5. Eskişehir Müzesi……….…………74
1.8.2.6. Gaziantep Müzesi………...………75
1.8.2.7. Uşak Müzesi………...………76
1.8.2.8. Bodrum Su Altı Arkeoloji Müzesi………...…...………78
1.8.2.9. Kayıp Kent Juliopolis buluntuları………...……80
1.8.2.10. Rezan Has Müzesi Trajectories sergisinden çağdaş cam boncuk örnekleri...86
1.8.2.11. Antik Çağda Anadolu Takıları kitabından alınan cam boncuklar………..…89
2. Geleneksel Nazar Boncuğu………..……… 91
2.1. Anadolu ‘da Cam Boncuk Sanatı……….…………91
2.2. Geleneksel Nazar Boncuğu………...………93
2.3. Göz Boncukları Üzerinde Kullanılan Renkler ve Anlamları………..…………..……99
2.4. Geleneksel Nazar Boncuğu Yapımında Kullanılan Teknikler………100
2.4.1. Serbest cam şekillendirme tekniği………100
2.4.2. Ezme tekniği………..……...…101
2.4.3. Sıcak camı ezerek delme tekniği………..…102
2.4.4. Cam malzemesini kalıp içinde eritip biçimlendirme tekniği…………...…….103
2.4.5. Döküm tekniği………...104
2.5. Geleneksel Cam Boncuk Yapımında Kullanılan Araç ve Gereçler…….………105
2.5.1. Araçlar………..……….………105 2.5.1.1. Asabe……….…….………..………105 2.5.1.2. Boncuk kalıpları……….………..…106 2.5.1.3. Boncuk tasları……….…………...……..………107 2.5.1.4. Çıkrık……….……….….…107 2.5.1.5. Gecek……….…….……….…………107 2.5.1.6. Kanca……….…….………108 2.5.1.7. Karıştırma çubuğu……….…….…….……108 2.5.1.8. Kazaki……….………108 2.5.1.9. Keler taşı……….…….…………..……….109 2.5.1.10. Le’e………...……….…….………...109 2.5.1.11. Merdan……….……….…….………109
ix 2.5.1.12. Medleke (merteke) ……….…….…..……109 2.5.1.13. Merten………...………….……..….………110 2.5.1.14. Pencere……….…….……….……...……110 2.5.1.15. Ray demiri……….…….………….…..…110 2.5.1.16. Sıdır……….…….……….111 2.5.1.17. Soğutma kapları……….………...………111 2.5.1.18. Su daharı………...…….………111 2.5.1.19. Şekillendirici………...……….…….…………111 2.5.1.20. Şekillendirme……….…….………..……111
2.5.1.21. Tav yeri (kavara) ……….……….………112
2.5.1.22. Toplama demiri………....…….………112 2.5.2. Gereçler……….…….………112 2.5.2.1. Cam……….……….……….………113 2.5.2.2. Bakır Oksit………..………….…….113 2.5.2.3. Çam odunu………..….…….…114 2.5.2.4. Cam fırınları……….114
3. Cam Boncuk Yapımında Kullanılan Temel Teknik ve Şekiller…………..…...…………117
3.1. Cam Boncuk Çeşitleri……….…….…………...………117
3.1.1. Sarma cam boncuk……….…….………...……117
3.1.2. Fayans (cam sırlı) boncuklar……….….….….…117
3.1.3. Göz boncukları……….…….………...……118
3.1.4. Figüratif (hayvan, çiçek, insan vb. gibi) cam boncuklar………..……119
3.1.5. Mozaik boncuklar……….…….…………..…….119
3.1.6. Millefiori (1000 çiçek) tekniği……….……....…120
3.2. Temel Boncuk Şekilleri………....….…….……….…121
3.2.1. Yuvarlak boncuklar (küre) ……….….…….…...…121
3.2.2. Silindir boncuklar……….…….………..…121
3.2.3. Yassı boncuklar……….……….…….………122
3.2.4. Oval boncuklar (fıçı tipli) …..……….…….………122
3.2.5. Dikdörtgen ve prizmatik boncuklar……...……….….…123
3.3. Boncuk Süsleme Teknikleri……….…….…………..…123
3.3.1. Noktalama……..……….…….………..………...…123
3.3.2. Çizgileme ve çekmeli boncuklar……….….….124
x
3.4. Cam Boncuk Yapımında Kullanılan Temel Araçlar ve Gereçler………125
3.4.1. Temel Araçlar……….……….…….………125 3.4.1.1. Şalümo……….……….…….……….….………125 3.4.1.2. Propan tüpü……….……….…….….….………125 3.4.1.3. Oksijen tüpü……….……….…….……… 126 3.4.1.4. Ateş (Didyma) gözlüğü………...…127 3.4.2. Yardımcı Araçlar………..….……….…….………...…127 3.4.2.1. Mandrel……….……….…….………127 3.4.2.2. Pensler……….……….……….….….……...………128 3.4.2.3. Poker tungston……….……….…….….………128 3.4.2.4. Grafit plakalar……….…….………….…….…….……129 3.4.2.5. Grafit boncuk kalıpları……….……….……….129
3.4.2.6. Cam makası……….……….…….……….……130
3.4.2.7. Cam çubuk ve mandrel dayama plakası………..……131
3.4.3. Gereçler……….……….………….….……….…131
3.4.3.1. Cam çubuklar………...…131
3.4.3.2. Soğutma kumu (mantar tozu) ……….…..……….… 132
3.4.3.3. Boncuk soğutma elyafı………..…….……….………133
3.4.3.4. Mandrel sıvısı……….……….…….………...…133
3.5. Cam Boncuk Yapım Aşamaları………...……….…...….………134
3.5.1. Cam Boncuk Yapımında Temel İşlemler……….……….134
3.5.1.1. Mandrel hazırlığı……….……….………134
3.5.1.2. Propan ve oksijen hazırlığı……….……….…....135
3.5.1.3. Şalümo hazırlığı……….……….………136
3.5.1.4. Frit çekme………...…136
3.5.1.5. Çubuk (stringer) hazırlama………….………...…….……….…137
3.5.1.6. İki renkli (twister) çubuk hazırlama……...……….…………138
3.6. Cam Boncuk Uygulamasında İşlem Basamakları…………..………….……..…141
3.6.1. Mandrel üzerine cam sarma………..……….……….……..…….141
3.6.2. Şekil verme ……….………...….………..…….……142
3.6.3. Süsleme ……….……….…….….………....….…143
3.6.4. Soğutma……….……….……..……..…145
xi
B. İLGİLİ ARAŞTIRMALAR………..………148
BÖLÜM III
YÖNTEM……….……..…….152 3.1. Araştırmanın Modeli……….………..……….152 3.2. Evren ve Örneklem……….………….……..……..152 3.3. Verilerin Toplanması……….……...……….. 152 3.4. Verilerin Analizi……….………...……153BÖLÜM IV
BULGULAR VE YORUM ………….……….…………..………1544.1. Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde Bulunan Cam Boncuk Eserlerin Bilgi Formları………..…154
4.1.1. Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde Bulunan Cam Boncuk Eserlerin Bilgi Formu 1……….…………..………..…154
4.1.2. Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde Bulunan Cam Boncuk Eserlerin Bilgi Formu 2………..………....….155
4.1.3. Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde Bulunan Cam Boncuk Eserlerin Bilgi Formu 3………...….156
4.1.4. Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde Bulunan Cam Boncuk Eserlerin Bilgi Formu 4………...….157
4.1.5. Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde Bulunan Cam Boncuk Eserlerin Bilgi Formu 5………..….158
4.1.6. Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde Bulunan Cam Boncuk Eserlerin Bilgi Form 6…...….159
4.1.7. Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde Bulunan Cam Boncuk Eserlerin Bilgi Form 7…...….160
4.1.8. Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde Bulunan Cam Boncuk Eserlerin Bilgi Form 8…...….161
4.1.9. Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde Bulunan Cam Boncuk Eserlerin Bilgi Formu 9……….….162
xii
4.1.10. Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde Bulunan Cam Boncuk Eserlerin Bilgi Formu 10……….163 4.1.11. Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde Bulunan Cam Boncuk Eserlerin Bilgi Formu 11………...164 4.1.12. Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde Bulunan Cam Boncuk Eserlerin Bilgi Formu 12………...165 4.1.13. Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde Bulunan Cam Boncuk Eserlerin Bilgi Formu 13………...166 4.1.14. Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde Bulunan Cam Boncuk Eserlerin Bilgi Formu 14………...167 4.1.15. Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde Bulunan Cam Boncuk Eserlerin Bilgi Formu 15………...168 4.1.16. Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde Bulunan Cam Boncuk Eserlerin Bilgi Formu 16…...169 4.1.17. Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde Bulunan Cam Boncuk Eserlerin Bilgi Formu 17………...170 4.1.18. Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde Bulunan Cam Boncuk Eserlerin Bilgi Formu 18………...171 4.1.19. Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde Bulunan Cam Boncuk Eserlerin Bilgi Formu 19………...172 4.2. Tablolar ve Yorumları……….173 4.2.1. Ankara Anadolu Medeniyetleri müzesinde bulunan cam boncuk eserlerin dönemlere ait analiz tablosu yorumu ………..……….173 4.2.2. Ankara Anadolu medeniyetleri müzesinde bulunan cam boncuk eserlerin cinsi, eserlerde kullanılan cam teknikleri ve madenlere ait analiz tablosu yorumu……….175 4.2.3. Ankara Anadolu medeniyetleri müzesinde bulunan cam boncuk eserlerin renk ve form analiz tablosu yorumu……….177 4.2.4. Ankara Anadolu medeniyetleri müzesinde bulunan cam boncuk eserlerin kompozisyon özellikleri analiz tablosu yorumu………...….179
xiii
BÖLÜM V
SONUÇ VE ÖNERİLER………...……….………181 5.1. Sonuç………..………….….181 5.2. Öneriler. ……….…….183 KAYNAKLAR………...……185 EKLER ……….………..………193EK 1. Anadolu Medeniyetleri Müzesi Araştırma İzin Belgesi………...………...…….193
EK 2. Boncuk şekilleri………..…..194
EK 3. Cam boncuk atlası……….196
EK 4. Gazi Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi Öğretim Elemanları Cam Takı Tasarımı Çalışmalarından Örnekler………...……....…205
EK 5. Türkiye’deki Cam Sanatçıları ve Çalışmalarından Örnekler……….………...…213
xiv
ÇİZELGELERİN LİSTESİ
Çizelge Sayfa
Çizelge 1: SİO2’nin kristal ( a ) ve amorf ( b ) yapısı ………22
Çizelge 2: Cam karışımları………....….…23
Çizelge 3: Cama renk veren maddelerin tablosu……….…….25
Çizelge 4: Cam boncuk eserlerin yapıldığı dönemlere ait analiz tablosu 1……….…..173
Çizelge 5: Ankara Anadolu medeniyetleri müzesinde bulunan cam boncuk eserlerin cinsi, eserlerde kullanılan cam teknikleri ve madenlere ait analiz tablosu 2………...……175
Çizelge 6: Ankara Anadolu medeniyetleri müzesinde bulunan cam boncuk eserlerin renk ve form analiz tablosu 3………177
Çizelge 7: Ankara Anadolu medeniyetleri müzesinde bulunan cam boncuk eserlerin kompozisyon özellikleri analiz tablosu 4………...………179
xv
ŞEKİLLERİN LİSTESİ
Şekil Sayfa
Şekil 1: Sıcak camı ezme tekniği………101
Şekil 2: Sıcak camı ezerek delme tekniği……….………..…103
Şekil 3: Cam malzemesini kalıp içinde eritip biçimlendirme tekniği……….…103
Şekil 4: Döküm tekniği……….…..104
xvi
RESİMLERİN LİSTESİ
Resim Sayfa
Resim 1: Çeşitli şekillerde cam boncuklar………...………..…….3
Resim 2: Çorum Müzesinden Roma Dönemi cam boncuk örnekleri……….……3
Resim 3: Şişecam koleksiyonu, cam boncuklu kolyeler……….4
Resim 4: Dilgöz-Danagöz boncuklar…………..…….……….…..5
Resim 5: Cam boncuklu kolye……….………...……….……….…..5
Resim 6: İnsan ve hayvan başı formlu cam boncuk örnekleri - Corning Cam Müzesi, New York ……….6
Resim 7: ‘‘Anadolu’dan Doğan Güneş Hitit’’sergisi, Çorum Müzesi – Öğr. Gör. Özlem Çal ve Dr. Emel Erkaplan ‘a ait cam takı tasarımları……….………...……...8
Resim 8: Yarı işlenmiş Obsidiyen camlar……….………24
Resim 9: Obsidiyen mızrak ve ok uçları, Çatal höyük - İ.Ö 6. binyıl ilk yarısı………...……27
Resim 10: Cam boncuk yapımını anlatan tablet – Hitit Dönemi………..……30
Resim 11: Alabastron cam şişe, gözyaşı ve koku için kullanılmaktadır-M.Ö. 6.yy. ortası- 4. yy. başı………..…31
Resim 12: Bir papirüste cam üretiminin yapılışı……….……….………33
Resim 13: Bohemya “Orman” cam evini anlatan bir minyatür………36
Resim 14: Millefiori tekniği cam boncuklar……….………38
Resim 15: M.Ö. 1. yy’a ait pişmiş toprak bir kandil üzerinde yer alan üfleme tekniği ile cam yapımını gösteren sahne………39
Resim 16: 16. yüzyılda Osmanlı Döneminde savaşta kullanılan cam humbaralar, Deniz müzesi………..……….42
Resim 17: Sultan III. Murat’ın oğlu Mehmet'in 1582'de yapılan sünnet düğünü töreninde gezgin cara fırınları başında cam üfleyen ecimgeran (cam üreticileri)………44
Resim 18: Ellerinde cam işleri taşıyarak geçen camgeran locası camgerleri – Topkapı sarayı müzesi – Sürname- i hümayun……….………...………..45
Resim 19: 1943’te, Mustafa Kemal Atatürk adına yapılan özel cam şekerlik………..46
Resim 20: Pişmiş toprak boncukların, cam boncuklara dönüştürülmüş örnekleri………..….47 Resim 21: İnsan başı formunda ve çeşitli formlarda Fenike cam boncukları - M.Ö 800….…47
xvii
Resim 22: Boynuzlu göz boncuğu örneği - Corning cam müzesi……….…48
Resim 23: Cam boncuk örnekleri - Mısır……….……….………49
Resim 24: Renkli cam lifi sarılarak bezenmiş cam boncuk, Suriye - İslami dönem M.Ö 300 - 400 y.y……….………..…49
Resim 25: Cam boncuk örnekleri……….………...…..50
Resim 26: Cam boncuklar, Suriye, İslami Dönem M.S 700 -1100 y.y………51
Resim 27: Tabakalı cam boncuklar, Avrupa – M.Ö. 600 - 400 y.y……….……51
Resim 28: Cam külçeler ve yassı Miken üretimi olduğu düşünülen cam boncuklar - Uluburun kazısı……….………..………..…53
Resim 29: Yassı Miken cam boncukları - Müsgebi nekropolü kazısı - MÖ 1400-1250……53
Resim 30: Yassı Miken cam boncukları - Panaztepe kazısı……….…55
Resim 31: Karagündüz ve Altıntepe mezarlarından ele geçirilen cam boncuklar………55
Resim 32: Cam ve değerli taşlardan, boncuklar kullanılarak yapılmış olan bileklik…………57
Resim 33: İç Kale kazılarında bulunan farklı niteliklerdeki boncuklar………60
Resim 34:Cam boncuklar, Demir Çağı Maşat Höyük kazıları – Tokat………..….…………60
Resim 35: Kerkenes kazısında üçüncü oda’da bulunan cam boncuklar………...………61
Resim 36: Boncuk parçası, sarı renkli cam lifiyle süslenmiş koyu yeşil renkte cam boncuk...62
Resim 37: Cam boncuk - Klasik Çağ - M.Ö. 4. y.y………..…62
Resim 38: Opak cam boncuk - M.Ö. 2 bin yılı sonu………...….………63
Resim 39: Miken tarzı kalıpla çalışılmış yassı cam boncuk örnekleri - M.Ö. 1400-1250 y.y Lindos Blinkenberg kazısı……….…….………..……63
Resim 40: Cam ve akik taşından yapılmış kolye, İstanbul Arkeolojik Eserler Müzesi - M.Ö. 1.000 y.y……….……….………..……64
Resim 41: Cam boncuklu kolye………65
Resim 42: Cam ve fayans boncuklardan oluşan boncuk dizisi……….………66
Resim 43: Cam ve fayans boncuklardan oluşan boncuk dizisi - 1908 Macalister kazısı….…67 Resim 44: Değişik renkte camlardan, çeşitli biçim ve ölçülerde yapılmış olan boncuk dizisi………..68
Resim 45: Renkli camdan boncuk dizisi - M.Ö 4. y.y………..…………69
Resim 46: Cam boncuk dizisi- M.Ö 3 - 1. y.y……….……….…70
Resim 47: Cam ve fayans boncuklardan oluşan boncuk dizisi……….………71
Resim 48: Lacivert cam ve altın boncuklu kolye……….……….…72
Resim 49: Cam boncuk……….………..………..…72
xviii
Resim 51: Cam boncuk dizisi……….………..…74
Resim 52: Cam boncuk dizisi……….………..……74
Resim 53: Cam boncuklu kolye……….……….……..…75
Resim 54: Zincir sarkaçlı gerdanlık - Toztepe Tümülüsü, İ.Ö 5. yy. ilk yarısı………76
Resim 55: Bir çift altın küpe, 3.yy……….……….………..77
Resim 56: Cam boncuk………..……….………..……77
Resim 57: Cam boncuk dizisi, Uşak Müzesi ……….………..………78
Resim 58: Zenci insan başı biçimli, siyah cam kolye sarkacı - Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi……….……….…….80
Resim 59:Cam boncuklu altın kolye - Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi………….….81
Resim 60:Cam boncuklu bronz bilezik - Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi…………82
Resim 61: Altın ve cam boncuklu kolye, Roma Dönemi - Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi……….………..…83
Resim 62: Cam boncuklu kolye, Bizans Dönemi - Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi……….……..84
Resim 63: Mavi cam boncuklu kolye, Bizans Dönemi - Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi……….………..……85
Resim 64: Doğa tasvirli cam boncuk, Yashuhiro Ohkama-2005………...…………..……….86
Resim 65: Balık figürlü cam boncuk, Pan Dugger -2005……..………...………87
Resim 66: Cam boncuk, Kathryn Wardill-2005……..………….………87
Resim 67: Cam boncuk, Karland, Krista Tseu - 2005……….………….………88
Resim 68: Cam boncuk, Larry Scott - 2005……….……….…………88
Resim 69: Cam hamuru boncuklu altın sarkaç - Sardes kazısı……….………89
Resim 70: Gerdanlık 2. yy.-3. y.y…………..…….……….….90
Resim 71: Etrafına bir veya daha fazla şerit sarma şeklinde yapılmış cam boncuk….………91
Resim 72: Çeşitli boyutlarda ve şekillerde cam boncuklar………...93
Resim 73: Çeşitli boyutlarda göz boncukları……….………...………94
Resim 74: Dört ustanın çalışabileceği geleneksel cam boncuk ocağı……….…….97
Resim 75: Danagöz tipli boncuk……….………..………..98
Resim 76: Saraç tipli boncuk……….………..…98
Resim 77: Zar tipli boncuk……….………..……99
Resim 78: Ceviz tipli boncuk……….………..…99
Resim 79: Cam şekillendirme çalışmalarında kullanılan çeşitli aletler………..………..….100
xix
Resim 81: Asabe……….……….……….……..…106
Resim 82: Boncuk kalıpları……….……….….…………..106
Resim 83: Boncuk kalıpları……….………..…………..…106
Resim 84: Boncuk tasları………….……….………..………..………..…107
Resim 85: Kazaki……….….…………..………..………..…108
Resim 86: Medleke (merteke) ……….…...………..…..…109
Resim 87: Merten (merteke) ……….……….…..…..…110
Resim 88: Ray demiri……….………110
Resim 89: Soğutma kapları……….…….……….…..…111
Resim 90: Kırık cam parçaları………..………..112
Resim 91: Bakır oksit………..………....…113
Resim 92: Çam odunu……….………..……..…116
Resim 93: Sarma cam boncuk……….………..…..…117
Resim 94: Eskişehir Çavlum kazılarında Hitit mezarlarında bulunmuş camsı seramik boncuklar……….………..…………..…118
Resim 95: Göz boncukları………..………...………..118
Resim 96: Figüratif (hayvan, çiçek, insan vb. gibi) cam boncuk………....………119
Resim 97: Antik mozaik boncuklar………..………..…119
Resim 98: Millefiori cam boncuk…………..……….………..…………..…120
Resim 99: Millefiori cam boncuk………..………….………..………..120
Resim 100: Temel Cam Boncuk Şekilleri……….…………...…….…..…121
Resim 101: Yuvarlak cam boncuk (Küre) ……….………121
Resim 102: Silindir cam boncuk……….………..………..121
Resim 103: Yassı cam boncuklar………..………..…122
Resim 104: Oval cam boncuk (Fıçı) ……….……….…122
Resim 105: Kare ve dikdörtgen (Prizmatik) cam boncuklar………...………123
Resim 106: Noktalamalı cam boncuklar……….123
Resim 107: Çizgilemeli cam boncuk………..…..………..124
Resim 108: Çekmeli cam boncuk………...…………..………..…124
Resim 109: Figürlü cam boncuklar………..………..…124
Resim 110: Küçük cam boncuk çalışmaları için kullanılan şalümo ……..………....…125
Resim 111: Propan tüpü ………..…...………126
Resim 112: Oksijen tüpü ………..……….………….…...……….…126
xx
Resim 114: Çeşitli boyutlarda ve kalınlıklarda mandreller.…………..…..……...……….…127 Resim 115: Pensler………..128 Resim 116: Poker tungston.……..………..……….…...………128 Resim 117: Grafit plakalar ……….…129 Resim 118: Grafit boncuk kalıpları ………..………..….……...…129 Resim 119: Grafit pedallar ………..…………..……….130 Resim 120: Oyuklu grafit pedallar, pedal boncukları yuvarlamada kullanılmaktadır………130 Resim 121: Cam makası……….130 Resim 122: Cam çubuk ve mandrel dayama plakası………..……131 Resim 123: Çeşitli renk ve kalınlılıklarda cam çubuklar………132 Resim 124: Mantar tozu………...……….……..……132 Resim 125: Boncuk soğutma elyafı………..…….….133
Resim 126:Kaolin bazlı mandrel sıvısının toz hali………134
Resim 127: Kaolin bazlı mandrel sıvısı………..…………..……..…134 Resim 128: Kurutulmaya bırakılmış mandreller………..………...…135 Resim 129: Oksijen hazırlığı………...…135 Resim 130: Şalümo’da gaz ayarının yapılması………...……136 Resim 131: Şalümo’da oksijen ayarının yapılması………136 Resim 132: Eritilen cam çubukların şalümo ateşi ile kaynaştırılması………137 Resim 133: Şalümo ateşi ile kaynaştırılan çubukların yavaş bir şekilde uzatılması………...137 Resim 134: Şalümo ateşi ile (stringer) çubuğun kesilmesi………...…….………138
Resim 135:Hazırlanmış (stringer) çubuk………..………138
Resim 136:Cam çubuğun şalümo ateşi ile eritilmesi………..…...…139
Resim 137: Cam çubukların şalümo ateşi ile eritilmesi……….….…139 Resim 138:Şalümo ateşi ile kaynaştırılan cam çubuklar………...…………140 Resim 139: Kaynaştırılan çubukların yavaş bir şekilde çekilerek uzatılması……….………140 Resim 140: Şalümo ateşi ile iki renkli (twister) çubuğun kesilmesi………...……140 Resim 141: Şalümo ateşi ile iki renkli (twister) çubuğun kesilmesi………...…141 Resim 142: İki renkli (twister) cam çubuk………..……141 Resim 143: Eritilen cam çubuğun mandrel üzerine sarılışı………142 Resim 144: Mandrel’e sarılmış sıcak haldeki cam boncuk……….……142 Resim 145: Cam boncuğa maşa ile şekil verilmesi……….…………143 Resim 146: Cam boncuğun tavlanması………...……143 Resim 147: Noktalama işleminin cam boncuk üzerine yapılması………..………144
xxi
Resim 148: Birinci renk ile cam boncuk üzerine noktalama………..…..…..144 Resim 149: İkinci renk ile cam boncuk üzerine noktalama yapılması………...…144 Resim 150: Üçüncü renk ile cam boncuk üzerine noktalama işlemi……….…145
Resim 151: Noktalama işlemi bitirilen cam boncuk………..………..…...…145 Resim 152: Soğutma kumu içerisine konulan cam boncuk…………...…………...……..…145 Resim 153: Mandreldeki Cam boncuğun su içine koyulması……….…………146 Resim 154: Pense yardımı ile cam boncuğun madrelden çıkarılması………...146
Resim 155:Tamamlanmış bir cam boncuk………...……….…….…147
Resim 156: Cam boncuklu altın kolye………..….…………...……..154 Resim 157: Cam boncuklu altın kolye………....…155 Resim 158: Pandantif (lunula) ………..……...……..156 Resim 159: Pandantif……….…..………...……157 Resim 160: Cam boncuklu altın kolye………...…158 Resim 161: Kolye öğesi………..……….……...……159 Resim 162: Kolye öğeleri……….………..…160 Resim 163: Tunç, cam, fayans ve pişmiş toprak boncuklardan oluşan kolye ……...……….161 Resim 164: Küpe(tek)halkası taşlı……….……….……162 Resim165:Küpe(çift)çengelli diskli ve sarkaçlı………..…………...…..…..….……163 Resim 166: Küpe (çift) çengelli diskli ve sarkaçlı………...…..……….164 Resim 167: Küpe (tek) halkası diskli ve sarkaçlı……….…...………165 Resim 168: Küpe (tek) halkası diskli ve sarkaçlı ……….…..………166 Resim 169: Yüzük, taşlı………..…………167 Resim 170: Yüzük, taşlı……….……….………168 Resim 171: Yüzük, taş ve cam boncuklu………..……….……….……169 Resim 172: Küpe (tek) halkası diskli……….………..…….………..…170 Resim 173: Kolye öğeleri………..……….………171 Resim 174: Küpe (tek) halkası sarkaçlı………..……...…….…172 Resim 176: “KYBELE “ konulu kişisel sergiden cam boncuklu takı çalışması örneği - Yrd. Doç.Dr. N. Tomris Yalçınkaya. 12 Nisan.2014……….………..…...205 Resim 177: Cam boncuklu kolye, Gülten Gönen “Türkiye’den Türkmeneli’ne” Uluslararası Görsel Sanatlar Karma Sergisi - 02 Mayıs 2014……….…..……..…206 Resim 178: Cam boncuklu kolye detayı, Gülten Gönen “Türkiye’den Türkmeneli’ne” Uluslararası Görsel Sanatlar Karma Sergisi - 02 Mayıs 2014………206
xxii
Resim 179: Cam boncuklu kolye, Gülten Gönen “Türkiye’den Türkmeneli’ne” Uluslararası Görsel Sanatlar Karma Sergisi - 02 Mayıs 2014……….………..………..…207 Resim 180: Cam boncuklu kolye detayı, Gülten Gönen “Türkiye’den Türkmeneli’ne” Uluslararası Görsel Sanatlar Karma Sergisi - 02 Mayıs 2014………..………..…207 Resim 181: Cam boncuklu kolye, Dr. Emel Erkaplan “Türkiye’den Türkmeneli’ne” Uluslararası Görsel Sanatlar Karma Sergisi - 02 Mayıs 2014………..…..…208 Resim 182: Cam boncuklu kolye detayı, Dr. Emel Erkaplan “Türkiye’den Türkmeneli’ne” Uluslararası Görsel Sanatlar Karma Sergisi - 02 Mayıs 2014………..…..………208 Resim 183: Kavun tipli ve silindir cam boncuklu kolye, G.Ü. Bap projesi çalışması - Gülten Gönen………...……...…209 Resim 184: Yuvarlak cam boncuklu kolye, G.Ü. Bap projesi çalışması - Gülten Gönen..…209 Resim 185: Cam boncuklu kolye, G.Ü. Bap projesi çalışması - Öğretim görevlisi Özlem Çal………...…210 Resim 186: Cam boncuklu kolye, G.Ü. Bap projesi çalışması - Öğretim görevlisi Özlem Çal... ……….…210 Resim 187: "Anadolu'nun Bereketi" isimli cam boncuklu kolye - Dr. Gülten Kurt……...…211 Resim 188: "Anadolu'dan Esintiler" isimli cam boncuklu kolye - Dr. Gülten Kurt……..………...…212 Resim 189: Cam boncuklu kolye, Pınar Hakim ………....…….213 Resim 190: Cam boncuklu kolye, Pınar Hakim ………..…………..213 Resim 191: Cam boncuklar, Pınar Hakim ………..………...…214 Resim 192: Cam boncuklu kolye, Pınar Hakim ………...…….….…214 Resim 193: Cam boncuklu kolye uçları, Menekşe Bilgiç………..….………215 Resim 194: Cam boncuk, Menekşe Bilgiç………..…...215 Resim 195:Kedi figürlü cam boncuklar, Arzu Karcı………...………...216 Resim 196: Cam boncuklu kolye, Arzu Karcı………...…...216 Resim 197: Cam boncuk örnekleri, Sertaç Bayraktar……….…217
xxiii
KISALTMALAR LİSTESİ
Kısaltmalar Açıklama
MEB. : Milli Eğitim Bakanlığı HEM. : Halk Eğitim Merkezleri BAP. : Bilimsel Araştırma Projeleri
BÖLÜM I
1. GİRİŞ
Cam, yüzyıllar öncesinden günümüze dek insanoğlunun yaşam standartlarını yükselten önemli bir malzeme olmuştur. Kum iken sıvı, sıvı iken sert maden olabilen, ateş ile istenilen şekli alabilen yapısıyla insanoğlunun yaptığı en önemli keşiflerden biridir. Cam saydam özelliği yanı sıra, steril olabilme özelliği ile de insan yaşamında sağlıklı kalma sürecinde çok önemli destek verir. Birçok temel eşyanın yapımında kullanılarak yaşamımıza artı değerler katmıştır.
Günümüzün vazgeçilmezlerinden olan; Cam, bugün geldiği noktada, en önemli sanayi ürünleri arasında seçkin bir konumdadır. Bardaktan mimari yapılara, teleskoptan ampule, aynadan kumaşa kadar birçok alanda kullanılmaktadır. Cam yaşantımızla o kadar iç içedir ki biz onu adeta doğanın bir parçası gibi görürüz; fakat değildir yapaydır, ancak tabiatta doğal olarak da bulunmaktadır. Günümüzden binlerce yıl önce insanlar, bugünkü kullandığımız yapay camı bilmeden, camı doğada bulunduğu şekliyle, obsidyen veya kaya kristali olarak kullanmışlar ve bunlardan pek çok değişik alet ve eşyanın yapımında yararlanmışlardır (Atik, 2004: 21).
Cam uzmanlarından Prof.Dr. Ing. W.Trier Frankfurt ve Prof.Ing. L.Springer Zwiesel camı şöyle tanımlamaktadırlar: “Yapısal açıdan sıvı görünümlü olan, ancak koyuluk derecesi (özlük derecesi) normal çevre ısısında katı bir cisim olarak tanımlanacak kadar yüksek olan tüm maddeler cam olarak adlandırılabilir. Dar anlamda ise „cam‟ bu temel özelliklere sahip tüm anorganik karışımlar için kullanılabilir” (Donat, 2006: 10).
Buluşlarıyla cam konusundaki yeniliklere öncü olan sanatçı Remzi Köklü şunları söylüyor.
„‟Efsaneye göre camı Fenikeliler buldu, Mısırlılar üfledi, Romalılar saydam hale getirmeyi öğrendiler. Ama cam Türklerin ve Arapların sayesinde dünyaya yayıldı‟‟ (Esmer, 1996: 24).
2
Camın anavatanının Mezopotamya bölgesi olduğu bilinmektedir. Camın gelişimine bakıldığında ise camın ilk olarak uygun kumun bol olduğu ve seramik yapımının gelişmiş olduğu bölgelerde üretildiği kabul edilmelidir (Milli Eğitim Bakanlığı [MEB], 2008: 6).
Cam boncukların ilk zamanlarda değerli taşlara alternatif olarak üretildiği düşünülmektedir. En az yarı değerli taşlar kadar önem kazanmış olan cam boncukların çeşitleri ve teknik özellikleri dönemlerine göre yani ait olduğu kültür ve medeniyete göre farklılık göstermektedir.
Farklı kültürlerde; Cam genel olarak kolye boncukları, yüzükler, yüzük taşları, bilezikler ve gerdanlıkların yapımında kullanılmıştır. Anadolu‟da cam boncuklar, özellikle Pers döneminde altından yapılmış bilezik veya kolyelerde kullanılmışlardır. Halka kısmı camdan, uç kısımları altın hayvan başı figürleriyle süslü bileklikler günümüze kadar ulaşmıştır. Camın, altından yapılan kolyelerde değerli taşların yanında veya bu taşların taklidi olarak kullanıldığı da görülmektedir. Myken Döneminde cam boncuklarda, plakalarda, pendantlarda ve kakmada kullanılmıştır. Yunanda ise boncuklar Geometrik dönemden itibaren, mühürlerde M.Ö.6.yüzyıldan itibaren kakma ve yüzük taşı olarak kullanılmıştır (Özgülnar, 2007: 22).
Arkeolog Dr. Şeniz Atik de aynı yönde 2010 yılında yapılan araştırma söyleminde; Anadolu‟daki en erken cam boncukların da Oylum Höyük‟te kullanıldığını, Kuzey İran ‟da Dinkatepe‟de de bu boncuklardan çok sayıda bulunduğunu ifade etmiştir. Bir kısım cam boncukların ise 2. bin yılın ilk yarısından, özellikle Anadolu‟da Troya, Boğazköy, Alişar ve Alalakh ve İran‟da Geoy Tepe kazılarında çıktığını ancak bunların çok iyi tarihlendirilmediğini ve tanımlanamadığını dile getiren Atik;
"Bu nedenle de Oylum Höyük‟te tarihli tabakalardan gelen boncuklar önem kazanmaktadır. Gerek Dinkatepe boncuklarının gerekse Geoy Tepe ve Anadolu‟daki diğer cam boncukların üretim yerleri de hala bilinmemektedir. Özellikle kuzey Suriye bölgesi ya da Mezopotamya cam yapımının ilk çıktığı yerler olarak biliniyor " demiştir (http://www.radikal.com.tr/yasam/camda_4_bin_yillik_iz-1014648).
3
Anadolu‟nun birçok bölgesinde Arkeolojik kazılarda bulunan cam boncuklar içinde geleneksel nazar boncuğunun atası olduğunu düşündüğümüz göz boncukları mevcuttur ve birçok arkeoloji müzesinde örnekleri sergilenmektedir.
Resim 1: Çeşitli şekillerde cam boncuklar (Dubin, 1995: 15).
Yazılan bilgileri kazı araştırmaları da doğrulamaktadır. Yozgat Alişar'da bu döneme ait tabakalı, halkalı, spiralli, dalgalı, benekli göz, şeritli göz boncukları ve iç-kalıp tekniğiyle üretilmiş cam boncuklar bulunmuştur (Küçükerman, 2008: 13).
Çorum Müzesinde sergilenmekte olan Roma ve Bizans Dönemlerine ait cam boncuk eserler içinde benekli göz, halkalı, spiralli ve çektirmeli boncuklar dönemin cam renkleri ile üretilmiş boncuklar mevcuttur.
Resim 2: Çorum Müzesinden Roma Dönemi cam boncuk örnekleri (Env.No: 20-1-2004).
4
Yine; Erken Roma İmparatorluk dönemine tarihlenen ve Bodrum Müzesinin en değerli eserlerinden olan bir alabastron Anadolu kökenli olması bakımından (buluntu yeri Yatağan‟dır) önemlidir. Açık ve koyu tonda mavi-yeşil yarı geçirgen cam şeritler ile opak beyaz şeritler ve altın bantlı cam tekniği ile imal edilmiş olan eser sadece Anadolu için değil, camcılık tarihi açısından değerlendirildiğinde de kıymetli bir eserdir (Çakmaklı, 2007: 64).
Resim 3:Şişecam koleksiyonu, cam boncuk kolyeler (Küçükerman, 2008: 14).
„„Geleneksel Anadolu nazar boncuklarının Ege‟de ilk kez İzmir, Görece Köyü‟nde üretildiği düşünülmektedir. Bu boncuklar “ göz boncuğu” ya da “ nazar boncuğu” olarak bilinmektedir‟‟(Karslıoğlu, 2007: 19). Nazar inancı ile nazara karşı kullanılarak gelişen cam boncukların günümüze ulaşan örnekleri birbirine benzer özellikler taşır. Geleneksel Cam boncuklar Anadolu kültüründe bazı isimler ile de anılmaktadır.‟‟Dilgöz” veya “Danagöz” , ”kuzu”, ”silindir”, ”saraç”, ”zar”, “zebra” vb. gibi...
5
Resim 4:Dilgöz – Danagöz boncuklar (http://www.mykonosbeads.com/recycled-glass-beads.htm).
„„Yörükler "dilgöz" adını verdikleri deve boncuğunu çocuklarına, develerine ve kemerlerine takmaktadırlar. Aynı boncuğa, Karadeniz‟de "yılanbaşlı", Gaziantep‟te ise "it boncuğu”, bazı bölgelerde de “öküzgözü” adı verilmektedir‟‟(Yoleri, Çizer, Yarol, Kahraman, 2006:105).
Son yıllarda cam boncuk sanatı birçok ülkede olduğu gibi -özellikle Avrupa, Amerika ve Orta Asya‟da kültürel, turistik ve sanatsal faaliyetlerde popüler bir sanat dalı olarak gelişmiştir - Türkiye‟de de cam takı tasarımlarında ve etkinliklerde cam boncuk sektörü hızla gelişmektedir. Dünyada birçok cam müzesi, cam enstitüleri, cam sanatları üzerine eğitim yapan akademi ve sanat merkezleri bulunmaktadır. Özellikle İtalya da bulunan cam adası “ Murano”, Avrupa‟da cam müzesi ve atölyelerde üretilen cam eserleri ile dünyaca ünlüdür.
6
ABD. de New York‟ta bulunan Corning Cam müzesinde “Corning Museum of Glass” cam sanatının ve cam boncukların antik birçok örneği bulunmaktadır. Dünyanın birçok ülkesinden getirilen cam eserlerin yer aldığı koleksiyonların yanı sıra çağdaş sanatlar ve cam yapımı ile ilgili kurslar, eğitimler, araştırmalar ve sergiler yapılmaktadır (www.cmog.org/glassmaking/studio/glasses).
Resim 6:İnsan ve hayvan başı formlu cam boncuk örnekleri - Corning Cam Müzesi, New York (Dubin, 1995: 19).
„„Türkiye‟de Cam sanatları denildiğinde dünyada da tanınmış önemli cam merkezlerinden bir olan İstanbul “Beykoz “cam ocağı” ilk sırada yer alır.Her yıl değişik ülkelerden gelen cam sanatçıları ile çalışma olanağı sunulan merkezde ayrıca çeşitli dallarda cam eğitimleri düzenlenmektedir‟‟(www.camocagi.org). Türkiye‟de cam sanatları ve boncuk yapımı ile ilgili çalışmalar ve gelişmeler son 5 yıldır ülkemizde yer almaktadır. Daha öncesinde sadece kırsal alanda geleneksel olarak saraciye işler için üretilen” cam boncuk ” son yıllarda yürütülen kültürel faaliyetlerle bu alanda toplumsal bilinç ve farkındalık oluşturmuştur.
Cam sanatlarındaki bu gelişmelerin yanı sıra Denizli ilimiz de cam sanatı alanında faaliyetler yapmaktadır. Türkiye‟nin ilk cam festivalini düzenleyen Denizli Belediyesi 2013 yılında yapılan etkinliklerde dünyada cam sanatı ile uğraşan birçok sanatçıyı davet ederek cam sanatlarının tanıtılmasına öncü olmuştur. Denizli geleneksel cam
7
bienalinin her yıl Mayıs ayında kutlanması cam sanatının yaşatılması adına önemli bir adımdır.
Ayrıca, Eskişehir Odun pazarı belediyesinin düzenlediği diğer bir cam festivalide birçok kişiye ulaşma ve izleme olanağı sağlamıştır. “Odun pazarı Cam Müzesi” ise birçok cam eserle bu alanda değerli bilgiler sunmaktadır.
Geçmiş kültürlerin ve medeniyetlerin araştırmalarında gün ışığına çıkarılmasıyla cam alanında bilgiler de güncellenmektedir. Yakın zamanda yapılan arkeolojik kazılarda Ankara İli Juliopolis kazısında cam boncuk fırını bulunmuştur. Aynı Şekilde Gordion da kazılarda cam boncuk eserler bulunduğu yazılı kaynaklarda ifade edilmektedir.
Ancak, Anadolu‟da yerleşik yaşam sürmüş olan birçok medeniyet cam boncukları takı yapımında değerli taşların yanında kullanmış olmasına rağmen; Osmanlı Döneminde cam boncuk yapımı saraciye işlerinde kullanılmıştır. Küçük cam sanatlarının geliştirilmesine çok fırsat vermeyen cam sektörü bu çalışmaların Türkiye‟de gelişmesine ve yaygınlaşmasına da engel teşkil etmiştir. Osmanlı Dönemi cam sanatlarında takıda cam kullanımına geçiş yapılmadığından Cumhuriyet Döneminde de cam boncuk sanatının gelişimi yeterli olmamıştır.
Türkiye‟de de cam sanatlarının gelişimi üniversitelerin programlarında yer alması ile de ilişkilidir. Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Seramik Cam Bölümü, Cam Anasanat Dalı, Mimar Sinan Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Cam Tasarımı Bölümü, Hacettepe Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Seramik Cam Bölümü‟nde cam çalışmaları yürütülmektedir. İstanbul Üniversitesi Teknik Bilimler Meslek Yüksekokulu, Kocaeli Üniversitesi Değirmendere Ali Özbay Meslek Yüksekokulu Cam-Seramik Bölümü, Mersin Üniversitesi Teknik Bilimler Meslek Yüksekokulu Cam Seramik Teknolojisi Programı, On Dokuz Mayıs Üniversitesi Sinop Meslek Yüksekokulu Cam-Seramik Programı, Ankara Üniversitesi, Başkent Meslek Yüksekokulu programlarında cam sanatlarına yer verilmektedir. Günümüzde son yıllarda eğitim kurumlarında cam sanatları programlarına önem verilmeye başlanması önemli gelişmelerdir.
Bu Fakülte ve Meslek Yüksek Okulları içinde ise Anadolu Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Cam Bölümünde, “Geleneksel ve Çağdaş formlarda cam boncuk Tasarımı
8
ve Yapımı” dersleri verilmektedir. Ayrıca son bir yıldır Mili Eğitim Bakanlığına bağlı Halk Eğitim Merkezlerinde cam boncuk sanatı ile ilgili yetişkin eğitimi kursları verilmektedir. Özel eğitim veren cam sanatçılarının sayısı da gün geçtikçe artmaktadır.
Gazi Üniversitesi, Mesleki Eğitim Fakültesi El sanatları Eğitimi Bölümü öğretim üyeleri tarafından (B.A.P.) “Cam boncuk yapım sanatının çağdaş takı tasarımı eğitiminde uygulanabilirliği” projesi kapsamında cam boncuk takı tasarımı ve uygulamaları yapılmış, antik dönemlere ait cam boncuklardan esinlenilerek hazırlanan takı tasarımı uygulamaları, „„Ankara Vakıf Eserleri Müzesi‟‟nde „‟Alaca Höyükte Doğan Güneş: Hitit‟‟teması ile , “Eskişehir-Eti Arkeoloji Müzesi”, “Kahramanmaraş Arkeoloji Müzesi” ve “Çorum Müzesi‟nde ise “Can‟dan Cama Yansımalar” serisi halinde sergiler düzenlenmiştir.
Resim 7: „„Anadolu‟dan Doğan Güneş Hitit‟‟sergisi, Çorum Müzesi – Öğr. Gör. Özlem Çal ve Dr. Emel Erkaplan „a ait cam takı tasarımları.
Türkiye kültürel gelişimin ve birçok medeniyetlerin geçiş yoludur. Buna bağlı olarak Kültür ve Turizm Bakanlığına bağlı birçok arkeoloji müzesinde antik kazılardan elde edilmiş çok önemli cam boncuk eserler sergilenmektedir. Bu müzelere, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Gaziantep Medusa Arkeolojik Cam Eserler Müzesi, Bodrum Arkeoloji Müzesi, Antalya Arkeoloji Müzesi, Eskişehir Eti Arkeoloji Müzesi, İznik “Nilüfer Hatun İmarethanesi” Müzesi, Uşak Arkeoloji Müzesi ve Çorum Arkeoloji Müzesi örnek verilebilir.
9
Bu araştırma kapsamında koleksiyonlarında bulunan cam boncuk eserlerin incelendiği „„Anadolu Medeniyetleri Müzesi” önemli bir örnektir.
Problem
Günümüzde dünya çapında çok gelişmiş ve popüler bir sanat olan cam boncuk sanatı, Türkiye‟de de son yıllarda oldukça rağbet gören bir sanat dalı olmuştur. Bu alanda, birçok amatör ve profesyonel sanatçı yetişmektedir. Birçok kişi kendi çabaları ile bu sanatı öğrenerek geliştirmektedir. MEB ‟na bağlı bazı H.E.M.lerinde kurslarda amatörler için cam boncuk eğitimleri başlatılmıştır. Cam boncuk sanatı, çağdaş sanatlar içinde kişinin kendini geliştirebileceği ve amatör olarak yapabileceği nadir sanatlardan biridir. Kültürel yapımızın tanınırlığa ve tanıtılmasına olan gereksinim kadar, cam boncuk sanatının özelliklerinin tanıtılması ve geliştirilmesi de bir o kadar önem taşımaktadır.
Dünyada birçok ülke özellikle İtalya, Almanya, ABD. ve Çin Cam sektörü oluşturarak bu alanda kullanılan cam araç gereçlerini ve cam yapım sanatını geliştirerek ekonomik gelir sağladığı gibi cam müzeleri, Sanat merkezleri ve eğitim alanları kurarak cam sanatlarının gelişmesini sağlamıştır. Bugün birçok ülkede cam müzeleri, cam sanatı merkezleri, çok sayıda cam sanatçısı ve cam uygulama teknikleri hakkında yazılmış kaynakların zenginliğinin yanında Türkiye‟de cam sanatlarına ve cam boncuk yapımına ait yeterli bilgi birikiminin yaygınlaştırılamaması bir dezavantajdır.
Bugün, İzmir‟de halen “Nazarköy” de yerel sanatçılar faaliyetlerini sürdürmektedirler. “Nazarköy” boncuk festivali ile de 4 yıldır sesini duyurmaktadır. Kadınların da boncuk yaptığı bu köy kurduğu satış alanlarıyla da bir örnektir. Asırlık ağaçlar çeşit, çeşit nazar boncuklarıyla süslenerek köye gelen yerli ve yabancı turistleri karşılamaktadır.
Ayrıca, İzmir “Nazarköy” coğrafi işaretleme belgesine sahiptir. Dünyada geleneksel nazar boncuğunu tanıtmak ve UNESCO Somut Olmayan Kültürel Mirasları listesine dahil etmek için Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından çalışmalar yürütülmektedir. 2011 yılında UNESCO‟ya nazar boncuğu için yapılan başvuru dosyadaki eksiklikler nedeniyle geri çekilmiştir (www.internethaber.com).
10
Günümüzde yapılan bu etkinlikler ise cam sanatının tanıtılmasında etkili olsa da Anadolu cam kültürünün araştırılması ve belgelenmesi için yapılacak her faaliyet, her araştırma bu sanat kolunun gelecek yüzyıllara taşınmasında önemli bir adım olacaktır. Yapılan bilimsel yayınların azlığı, tanıtım faaliyetlerinin yetersizliği bu alanda yapılacak çalışmaların arttırılmasının önemine işaret etmektedir. Özellikle, Anadolu‟ da Antik çağlardan günümüze ulaşan eserlerin incelenerek cam boncuk sanatında yeni bir başlangıç yapılması ise kültürel ve sektörel açıdan cam boncuk sanatının gelişimine, turistik açıdan ise; cam sanatlarının gelişmesine destek olacağı düşünülmektedir.
Kültür ve Turizm Bakanlığına bağlı Arkeoloji müzeleri cam sanatına ve cam boncuk kültürüne yeni bir bakış açısı kazandıracak çok sayıda arkeolojik eseri sergilemektedir. Ancak, ilgili çalışmalara destek verebilmek için Türkiye coğrafyasında yapılmış Arkeolojik kazılarda elde edilen cam boncuk eserlerin incelenmesi, yayınlanması, tanınırlığının arttırılması için daha etkin faaliyetlere ihtiyaç vardır. Bu alanda yapılacak araştırmalar bilimsel platformlarda yapılacak yazılı ve görsel paylaşımlarla bir bütünlük kazanacaktır.
Araştırmanın Amacı
Araştırmanın amacı doğrultusunda; cam boncuk sanatının gelişimini, Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi‟nde teşhirde ve müze katalogunda yer alan cam boncuk eserleri ve eserlerin biçim, süsleme, yapım teknikleri, kullanım şekilleri açısından dönemsel olarak incelemektir. Bu kapsamda cam boncuk yapımı ile ilgili, genel bilgiler temel teknikler, araç ve gereçler incelenmiştir.
Bu amaç doğrultusunda başlıca şu sorulara cevap aranmıştır.
1. Cam nedir? Cama nasıl şekil verilir?
2. Cam boncuk yapımında uygulanan renk ve süsleme özellikleri nelerdir? 3. Anadolu kültüründe cam boncuğun tarihsel süreci nedir?
4. Cam boncuk sanatında kullanılan araç ve gereçler nelerdir?
5. Anadolu‟da günümüzde yapılan geleneksel “göz boncuğu” yapılmakta mıdır? 6. Cam boncuk sanatı ve yapım tekniklerini kapsayan ilgili kaynaklar nelerdir?
11
7. Anadolu Medeniyetleri Müzesi‟nde bulunan cam boncuklar hangi dönemin özellikleri taşımaktadır?
8. Türkiye de cam sanatlarını tanıtıcı etkin faaliyetler nelerdir?
Araştırmanın Önemi
Dünyada cam sanatı ve cam ürünleri sektörünün çok gelişmiş olduğu öngörülürse Türkiye‟de cam sanatında verilmekte olan eğitimler, sanatsal ve bilimsel cam sanatı araştırmaları, yazılı kaynakların taranması ve antik dönemlere ait Cam boncukların tarihsel süreci içinde gelişiminin incelenmesi önem taşımaktadır.
Araştırma kapsamında; “Anadolu Medeniyetleri Müzesi”nde sergilenen cam boncuklar ve çeşitleri; yapım teknikleri ve kullanım şekillerinin incelenmesi bu sanat kolunun tanınmasında birçok kişiye bilgi kazandıracaktır. Cam boncuk eserlerin ait oldukları kültürün bir parçası olarak sahip çıkarak yaşatmak, geliştirmek ve tanıtmak kültürel kimliğin korunmasına da katkı getirecektir.
Bu alanda yapılan araştırmaların ve bilimsel yayınların çoğunun arkeolojik buluntulara dayalı olması cam sanatının önemli bir tarihsel sürecinin topraklarımızda yaşandığının en güzel kanıtlarıdır. Müzelerimizde sergilenmekte olan arkeolojik kazılarda elde edilen cam boncuk eserler Anadolu da hüküm sürmüş farklı medeniyetlere aittir. Özellikle en güzel örnekleri Geç Hitit, Roma ve Bizans dönemlerine ait olan cam boncuk eserler; teknik ve renk özellikleri dönemsel olarak farklılıklar içermektedir. Bu eserlerin cam boncuk sanatı açısından araştırılması ve bilgilerinin paylaşılmasında yapılacak yayınların desteklenmesi önemlidir.
Ülkemizde cam boncuklar ile ilgili bilimsel yayınlar, arkeolojik buluntuları içeren bildiri ve kazı sonuçları değerli taşlarla neredeyse eşit görülmüş olan cam boncuk eserlerin birçok çeşidini tanıtmaktadır. Ancak, Türkiye‟deki Cam boncuk Sanatı hakkında geniş kapsamlı bir araştırma yapılmaması ve de yapılan arkeolojik buluntuların bir araya getirilememesi cam boncuk sanatının eşsiz örneklerinin tanıtılmasında yeterli olamamıştır. Araştırma kapsamında elde edilen veriler çalışmalara ışık tutacaktır.
12
Araştırmanın Varsayımları
1. Araştırmada kullanılan yeterli sayıda ilgili yazılı kaynağa ulaşıldığı
varsayılmaktadır.
2. Türkiye‟de cam sanatının tarihsel sürecini içeren arkeolojik kazılara ait yazılı
kaynakların gerekli bilimsel bilgiyi içerdiği varsayılmaktadır.
3. Araştırmada örneklem olarak seçilen cam eserlerin evreni temsil edecek
özellikte olduğu varsayılmaktadır.
4. Arkeolojik kazılarda elde edilen cam boncuk eserlerin Anadolu cam boncuk
kültürü hakkında yeterli bilgi verdiği varsayılmaktadır.
5. Anadolu Medeniyetleri Müzesi‟ne ait cam boncuk eserlere ait verilerin doğru
olduğu kabul edilmektedir.
Araştırmanın Sınırlılıkları
1. Bu araştırma; Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi koleksiyonunda yer alan; 7 adet küpe, 7 adet kolye, 2 adet pandantif ve 3 adet yüzük üzere toplam 19 adet cam
eser ile sınırlıdır.
2. Araştırmanın kavramsal çerçevesi yazılı kaynaklarla, Arkeolojik kazı sonuçları, Üniversitelerde yapılmış ilgili yüksek lisans ve doktora tezleriyle sınırlıdır.
3. Araştırma Gazi Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi Bap. Projesi kapsamında yapılan cam boncuk çalışmaları, örnekleri ve uygulama aşamalarıyla sınırlıdır.
13 Tanımlar
Ateş gözlüğü: Gözlüğün temel amacı gözü ateşin zararlı ışınlarına ve uçuşabilecek
küçük cam parçalarına karşı korumak ve ateşteki camı görebilmemizi sağlamaktır. (www.bakterim.net/el-emegi-goz-nuru/com).
Asabe: 1. Ana parçayı oluşturan camın sarıldığı 10 mm çapında çubuğun adı asabedir
(Demir, 2009: 61). 2. Ana parçayı oluşturan camın sarıldığı ve cam eriğinin yapışmaması için üzerine özel bir toz sürülen çeşitli kalınlıklardaki çubuk (MEB, 2013: 12). Bilinen diğer adı boncuk mandrelidir.
Bakıroksit: Bakır oksit kırmızı (ithal) renk vererek cam işlemeciliğinde kullanılır
(MEB, 2013: 16).
Boncuk kalıpları: Boncukların boyutlarının eşit olması için metalden yapılmış el
aletleri (MEB, 2013: 13).
Boncuk tasları: Boncukları kırılmasını önlemek amacıyla kullanılan bitkisel sepetler
(MEB, 2013: 14).
Cam: Cam çeşitli maddelerin karışımıdır, Silis (silisyum dioksit), soda (sodyum
karbonat), potas (potasyum hidroksit) ve kireç. Bütün bu maddeler ortalama 1300 C‟ye kadar ısıtıldıktan sonra cam hamurunu meydana getirirler (Yeni Resimli Bilgi Ansiklopedisi,1983: 1036).
Cam boncuk mandreli: Cam boncuğu sarmak ve Şekil vermek için kullanılır.
Üzerinde camın yapışmaması için özel bir karışım vardır. Değişik milim ölçülerinde ve kalınlıktadırlar (www.odakhobi.com). Bir diğer adı, asabedir.
Cam çubuklar:Çeşitli renk ve çeşitli yapıda cam çubuklardır (www.odakhobi.com). Çalışma noktası: Cama kalıcı şeklinin verildiği viskozite değerlerindeki sıcaklık
derecesidir. Soda –kireç camının çalışma noktası 1000 ºC‟dir (MEB, 2008: 19).
Çeşm- i Bülbül: Daha önce Venediklilerin‟latticino‟ adını verdikleri teknik,
14
çubukların bir kalıp içine dizildikten sonra, kalıbın içine şeffaf cam üflenmesiyle meydana getirilen dekorlu cam üretme yöntemidir. Bu teknik farklı çubuk yerleştirme düzenleriyle uygulanabilmektedir. Filigranın en fazla bilinen dekor şekli, üflenme sırasındaki döndürme hareketiyle, paralel düzende hazırlanmış cam çubuklarının spiral çizgiler oluşturulmasıdır (Okan, 2008: 25).
Çıkrık: 80-120 cm uzunluğunda ve 1-1,5 cm genişliğindedir. İnce çıkrıklar küçük
boncukların, kalın olanlar daha geniş boncukların yapımında kullanılır. Çıkrık eski arabalar, tarım makineleri ve motosikletlerden elde edilen esnek çelikten ve darbe emicilerden elde edilen esnek çelik malzemeden yapılır (Çiçek, 2009: 12).
Deformasyon noktası: Viskozitenin 1014.5 P olduğu sıcaklık değeri deformasyon
noktasıdır. Deformasyon noktasının altındaki sıcaklıklarda camda kırılmalar oluşur. Soda – kireç camının deformasyon noktası 450 ºC‟dir (MEB, 2008: 20).
Dilgöz: Ortası yüzük gibi çok delik mavi katır boncuğu (http://www.buyukturkcesozluk.net/kelime/dilg%F6z.html).
Ergime noktası: Camın sıvı hâlde aktığı ve 100 P viskozite değerlerine ulaştığı
andaki sıcaklık derecesidir. Soda –kireç camının ergime noktası 1400 ºC‟dir (MEB, 2008: 19).
Eritme: Harman doğalgaz, fuel-oil veya elektrik kullanılarak özel fırınlarda
1500-1600 °C„ye kadar ısıtılarak eritilir (Donat, 2006: 24).
Fırınlar: Cam ergitme için kullanılan birçok fırın tipi vardır. Önceleri potalar
kullanılmaktaydı. Zamanla camın kullanım alanları ve talep arttıkça potaların yerini reverber tipi fırınlar almıştır. Daha sonraları otomasyon üretime geçildiğinde seri üretim şartlarına uygun sürekli ergitme fırınları kullanılmıştır (MEB, 2008: 4).
Gecek: Renk veren maddenin kristal cam tarafından iyice karışması için cam
hamurunu karmaya yarayan çubuğa gecek adı verilir (Demir, 2009: 61).
Grafit: Metamorfizmaya maruz kalarak kristalleşmiş saf karbondur. Kristal sistemi
15
Çizgi rengi parlak siyahtır; eli parlak siyah renkte boyarken yağsı bir madde hissini verir. Rengi ve yağsı özelliği, tanınması için en tipik yönleridir (Önem, 2000: 277).
Grafit el aletleri: Eriyik haldeki cama Şekil vermek için kullanılan el aletleridir.
Çeşitli Şekil ve büyüklükte yapılmış olan grafit el aletleridir. Grafitin en büyük özelliği eriyik haldeki cama yapışmamasıdır (www.bakterim.net/el-emegi-goz-nuru/com).
Hammadde: Çoğu silis esaslı malzemeler olan kum, kalker, feldspat, dolomit, soda,
sodyum sülfat gibi malzemeler eritmeye uygun hale getirilir, temizlenir, stoklanır (Donat, 2006: 24).
Harman: Cam üretiminde öncelikle harman hazırlama gelir. Harman, o camın içinde
bulunması gereken oksitleri sağlayacak ham maddelerin reçetelere göre istenilen miktarlarda tartılarak ve karıştırılarak elde edilmesidir. Kum, kireç taşı, soda gibi ham maddeler ve bunların yanında başlangıç malzemeleri katılarak harman hazırlanır (MEB, 2008: 4).
Havuz Fırın: Biçim yönünden yüzme havuzuna benzediği için havuz fırın adı
verilmiştir. Fazla miktarda cam üretilmesi gereken üretim süreçlerinde kullanılır. Bu fırında yaklaşık 800-1000 ton dolayında erimiş cam bulunur. Camı oluşturacak ana maddeler, özel bir itici mekanizma ile havuz fırınının ağız kısmından içeriye itilir ve eritme işlemine başlanmış olunur (MEB, 2008: 5).
Habbe (Gaz Kabarcıkları): Gaz kabarcıkları, yani habbeler ürünlerin kalitesini
bozan bir cam hatasıdır (MEB, 2008: 12).
Humbara: Demir ya da tunçtan dökülmüş, yuvarlak ve boş olan, içine patlayıcı
maddeler doldurulup havan topu ya da el ile atılan bir tür bomba (http://www.nedirnedemek.com/).
Karıştırma çubuğu: 2 cm enindedir ve eritme sırasında cam ile renklendiricileri
karıştırmak için kullanılır. Çıkrıktaki camı ortalamak ve Şekillendirmek için boncuk ustası her ikisi de eski demir plaktan bir spatula ya da Şekillendirici demir kullanır (Çiçek, 2009: 12).
16
Kanca 1 metre uzunluğundadır ve bir ucu 5-6 cm uzunluğunda tam bükülmüş
kancayla yapılır. Basit iz süslemeli yuvarlak boncuklar, hala sıcak olan boncuğun arzu edilen renkteki camın içine doğru batırılması ile yapılır. İki farklı renkteki camın birleştiği noktada cam birlikte erir ve çıkrığı dikkatli bir biçimde kaldıran boncuk ustası cam kitlesinden ince bir parçayı çeker (Çiçek, 2009: 14).
Kazaki: 1 Asabenin çanaklarında camı alabilmesi için cam hamurunu kaldıran ucu
kancalı çelik çubuğa kazaki adı verilir (Demir, 2009: 61). 2. Ocağın potasından (gözlerinden) erimiş camı çıkarmaya yarayan, yaklaşık 50 – 60 cm uzunluğunda, uç bölümü inceltilmiş demir alettir (MEB, 2013: 11).
Keler taşı: İki sıdır arasında 3-4 cm yüksekliğinde ateşe dayanıklı, gerektiğinde
değiştirilebilen taş parçasına keler taşı ismi verilmektedir (Demir, 2009: 62).
Kobalt: Oksitten yapılan bir boyadır. Farklı renklerle karışmasında iyi sonuç veren
gök mavisi rengindedir (MEB, 2013: 16).
Le‟e: Cam boncuk ustasının çalışırken sadece hamuru görmesini sağlayan ve gözü
ateşten, parlaklıktan muhafaza eden demir pençeye Le‟e ismi verilir (Demir, 2009: 62).
Lampworking: Bir ateş ya da gaz alevi kullanarak, cam tüpleri ya ad çubukları
aletlerle Şekillendirme, üfleme ya da çekme yöntemlerinin uygulanmasıdır (Okan, 2008: 23).
Mahreç işareti: Mahreç işaretleri her zaman belirli bir nitelik ve kalite ile bağlantılı
olmadan herhangi bir ürünün coğrafi olarak kaynaklandığı yeri (ülke, bölge, yöre, şehir) gösterir… Bu ürünlerin nitelikleri, kalitesi, ünü ve diğer özellikleri belirli bir coğrafi yere ait doğal hammadde ya da beşeri unsurlara dayalı işlemlerden kaynaklanan özellikler taşır. Bu üretimde, bulundukları coğrafi bölgeye ait üretim yöntemlerinin aynen kullanılması ve ürünün kalitesinin aynı olması şarttır (http://www.turkpatent.gov.tr/dosyalar/yayinlar/bilgikitapciklari/Cografiisaretler.pdf4)
Merdan: Renkli cam almada ve cam boncuk üzerine göz takmada(Göz
koyma)kullanılan 6 mm çapındaki çelik çubuğa verilen isim merdandır (Demir, 2009: 61).
