- "Manas" eposunun kırğız elinin ta n h ıy önügüşündögü özgtiçö ordu a r kıl bagıttag ilimpozdordun iliktöölörü menen bekemdelü- üdö. Albette, kırğız elinin eposto kem ri çagıl- dm lgan turm uş ıngayı, ürp-adatı, diniy, me- disinalık köz k ara ştarı, geografıyası, tü i a r ta ra p tan teren izildengen. Kadırese b ir ta n - hıy doordu başm an keçirgen Kırgız elinin tu r na uşunun uşunday cana buga tanaptaş cakta- n ensiklopediyalık münödögü çıgarmada kör- köm çagıldınlgan. Çınında ele a t bir uluu çı- garm a öoolubas canı aç ılıştan menen, adam taam m ‘bilimine ulam canı körköm döölöttör-. dü ta rtu u lap turganı m enen arı kımbat, arı baaluu emespi. Epostu ulam ökup, bul düynö- . dö canı nerseler coktuğuna, bolgonu-kadırçse herseler canı tan h ıy kırdaa'ldarda gana kay- talanıp turganm a da bir colu tan kalasın. Bul ayrıkça eldin eposto çagıldınlgan psihologiya-, aın izildöödön daana körünöt. Bugünkü ilim açkan adam cürüm -turum undagı mıyzam çe- nem düülüktör bul tan h ıy eposto ebak ele ça- ğ ıldm lganı em i gana bizge belgiltiü bolup
oturat. ■■ '
1. Manaa eposu teren psihologiyahk mo- tivderge bay, Başkaça aytkanda, anda eldin m am leket, zam buluk,,m adaniyat, ulut, cö- nündögü oyloru teren tuyundurulup, süyüü, erkindik, biylik cana ölüm öndüü tüşünüktö- rü cogorku çeberçilikte körköm şököttölgön. O şentip, eposto adam tabiyatm m , mazmun mamzmın, oş’ondoy ele anm kerektöölörünttp, problem alan kadırese psihplogiyahk aspekti- . de koyulat. Köp tüşünükiör, al gana emea biylik, başçılık (lideratvo), ökümçülük, başka lardı. bagındıruuga um tuluu epoatun özögün mtizüü. menen birge adam tabiyatm â, anm kerektöölörünö-şaykeş kelip turat.
* Kırgız mamlskettiJc Uluttuk umvemtcinin psi hologiya kafedraBinm başçısı pBihologiya ilmi- derinin kandidatı doft«nt.
** H.Ü. Ed. Fak. (İrk Dili-Edebiyatı Bölümü Li sans öğrencisi; * ■
Bul ta n h ıy d astanda konflikt paihologiya- sı özgöçö daana berilgen. kongliktter bataldık ✓ senalarda gana emea, baan d an m urda, mü- nözdördün, ideyalardm cana m a k sattard m kagılışınan aykm körünöt. Eposto, psihologi- yanın azırkı til menen aytkanda, biylik aluu- ^nun,ıanı karm ap kaluunun ce kulatuunun a r tü rd ü ü ayla-m aidan bayandalat. Uşurvdan ulam biylikte ruhaniy cana psiholögiyahk ku- buluştardın sistem âsı k a ta n mam ile casalat da adam dın öküm çüldüğü, kıyıatkıç küçü, oşondoy ele anın akıtman, erki menen eraosi» yasm an caralgan nravalık oy tolgooloru, da- ram eti süröttölöt. Epostua küçtüülüğü anda adamdın ötkür potensiyalık mümkünçtilüktö- rünün köp kırduuluğu menen a r türdüülüğü- nün .teren çagıldınlgandığında. Adamdın ak- tivdüÜlügü kataal, kıyratkıç, oşondoy ele ca- ratkıç, on, biriktirgiç münözdö da boluşu mümkün,
Konfliktterdin azırkı psihoiogiyaga belgi- lüü türlörü menen tipteri eposto keniri ba- yandalgan. A lardtn birin çisi-in san d ın öz konglikti. Çıgarmada bir ele kaarm andm can düynöstindö daram eti birdey, birok bagıtı bo- yunça karam a-karşı küçtördün kagılışştarı ,arbm uçurayt. Buga Bakay menen M anastın cana anm carı Kanıkeydin, oşondoy ele başka ka&rmandardm kaygı-kubanıçtânna kübö.
JSkinçisi-însandardın ortosundagı konf likt. Buga a r tü rd ü ü m aksattardı közdögön eki ce andan aşık adam dardm ortosunfdağı (Manaa-Konurbay, Manafc-Neskara, Almam- bet-Şıpcaydar, Semetey-Külçoro, Koşoy-Co- loy) kagılışuu kiret. Adatta alur öz ara bayla- nışta bolup, al m aksattardı işke aşıruuga ara- kettenişet. Iras, kastaşkan tarap tard m altın da b ir gana m ak sat bolup, an ı alardm biri ekinçiain ayıgışkar kürüştö cengende gana iş ke aşkan uçurlar da seyrek çolukpayt.
Eposto K onflikttin üçüncü'tU
dun arasm dagı konflikt da keniri kesiğe*. Mında karam a-karşı caktardı toptoi4 (Çıhcuu kandın eli-Nogoy um usu, Atook» kandın eji* > m usulm an M uzburçaktın eti, »Kökçö c.b) tü- zöt. A tar tüpkütügündö kayçılâş m aksattardı kezdep, biri-birine coltoo botot. *’
Biz eposto konfliktterdin çeçitişinin ar tü rd ü ü çotdorunun b ayandalışıü köröbüz. Atardın biri "totaldık soguş"-bir çaktın ekinçi çaktın üstünön botgon totuk çenişi. mınday konflikt-Manas menen Alooknin ortoaundagı kagıtış Koffliktin mınday çeçilişinin on cana te rs ca k ta n n m dayım a süröttötüşü «postun teren d iğin aygineteyt. "Totaldık soguş'Von m aanige ee boluşu mümkün, birok al kagıhştı toluk çeçpey, canı taym aştın başatı botumu da ıktım at. But körün fiş eposto daana baykatat. Nisalı Orumbet menen Çtncuunun ortosunda- gı küröş. Mında akırkısı cenilet, birok tim i zin. Orum bettin uutu S anhanga karşı kol ku- rayt.
* I
D atanda konflikttin çeçilişinin başka tü- rü-kom prom iss da coluğat. Bul-ayrım bir m ak sattarg a kayıl bolup, m tım akka kelüü, M anas menen Közkamandardm ortosundagı çataktın çeçitişi uşunday kortflikke kiret.
Üçüncü cül-integraaiya. Bul konfliktten çıguunun en baaluu colu bolup sanalat. Ariy- ne, mınday uçurda m aksattan, ideyalar biri- gip, bir bütündük, bir calpılık tüzütöt. Konf- tikttin çeçilişinin mınday colu çıgarm ada ke niri uçurayt. Epostun baş kaarm anı M anas tın bardık iş-araketi, aoguştan karama-karşı* lıktardı uşunday col menen çççüügö bagıttal- gan. Al Kırgız elinin çaçırandı u ru u la n n ın , başın koşup, a ta rım k an d an n m tım akka ça- kırat. Uşuga baylanıştuu M anas izildööçütör tarabınan "Manas" eposnun.köp variyanttuu- tugun belgiiftp.
Cürüşköndüğüp da ayta kelse'botot. Birok bardık varianttarda Manas çaçkın uruulardın başın koşup, öz etinin kubatuulugün, baytı* gm, biytigin küçötüünü közdögön çıgaan pat* riyot k a ta rı gana süröttölöt, O şonduktan epostun kubatuu kasieti Manas batırdın co- gorkuday ayköl uluu, lyık m aksattarinın kay da bol bosun, aytor, kanduu soguştagı ce kata? al kagıhştabı, birinçi orufida turgandığmda. Bul kasiet, atibette, epostun negizin tüzöt. M anastın ceke pendeçilik turm uşunun trage- tiyaluugu da uşul negizgi ideyaga ’kömöktö- şüp" tu ra t. U şüuda ulam kaarm andın közü'
. ötköncftn kiyin d an e g iz g i m aksattın öktöm- dügü ıiluu optim isttik aezimderdi. caratat. Epostun kaaranam-Mımas Kırgız eti üçttn bir* diktüü "insandık maanige" ee cana anm cü rüm -turum un un psihologiyahk cöndööçünün mitdetin atkaruuçu tu ru k tu u psihologiyahk obraz. Oşentip epoetogu konfliktterdin psiho* logiyasın, atardın türlörün, çeçilişterin iliktöö bizdin oyubuzdu, tagıraâk aytkanda, bayırkı zam andarda ele el tarabm an tieşetüü şarttar* da koldonulup kelgen nerseler kiyinki on cıt- dıktarda gana ilimiy caktan izildengen d iği taktaldı.
Eposto konfliktter insandardm cancalda- n , münözdördün karam a k a rşılık ta n k a ta n körsötûtgön. Kelişe albastıktardı çeçüüdö ar bir insandın ruhaniy müm kttnçütüktörü açık körsötûtgön. Konfliktterdi çeçüünün cürüşün- dö gana insandın cekeçe-tipologiyahk, psiho- logiyalık özgöçötük,törü açık körünöt. '
tnsan "Manas" epoaundagı teren cana köp kırduu beritgen. Bul ce tigit insandın obraztn tüzüüdö adam dın çıgarmaçıl oyun, sezimtal emosiyasm köröbüz. kılım k an tk an eposto bir tem aga-adam dm fenomenine botgon tan ka- lartık işenim saktalıp kalgan. K adırese ete okuyalar adamdı fenomen k a ta n andap-bilü- ügö kömöktöşüp tu rat. "Manas" eposuna ka- arm andarga teren psihologiyahk münözdömö berüü taandık (meyli, M anastı atbaytı, meyli, amn kırk çorosun atbaytı, ce alardm düşm an d a n Alooke, Konurbay c.b). Anın üstünö epoa- tö atar turm uş dialektikası arkıtüu totuk ça- gıtdınlgan. Adam özünün köp kırduutugu, kay talan g ıs k a s ie tte rı m enen elestetilet. Adam tabiyatının tataaldıgı, karam a karşılı ğı, dinamizmi, anm cürüm -turm uşunun ooş- kıyışı, emasiyasının, sezimderinin dialektika- sı körsötülgön. Adam mikrokosm k a ta n beri- let. Anın sezimden, öz ara mam ileteri cürüm- turum dan, sözünön, umdoo-cansosunan körü
nöt; 'v
Eposto negizinen catpı, ança daana bolbo- ao da, adamdın bir top kaypılaş iş-araketteri- ne tüşündürmö tababız (birdi aytkam menen ekinçi bir nerseni caaayt). Basa, adam cürüm- turum unun mınday karam a-akrşılığı Evropa- tık cana Amerikalık psihologiyada kiyinki cıl- d a n ete izildenip, sosiyatdık uatanovka degcn tüşüntik ark ıtu u tuy un tu tu p cüröt. Birok şposto adamdın oy-sezimi (sosialdık ustanov- kanın kognitivdüü kom penenti) m enen
araketinın ortoaundagı kayçılaçtıktın bayan- dahşı baykalat. O şentip adam dın cürüm-tu- rum m enen oy-sezimderinin dinamizmi, tata- aldığı eposto daana çngıldınlgan. Bpoatogu obrazdar sub'ekttvdüü real duuluktun, insan dın içki karam a-karşılığrnm , aktîvdüülügü- nün önügüşünün, sezim menen akıldın birim- diginin tuyunuruluşunan kabar-bergen fîloso- fiyalık, psihologiyahk kategoriyalar bolup sa- nalat.
U şundan ulam gana epog cana andagı ob ra z d a r adam dırdan köp kırduu turm uşun cöndöp, başkanp, teakep turuuçu kasietke ce. O brazdardm m aanülüü sosialdık-psihologiya- lık-taanıp-bilüüçülük, cöndögüç cb. funksiya- lardı a tk a n şı da uşunu menen tüşün d ü rü lit. Eposto obraz tiizüüdö, ayrıkça M anastın, adam psihologiyanın m aanliüü bir çöyrösü- cü rüm -turum dun erk tik özünçö cöndölüştl açık-aykın berilgen. Bûl, alibette, köptögön obrazduu formalarda, türkün fcurrriuştuk kır- daaldarta işke aşkan. Calpıaman alganda, in- sanga baa berüüdö münözdöönün bardık bi- n arla n -a n ın erktik sa p attan , cöndömdüülük- törü, tacn y b ası, n rav a lık k aaietteri toluk kam tılgan. kaarm andık, çeçkindüülük, abi* yir. öndüü tü çünüktör dostuk.berilgendik, eraosiyalık çakındık menen tanaptaş. Bu Ma- nasim , A lm anbetke aytkan sözündö özgöçö tan kalarlık:
Kalgılayın Alake Bozala tuygun bolpunum, Boz karçıga çolponum,. Töbömdö çolpon cıldızım, Cakam a takkan kunduzum, AyZaga takkan pelegiin, Alıştan kelgen beleğim, Bu dünüyö calganda, Aldıma çıkkan teregim koluma kohgon şum kanm Astıma kelgen tulpanm . (Inv. No 12 0 ,1-depter, 61-bet).
Ç ığırm ada n rav a lık k a s ie tte r "izgUik"- "pastık", "camandık"-"cakŞılık" değen katego- riyalarga bölünöt. Nogoy, Bakay, Kamkey ca na başkalar izgilikti bildirip, on obrazdar ka t a n süöttölöt^ Al emi "pastık", "cemandık" Alooke kandın, koyurbaydın obrazdan arkı- Iuu körsötülöt. Çıgarm ada "cakçı coruk-co
şun" menen "oylamdun on obrazın" tüzüünün coldoru cömündögü m asele da uşul ra k u rsta . koyulat. Mında özgöçörol Semeteydi tarbiya- looda akılm andıktı, emdikti, ayköldüktü, asü- zattıktı körsötkön M anastın can Kanıkeyge taandık. "Manas epoaunda adamdı, anm psi- hologiyalık saietterin bayandoo sistem asında kerektöölör, motivder, kaaloor, nietter öndüü kategoriyalarga belgilüü, orun bölüngön. Bul çerde adam dm kerektöölörü ihsandın aktiv- düülügünün negizgi b u lak tan k a ta n sıpatta- lat. Psihologiya iliminin önügüş ta n h ı ezelki zam anda ele el tarabınan andalıp, eposto ça- gıldınlgan adam aktivdüülügünün b u la k ta n n . tüşünüügö çeyin uzak coldu basıp ötköndü- gün ayptpay ketüügö bolbayt. Eposto motiv- der, kızıkçıhktar adam taaanıp-bilüüsünün kıymıldatkıçı, adam dık kasietterdin, işker- diktin başatı k a ta n karalat. Eposto motivder- din m aanilüülügü adam dın cürüm -turum un baaloodo baykalat. b.a. adam coruk-coBunu tim gana siiröttölböy, anın negizinde catkan kerektöölör menen kızıçüıktar anıktalat. Bul, alibette, konflikttterdi cana alardm sebepte- rin bayandoodo aykm dalat. Demeyde, kagılış- tar, tireşüülör, motivder, kerektöölör, kıpıkçı lık ta r baaluuluktar menen şarttalat.
Adamdın psihologiyahk al-abalının açık- ' aykm çagılışı epostun m ıktı ca k ta n n m biri. P asta n em osiyalık, sezimdik oy:tolgoolorgo bay. Eposto adam şığı menen kum arının ke niri palutrası çagıldmlgan.
ı '
Bir cagınan, bul ümüt, kaynm duuluk, ku- bamç, süyüü, abiyir. Ekinçi cagınan, cek kö- rüü, kaar, üıAütsÜzdük, tobo kıluu, öç aluu,
körö albastık. .
Epostun psihologizmi emosiyanın, kum ar dın a r biri özünün karşı tügyünö ce (aüyüü- çek körflü, kaygı-kubanıç) ekendiği m enen ırastalat. Birok adam bir ele mezilde a r tü r düü, keede karam a-karşı emosiyalardı-başı- n an keçi ret. tobo kıluu, üm üt-7 süzdük. A lar eposto a r türdüüçö körünöt. ■ Emoaiyalardm m m a uşunday cogorku demi
gana uguuçuga katuu taasir etip, psihologiya- lık çınaiuu tüzgön, anm emosiyasın ulam koz- gop ulam kandınp, özgöçü bir m aanay cara- tıp, al arkıluu belgilüü bir oylordun, ideyalar- d;n obrazın kalıptandırgan, Ay tunculardın tia s ir eîüüsünün konkrettüü coldoru menen ık ta n söz bolup catkan okuyalarga emosiya- luulülp boyogun sürtöt. Bul-kıymıl
din, mimikanm, ımdoo-candoo, dem aluunun özgörüşü. M isali, k ay raltu u cana kaard u u cüz, tüyügön kabak, k ataal köz karaş açuu menen kıçı kaynoonu tu y u n tat -öz kezeginde süföttölüp catkan kubuluş, obraz da aktivdüü m ildet atk arat. Obrazduu tüşünükttln psiho logiyahk al-abaldı, m aanaydı kalıptandıruu- dagı, "kumardı" kızıtuudağı küçü kudreti psi- hologiyada belgilüü. Eposto obraz probleması anı küçötüp, ce kayradan caratıp t urgan sim- vol menen baylanış ©keridigin da ay ta ketüü zanl. Eposto a r kıl kubuluçtardın, prosesster- din, okuyalardm simvolduk çagılışm caluktu- rabız. A datta aytuuçular adekvattuu süröttö- ögö cetişüügö um tuluşup, bul ce tigil id ey an 2 tüşündürüüçü işenimdüü "simvolikalık obrâZ- . di" caratuuga cetişet. Bular cakşılık menen cam andıktan ayan bergen tüştördü, ce Ma nastın küç-kayratın, kala berse anm buyum- darın (Aybalta), atın (Akkula) silröttöödön öz- göçö körünöt.
Oşentip, uguuçunun an-seziminin işkerdi-
ğ\ epostun dinamikasın kabil aluuda, bir cagı-
nan, ideya, obraz caratuuga ekinçi cagınan, oşol obrazdar, ideyalar caratk an sezim der menen emoaiyalardı kızıtuuga bağıttalgan. Bular eposto çırm alışkan formada uçurayt. Adamdın psihologiyahk işm^rdiginin maani- lüü eki çöyrösünün-konstruksiyahk cana emosiyalık işm erdiğinin kabşttalışı, birigişi işke aşat. Uşul- cnrde körünüktüü psihologdor öz oyun obraz, obrazduu, emosiyaluu katnaş arkıluu berüü koomoluk önügüşttin belgilüü bir şartı ekeııdigin belgilep ketişkendikterin aytpaska bolboyt.
Epostun kılundnrga baş iybegen turuktu- utuğu, anın adamga ta asir etişi anın en bir baaluu fenomenden ne.
Epostun tm aluulugu anın Kırgız elinin köp kilimdik tarıhıy önügüşün kam tıgandı- gında gana emes, baandan m urda ar bir canı mezgilde özünçö bir çanırıp turgan anın körö- sön fiîosofiy ahk-paihologiyahk manizinda/
Cıl ooşkondo, kılım ooşkondo koomduk kubuluştar, prosesster ulam tatooldamp, el- curt tabıyıg kerektöölördün işke aşısına baş ta n keçirip catkan okuyalardm teren cana ar . ta ra p tu u andah şın a m uktac bolup turgan. Bulardı, alibette, eposton izdeşken cana al ar- kıluu işke aşırışkan {epostun mazmunu buga 1 coop beret) Oşonduktan tanhıy akıl-es menen . oylomdun adam ardm praktikalık
an-sezimin-degi kanm -katnaşı d aa n a körünöt. Bir cagı- nan, ta n h ıy akıl-es, ekinçi cagınan, aytuuçu caşagan mezgildin oylomu eposko camlık kir- gizip, originalduuluk berip turgan. Buga bel- f gilüü psihologiyahk fenomender, epoetu >ka-
bıldoonun özgöçölüktörü taasir etet.
Epostun, anm obrazdannın turuktuuluğu menen taasirdüülügü m aanilüü psihölogiya- h k zakon çenem düülüktör m enen am ktalat. Antkeni epos psihologiyahk kubuluştargatü- şünüktörgö, obrazdarga, elesterge-negizdel- gen. Oyloonun çıyıntıgı-belgilüü bir kubuluş- tu n m aanilüü Caktann elestetken obraz. Bi rok epostun taasiripin küçü anın obrazdan- nın konturu calpıga belgilüü obrazdın uguuçu tarabınan özünçö cekeçe çanınp kabıldanışın- da, anın tataal psihologiyahk abaldan çıguu- ga col izildeşine mümkünçülük bergendiğinde da tu ra t. Uşul m üm künçülüktün özü çün funksiya atkarat. Obrazdm stereotibin "cetki- re caratuu" beyan formada ötöt.'Obraz konk- rettü ü psihikalık realiyalardı analizdöö me nen baylanışat. Eger uşul obraz çagıldırgan çındıktı adekvattuu türdö kayradan caratsa, anda al sosiyaldık calpılıkka baçım tarap, es ki formaga canı mazmun beret. Epos özünün mına uşunday psihologiyahk mümkünçülük* törünün kud u rrti menen gana cam lanıp otu- rat. Al adam tarihi m enen kıy al oylomunan alış ketpey, eldin köp kilimdin önügüşünün , bay tacrıybasm , m u rasın boyuna sinirip, ulam önügüüdö bolot. Al sistem a lu u .tü rd ö önügüü menen adamdın ruhaniy önügüşünün zor bulağına aylanıp kelet.
Epostogu obrazdar, tü şü n ü k tö r körköm döölöttör massalık cana ceke an-sezimge sün- güp kirip, eldin özdük an-seziminin kahptan- dırat. Epöstan biz azır ilimiy tüşünüktör me nen tuyuntulgan psihologiyahk fenominder- din köp türün colukturâbız. Alarga eldin sosi- yaldık caktan özün-özü tuyuuş sosiyaldık kü- tüü, sosiyaldık kabil aluu, sosiyaldık oylom, sosiyaldık akıl es, sosiyaldık turm uş, sosiyal- dık deformasiya, sosiyaldık caktan kayra ca- raluu c.b. kiret.
Oşentip, m in cıldık uluu coldu basıp ötüp, canı min a ld ık tın bosogosunda türgan epos- taam p-bilüünün soolubas açık sistem ası. "Manas" eposu ta n h ıy zor maartige ce, boluu menen birge adam balasının özün-özü andoo- su, özün-özü açışı üçün da kebelbes çıgarma boydon kala beret.
