Uluslararası ve bölgesel uydu örgütleri

(1)

Manara lletipin Dergisi, Sty:2, Nisan 1993 ULUSLARARASI YE BOLGESEL I.ITDU

oRGOTLERI

Yrd.\.DrJale

SARMA$IK MARMARA

UNIVERSMSI

Iletitim Fakiille$i

cn$

Elekhomanyetik d8lgalann, ses aktanmmda kulla$lmaya ba{lanmasmdan sonla bu dalgalarla her yere iletim yrydabiler.eEi diiginc€si, diinyarun yuvsrlak olu$u ve

di'

bir gizgi halincle hareket eden dalgala:lnlll

beli

uzakutaki yerlere kadar ula-Erp, sorua boqlukta kaybolmasr nedeniyle gergekl€{€memilti. Eletoman}€tik dalga-lan belirli uzaklHarda toplayrp, araq istasyonlar

arrc

rlryla iletimi satlamak dii-qiincesi ise, uygulamada

bi

erce telefon, radyo ve televizlon sinyallef,ini nakledebit-mek igin sayrss istasyol gerebiginden gqp€kleltidlemedi. Uzays biitih bu sinyalle-ri ioplalp yeryitiine yansltan bir aktanq istasyon (relay sration) yerbptirmek, en uy-gulanabilir gttzumdii ($.Tekinalp, l99Q s.41). lnsanollunun Fiize Fulatma Tekoolo-jisinden yararlanua'k, kendi yaplsl uydulan, yerkilte etsafudaki yiiritrgetrere otuft-masr ile elehomanyetik dalgalar yoluyla ses (radyo) ve gdrtintii, rcsim (televizyol), telefon, telgraf, faks sinyallerinin nakli gergeklegtirilm\ oldu. Dinyarun gegidi nok-talan uasrrdaki telekomiinikasyon baglantdannda ahanct istas),oo g6levi giiren ya-pay uydulara, yeryiiziin<leki bir verici istasyondan elektoomanyetik dalgalara yiikle-nerek gdnderilen ses ve _{gitdindiler, onda Sqlerdirilerek}veya almen yeryiizund€ki alrc ala

ula!tu

r

(M.Onen,190, s.22).

Bir grup yer istasyonu arasrnda iletilimi saglayan uydular kiimesi bir uydu iletidm sistemi olu{[lrur. Uydu iletigim sisternleri ulusla$rasr ileti{im saglama ama-cryla kurulmug olabileceli giUr" yalnrzca bir iilke iginde iletigimi sa$amaya ya da hem uluslarsasr hern de yurtigi iletitime ydnelik olabilirler. Bazr sitemler ise, gezici kullamo ar4 tizellikle gernil€re hizmet vermek amuyla kurulmugtur. Yudigi uy<ttt

iletilim

$isteml€ri, 6zel

ilet\im

amaglarr igin de kullamlmaktadr' Bunlar arasm& kablolu televiryon sinyallerinin dalrtrmr ve iilkenin

&Eilik

bitlgelednde ayn anda baskrya Siren gazete ve dergiterin sayfa kalplannn iletilmesi saylabilir'

Gihilniizde, iletbim uydulan sayesilde televizyon progtamlan bir iilkeden diEerine iletilmelde, uluslaralafl telefon Siirtigmeleri ve bilgisaya

ala

uluslararasr

(2)

bilgi ahgverigi yaprlabilmekte faksimile gdriintiiler gtinderilip-ahnabilmekte, video konferanslar gergeklegtirilebilmektedir @.D.Aydrn, 1991, s.210).

Bir uydu iletigim sistemi gok genig bir organizasyonu gerektirmektedir. Uydu iletigim sisteminin en iinemli bttliimti ve uzaydaki uzantrsr olan uydular, sislemin "Uzay B<iltimti"nti; uydulann ydr0ngelerindeki konumlanm kontrol eden, uyduya yerden yollanacak sinyalleri ve bu sinyallerin yeryiiziine &iniiEiinii gergekleEtiren yer istasyonlan "Yer Biiliimii"nii olughrrurlar. Uydulann kanallanmn kiralanmasr, uzay ve yer bciliimlerinin kapasitelerini ve gereksinimlere paralel olarak kullanrlmasr, sis-temin geligtirilmesine ydnelik arastrma ve geliEtirme faaliyetlerinin planlanmasl ve yiiriittilmesi gibi faaliyetler ise, sistemin "Idari Bdliimii"nii oluEhran kurullar tarafin-dan gergekleEtirilmektedir (E.Dafdeviren, 1990, s.zto).

Bu gahEmad4 gok genig bir organizasyon gerektiren uydu iletigim sistemleri-ni iqleten belli bagh uluslararasr ve b<ilgesel tirgiitlerin kuruluE amaglarl oluEumlan ve gahgma usulleri incelenecektir. Ancak,uydu iletiEim sistemlerini iqleten tirgiitleri incelemeye gegmeden dnce, genel olarak uydular ve iletiEim uydulannrn geligimine krsaca delinilecektir.

fi,ETI$tM

T.TYDULART

Bir uzaysal lditlenin gekim alam iginde bulunan ve bu alarun fiziksel dzellik-lerine ba$r olarak hareket eden gdk cisimlerine uydu _{denilmektedir @.Daldeviren,} l99O s.13). Uzaya objeler yedeEtirmek fikri ateg giicii (firepower) ve roketlerin tarih-gesiyle baflantrLdr. Qin efsanelerine gdre, ilk ashonot giikytietinde ateEten bir levha (a grid of fireworks) siirmeheydi. Sir Isaac Newton yeterli ateg kuweti olan toplarr

dotru

agrlara yerlegtirerek g<ikyiiziine top gtilleleri fulatmayr planlamaktaydr (H.E.Hudson, 1990, s.4). Yapay uydu fikri ilk kez 1869 yrlnda Amerikah rah ip, yazn Edward Everen Hale tarafmdan ortaya ahlmrqh. llale, "Atlantic Monthly" dergisirde yayrnlanan "The Brick Moon" adh _{hikayesinde gtikyiiziine yerlegtirilecek bir uzay} gemisinin okyanuslarda seyir halindeki gemilere yardrmcr olabilecelini anlatmrgtu (A.Balabanlar, 1989, s.2).

1923 yrhnda bir Alman bilim adamr ve roket uanam olan Hermann Obertt , yiiriingedeki rokette bulunan mtirettebatm diinya ile aynalarla sinyal g<indermek su-retiyle iletigim kurulabilecelini; 1928 yrlmda ise, Avusturyah bir bilim adamr olan Herman Noordung ise, yere gOre sabit bir yilriingenin, igirde insanlar olan bir uzay is-tasyonu igin iyi bir yerleEim nohasr olabilecelini tine siirmiiElerdir. lg4:2velg43

yil-lannda George o. smittr "Astrounding science Fiction" adh yazrsrnda Dinya ile ve-niis arasrnda do$udan iletiEim, GiineE tarafindan _{engellendilinde yedek bir}_istasyon olarak grirev yapacak hayali ve yapay bir gezegen olan "venus Equilateral" den bah-setmigtir (II.E.Hudson, 1990, s.4).

(3)

letiEimde uzayrkullanmafikrinin giderek ilgi gdrmesine ve bukonuda gegir

li

dneriler gltirilmesine ralmen iletigimde bir aktarma merkezi olarak kullamlacak uydunun siirekli hizmet verebilmesi igiru ta{rmasr gerekli tizellikler ilk

kez

1945

y-hnda lngiliz bilim adamr Arthur c. clarke taafindan ortaya ahlmrgtf. clarkg, gtrnos-fer tabakasmrn iizerindeki uzay boglulunda diinyadan 35.88O km. uzaklktaki bir yii-rtingeye oturtulabilecek bir uydunun tam 24 saatte turunu tamamlayabilecelini ve Utyieie iletigimde bir aktarma merkezi gibi kullarulabilecelini tine silrmtigtiir (A.Ba-labanlar,1989, s.3).

Nihayet,

ilk

uzay aracr olan SPUTNIK-I uydusu 4 Ekim 1957 tarihinde yii-riingeye oturtralmugtur. Bciylece E.Everett Hale rn uydulann uzaydan

yeryiizline_1'a-.*lihizm"tLrnerebilecegi fikrini ortaya atan "The Brick Moon" adh hikayesi yakla-gft bir asr sonra gergeklegmiqtir. O giinden beri bilimsel araEtrmalar, haberlegme, iadyo ve televizyon yayfrlannrr iletimi, hava tahmini, askeri kegilyadayer-kaynakla-nnrn OegertenOiiltrnisi gibi gegitli amaglarla yiizlerce yapay uydu uzaya firlanlmqtu. Uydular, kullamm amaglan agsrndan ddrt btiliimde incelenir:

a) Meteoroldik Uydular: Diinyamn heryiiresine on iki saatte bir

meteorolo-jik bilgi veren meteoroldik uydular, giivenilir ve ekonomik ydntemlerle hava tahmin-leri yaprlmasrm saflarlar.

b) Askeri amagh uydular : Erken uyan, niikleer patlama incelemesi, keEif ve askeri hareketlerin gOzetlenmesi amacr ile kullanrlan uydulardr.

c)Araqtrma Uydulan : Ziraat, ormancrhk ve yeryiizti kaynaklanm ara$tuma alamnda kullamlu.

d) lletigim uydulan I xetiqim uydulan, uzayda telefon, radyo ve televizyon sinyallerini yerlure izerindeki bir noktadan ahp, bagka bir noktaya aktaran

uydular-ar.

Su uydriar yayrn alanlanna yolladklan sinyalin giiciine g<ire srmflara aynlglar. aa) Diigtik Gtiglii uydular (Low Power Satellite-LPs) : Yeryiizii yi.iz<il90mti-nvnvo 42,3 iine yayrn ulaEtrabilen bu uydulann taqrdHan iletigim trafrlinin gotu ha-berlegme dewelerine aynlrmEtu. Kanal bEma glkrg gtigleri 5-10 Watt olan bu uydula-nn yaptrgr yayrnlar gaplafl 7-2Om. olan verici-ahcr antenlerle ahnabilirler.

bb) orta Gtiglii uydular (Medium Power Satellite -MPS) : Kanal bagrna gIkrg giigleri 40 watt civamrnda olan bu uydular giiniimiizde en gok kullamlan uydulardf. Buuydulardan yaprlan yayurlar evlerden l-2-3 m.gaprndaki antenlerle rahatLkla ide-nebilirler.

cc)DosudanYayrnUydularr(DirectBroadcastingSatellite-DBS):Yeryti-zunden giinderilen yayrnlan, arada herhangi bir aktancr olmadan dolrudan do!ruya bireysel yada toplu olarak gok kiigiik antenlerle aktaran yiiksek frekansh uydular-du(A.Balabanlar, 1989, s.l2-16).

(4)

Ieti$m uydulurnm, tekrnlojik acrdan hrllarum bigimlerine gihe yaprlan bir bagka suuflandrrlmasr da Akdf-Pasif Uy<fuiar, Geostasloner YiLiingeli

Uydular-E-lipik

Yorungeli Uydular, Noktadan Noktaya Yayn yapan Uydular-Dagrh yapan Uyclular- Dolrudan Yayn Uy<lulan geklindedir. Pasif Uy<fular, bir ayna gibi kerdile-rine gdnde len radyo€lektik iyretleri gnelendirdikten soma yansrtan, Atdif uydu-lar ise, kendiledne giin&dlen iqarederi giflendfudikten sonra ya$srta[ uydulardu. Yeryiiaiinden 35.880 krn, uzaktktiki dairevi bn yitriinge iizerinde diitya ile aym hrz ve ytinde diinen ve bu nedenle aym yerde sabit kalan uydular G€ostasyoner Uydular, diinya gewesinde _{belirli olnayan,}elipe _{teklindeki bir}_Fiingede&inen ve bo nedenle bir nokta iizerinde stirekli kalmayan uydular

Elipik

Yddingeli Uydllarfu. Noltudan Noktaya Yayrn Yapan Uydular bir sistem olugturudar. Bu sistemd€, habetlqme ira-retleri kablola veya miko datgalar ile bir Verici Yer htasyonuna buradan da uyduya gdnderilir, uydu da

aldlr

ilarcded bii ahcr yer istasyonu alianr, Alro yer istasyonu

yaym kablolar veya mikro dalgalar ile kigisel ahcrya ulagtrnr.

Dalrtm

uydulaflmn ise giinderdikleri iqaretler Noktadan Noktaya Yayrr Yapen Uydularn gdnd€rdikle-dnden daha giigliidiir ve oldukga gent bir yeryiizii kesimine daEdrdar ve bir alro yer istrsyonu ar ,eninden daha kiigiik ve karmagk olrnayan bir {nter tarafindan allnabilir_ ler. Dotrudan Yayrn Uydulanndan yap all ya]anl8 i6€, doFudan doyuya kiEisel ah_ crlan ula5abilmektedir (M.Onen, 1988 , s.78).

ILETI$fM

LTYDULARININ

GELI$fMI:

Uzaya

fulat

acak uydulann iletiqimde bir aktarma merkezi olarak kullamla_ bilecetini dne siiren radyo niihendisi, bilim-kugu yazafl Ingiliz Bilim adamr Atthur

C. Clake' rn Wireless World adh dergide yayurlman bir makalesinde, ileri

$ilrdiilii

diinyadan 35.880

kn.

uzakl*taki bit ydflingeye oturtulabileoek bir uydunun, diinya ile ayru huda giderek hep aynr yerde kalacaEr ve iletiqirn alamnda kullamlabiteceli

fikd

o zamanlar pek ciddiye ahtunam$u (KB.Benson -J.Whitaker, 1990, p.g.9.l).

Cla*e

sitz eciEi yitdingeye otuolan bir uydunun, saniyede 3 knJik Uu

h;h

hare-ket etrnesi dulumurda bir rlm turunu diinyatun d,ttnq htzma e{it siirede taoamlad*r igin yerytiziine gitre yeri devamh sabit kalacrkhr (N-E.Rigel

_lg1,

s-42 _).

-

Clarke'n yere giire sabit uydu

fiki

buglin yurtigi veya uluslararau haberleg_ mede _{kullandrlrmz iletigim uydulannm}_onaya_gkmasrna_iinciiLliik_{emiptir. .Voices} From The Sky" adh htabnda 'triraz da kans* drrygularla irfdia edebilirim ki, 20 nci

ryZdln

er geferli ticari fikini yarathm ve bunu yalnuica,l0 _{dolara satbm. diyen}

Clar-ke

fihinin patentini alrnam$tu. _eiinki,uydulann gel€cek yiizyda

kad{

ieknik veya ekonomik olarak uygulanamayacagnluydulann tekniryenler;afirdan idare edilen uzay _{istasyonlan olarak gemilerdeki yanmq tadyo tiiplerinin y€rirc gegec€lid}

dii_ $tinmii$tii. Cla*e, tansistiidin ve sonra da entege devrel€rin

_{giiven ildini}

ve elekt-ronik psgalann ttrcmli bir ailrma yol ae.crk gekilde _{minyatilalize}_edebifecek_{gelig_} mesini tahmin edememi5ti (H.Elludson, 1990, s.3).

(5)

1957 yrlnda Sovyetler BirliBi tdafirdan uzsya frlanlan Sputnik Uydusu' bu geosta$yoner uydu deEil, algak yttdingeli gii\ttiziincten gegigi izlenebilen ve sadece aralklarla sinyal veren bir uy<fuydu. Arrcat, Sputnik Amoikan bilirn adamlan ve mii-hendislerini daha ileri uydular gel\tirmeye ihniltir (llE.Hudson, 1990, s.3).

Uydu ile il*igirnde ilk btiyiik denemeler 16 Atustos 1960 tarihinde 3O m.

9-prn& bir balon igine yerleEtirilen ve 1600 kn. yiiks€kliheki yitriingeye ourhrlan Ec-ho I adh uydu ile baSlamqbr. Ancsk, uzaya firladar uydularm hlzl diinyarum hrzna eqit olmadrfrndan, diinyanu

iire

nde hep aym yerde kalamamrqla , bu nedenle de bunlardan siirekli olarak yararlanma imkam saglanamam$tu. Ote yandaq uydularla yaprlan bu duremeler Kuzey ile Giiney Amedka Amerika ile Japonya an$nda tele-vizyon programlannrn alcanlabilecelini gdsterrnittir . Bu denemelerden elde edilen ba€erladsr sonra, Am€rikahlar 1945 ydrn& Arthur C. Clatrke'ln iled sitdiigil yoditr-gede ve diinya ile aym hrzda diinerek hep aym yede kalabilecek uydularur

hazul*la-nna ba$lamr{lardu, 14 Subat 1963 tatihinde uzaya fulatrlan ilk eqzamanh (senlmni-ze) uydu olaa Syncom I, €lekhonik ekipmandaki bir patlsma sonucu yok olrnu$ ar-drndan yine ba|ansrzlkla sonuglanan Syncom II uzaya

fulabtn{tu

(IlTopua

1984, s.142-144\ .

Nihayeg Diinya 1964

ybn&

ttim ara{ttrma ve denemelerin sonucunu,

Alus-tos 19@ de uzaya firlatlan Syncom Itr adh uydu arrcthlryla Tokyo Olinpiyadannm yaym ile

gitrmt\tia.l!X5

yrln<ll Clarke rn makalesinin yaymudan tam 20 ytl sonra' Amerika' nm dolu kryrst ile Bal Avmpa ve Kuzey Aftika arasmda iletigimi sallayan Early Bird veya lntelsat diye adland[rlan uydu

f[lat

rrugtr. 1966-1968

y

lan an$n-da

INIEISAT

tr

nin Kuzey ve Goney Atlantik ile Giiney Am€f,ika ve Afrika htalan ve en batdaki Meksiko City ve en doludaki Kweyt'e kadar geniS bh alana yayn akta-rabte.ek giigte oldugu gdrtiLlmr\dtr. t969 yrJrn<ta ise, bunu tiim diinyaya hizrnet vere-bilecek gii$e olan INTELSAT

III

uzaya fulatrlmDtr (O.H.Ganley - G.D.Ganley' 1982, s.21).

Early Bird 'in uzaya firlatlmasndan krsa bir miiddet sorua Sovyetler

BiliEi

de, ulusal iletiqimi saglayacak nitelikteki Molniya

I

uydusuDu uzaya fulatrmsbr' Mohiy& uydulan, diinyanm htayls senhonize' yani "geostationaire" _9Lr-taTaq bn-Ufce jtiniin

my*

Uir blijLmiinii Sovyet toprauan iizerinde gegirdillerinden ulusal i.letiEirne biiyiik dlgiide yararh olnultur'Molniya sistemi, Moskova ve Vladivos-tok'iaki

fi

ozel sttidyodan televizyon yayml allsrmqlar' buna ek olarak da telefon' telgraf, faks ve <tiler servisleri karErlayabilece& kapasiteye sahiPtilet' Mar'l914'

e

i*-geostu"yono,iyau olan RADUGA uydusunu' l9?8

yllrda

ise, STATSIONAR-2 adh ikinci RADUGA serisi uzaya

fulatfttl

Raduga uydulan telefon, telgraf

servisle-r!

relevizyon ve radyo yaymlsrr Sazete sayfalannrn iletilmesi igin kullan ryordu MOLNIYA ve RAXfuGA sist€mled

bidikte

Sovyetler

Birlili'nin

tiim iletiqimini kapsamaktaydr.

(6)

Sovyetler

Birliti

1979 ylmda EKRAN veya STATSIONAR-I diye adlandn-lan 1500 den fada telwizyon haber istasyonuna nakil yapan uydu frlanlmrgu. STA-TIONAR sistemi 11 geostationary uydusu (Gorizont Raduga ve Etran) ve birkag MOLNIYA uydusundan meydana gelmektedir. C'ORUONT yurtigi ve

INTERS-PUTNIK

uluslararasr televizyon sinyallerinin datrhmr, radyo yayrnlannrn iletimi,

telefon ve data servisleri ig.in kullanrhyordu. RADUGA uydulan, tincelikle yurtigi te-lefon , MOLMYA uydulan Kuzey Kutbun4 EKRAN uydusu Sibiryaya radyo ve te-levizyon yayrnlan aktarmaktsdr (H.EJludson,l990,s.l29- 130).

Evrensel uydu toplululunun ilk tiyelerinden biri olan Kanada ise, ilk uydusu-nu 1962 yhnda frlakmgtu. Amerika BirleEik Devletleri'nde oldulu gibi Kanada'da da uzay iletigimi araEtrmalan igin

ilk

tegebb0s ordudan gelmigtir.

[k

Kanada uydusu Defence Research Telecommunications Establishment (Savunma AraEtumalan Te-lekomiinikasyon Kurulugu) tarafindan hazdanan ve finanse edilen ALOUETTE , Kanada igin Nasa tarafindan uzaya firlatrlmrEtu. ALOLJETTE

Ii

yine Kanadada planlanan ve inga edilen ve NASA tarafindan fulahlan ISIS I ve ISIS II deneme uydu-lan talcip etmigtir ( H.EJIudson, 990, s.9l -92 _).

EARLY BIRD'den bu yana, uydu teknolojisinde btiytik geliEmeler kaydedil-mig, Arthur C. Clarkeln anrsura "Clarke Yilr0ngesi" adr verilen yiirifurgede seyreden uydulann saydan ile birlikte kapasiteleri de yiizde

ikiyiD

artarken maliyetleri bin kez azalmrEtr (H.E.Hudson, 1990, s.4).

ULUSLARARASI TIYDU

oNCUTINNI

INTELSAT

1960' lann ilk yrllannda iletigim uydularrnrn Amerika BirreEik Devletrerrnin drg politikasr ve uluslararasr

igbirliti

igin tinemli bir

*ag

oldulu kabul edilmig, 30 ocak 196l tarihinde Baskan Kennedy , tiiLrn milletleri Sovyetler

Birlili

de oahil otrnak iieere, yeni bir uydu programuu geligtirmek igin kendileri ile birleEmeye davet etmig-tir.

vlTenmuzl96l

de Kenndy bu davetini telrrarlayarak tii'rn diinya insanlur arasrnda birlik, beraberlik ve diinya bangr igin katrlacaklan bir il*iEim uydu sistemin-de kesin lcriterlerde birleqmelc garhylaABD'nin hissesi galrsmatara veiizel mii{kiyet konulurndaki haanhklann en krsa zamanda tamamlanrmg _{olaca$m ag*lamrgtr. Bu} konud4 Kennedy _{Hiihimetinin diirt hedefi}vardr: Amerikamn 6nciil8lii, global sis-temin kuruluqu, sistemi yerine

_offtna

hm ve uydu yaynlanndan tiim insanhla rnen-faat satlanmasr (II.E.Hudson _,l99[.,_s.2l-22).

(7)

ulus-Iararasr iletiqimin geligmesinde bir temel oluEhran dtieenleme "Communication Sa-tellite Act of 1962" 0lX2 Xeti$im Uydusu Yasasr) ile gargeklegmig oldu. ABD Temsil-cilermeclisiyasayrgredoyakaryhk354oylakabulefnig, ancakSenato'dabazrciddi tartrqmalarla kaqr kargrya kahnmrE, yaplan bazr deligiklikler sonunda Yasa 17 Alustos 1962 tarihinde kabul edilrnigti (J.T.Powell, 1985, s.20 ). Bu yasamn amacr ve uygulanacak politika gtiyle agrklanmaktay&:

"Kongre, miin*iin oldu{,u kadar htzlt bir ykilde di{er iilkclerle iE'

birligi

Einde

,

geliEtirilmiS bir global iletiiim admn bir pargast' dacak ticari bir uydu iletiEim sistemi oluEturma anacmn ABD' nin bir potititust oldu{unu ilan edcr. Bu sistem sadece Amerilott

hsa'

nntnve diger iilke iwanlanntn ihtiyaglatna

cetq

vermeHe kal'

mayacak,

qru

zamonda diinya bansrw ve diizenine latkt da sadla' yacakv. Yeni ve yaygmlagtrrlmtE telekoniinikasyon hizmetlerinin

m

kna zanwnda ve miimkiin oldudu

kdar

fedalararc gabalatla yapilrnast zoruiluluk olmuEtur.Bu hizmetler enyaletn tarihte dolw genel ve geniE bir biilgeyi l<apsayrcalar. Progranun

akili

olmastn' d4, telekomiinikasyon hizmetlerinin hem az geligmiE iilke ve bdlge' lere hem de geligmiE iitl<clere \zenli ve dik:katli bir gekilde gbtiiriil-mesirc galryiacaklt. Aynca, etkili ve ekorcmik enerji harcatnast yottuw gidilecek ve bu yeni teknolojiden yarailantl<en gerek hiz-n etlerin lalitesi gerek bu hizmetlerin uygulawrustnda azarni 6zen ve dil:lcnt gdsterilecektir...' .

Yasanrn anrlan maddesinin 2 inci filrasrnda ise, uydu il*iqiminin geligimini kolaylagtumakve 6zel tegebbiislerle ortakhlr sa$ayabilmek igin 6zel ve ticari bir gir-ketin kurulmasr tingtirtilrneldeydi. Bu yasa ile kurulacak girket, kamuoyu yaranna ile-tiEim hizmetlerini diizenleyecek ve ytir0tecektir (J'T'Powell, 1985' s'21)'

Nihayet I $ubat 1963 de lletiEim uydusu Yasasr'nda kurulmasr dngiirtlen

,'qirket",

communications satellite corporation (coMSAT) Colombia'dakurulmug-htr. COMSAT, tincelikle 1962 lletigim Uydusu Yasasr'nda belirlenen hedefleri baga-rabilmek igin uluslararasr bir <irgiit olarak gaLEmak zorundaydr. Ozel ve ticari bir or-ganizasyonolanCOMSAT'rnhisselerininyursrpojeyigergeklegtirecekgruplara' digo

y.rru

ise Amerikan halkma ait olacaktr' $irket projeyi gergekleEtirecek pay sa-hibi gruptu tarafindan segilecek altr, BaEkan tnrafindan segilecek iig ve halk tarafin-dan segilecek aln kiqiden oluEan onbeg kiqilikbir ytinetici kadrosu tarafmdan ytineti-lecekti.

Temmuz 1964'de uluslararasr uydu sistemleri igin nihai giirii$meler tamam-landr ve tiiLrn diifryayr kapeayacak bir ticari iletigim a$ ktrnnak amcryla coMSAT ve

ii

unua*

(,tvustralya' Avusturya" Belgika Kanda' Danimarta' Fransa'

lan

(8)

Ingiltere ve A.B"D.) haberlegme ghketlerinin kahlmryla INTELSAT (Int€rnational Telecommunications Satellite Con$ortium) adh bir

bilik

olu$trruldu. Bu konsoni-yumun yttnetimini A.B-D.' ni remsil eden COMSAT iistlenmi$i

(HElludsoq

1990, s.30; J.T.Powell, 1985, s.21).

20 Agustos 1964 'de yiiriirlule giren INTELSAT nihai anlalmasrnm 6nsd_ ztinde

Birlilin

amacr, "diinya gapmda ticad bir telekomifnitasj.on uydu sisteminin proje olutumunu, geliltirilmesini gahgrrlmasurr ve siireklilik kazardurlmasu ger-gekleEtirmek' olaak agklanmaldayd!.

Ar

almatun iigiincil rnaddesinde ise,

INGL_

SATrn en

tiiyiik

amacrnul "rliinyann her bolgesine ayrun gitzetnehizirl afoari baz_ da kaliteli ve giivenilfu uluslata'asr _{telekomtinikasyon hizmetlerini gouirebilmek igin} g€-reHi olan uzay t{iliimiiniin saElamasr oldu!u', belirtilmekteydi (M.J.Shapiro, 1985, s.14i). Birlik, diEer bngok hiiktitn€{in de ,'anlasma"vr ve ',anlaEmay dairni hl_ ma" maddesini kabul etmesiyle 12 gubat 1965' de geS€rlilik kazandr ve orjinal IN_ TELSAT ksaltnasm de!fu _{timeden kullansrak yenid€n "Intenntional}_{Telecommu_} nication Satellite Organization" (IJluslararasr letigim Uydusu Ggiitii) olcak adlan_

drddl

INTELSAT a ii),elik Ulu$karas! T€lekomiinikasyon

B

igi ne bagL olan h€r ulkeye agkh. Ancak, bu iilkelerin "anla$ma,'mn tiirn maddelerini kabul €tmb olrnasl gerekiyordu (J.T-PoweI, 1985, s.2l) .

Uydu yayrncrlrtr i.te

ilgili

en genit organizasyon olan INTELSAT'da.',yer Biiltimu" ,

'Uz.y

Boliimii" ve "ld{ri Bdliim" olnak uz€re lig bttliim hulunmaktadr, "Yer

Bttliimi",

yer istasyoolanndan olu$u.. Bu istssyonl.dan "Clarke yiir0nge-si"rdeki uydulann konumlan izlenir. yiiriingedeki sapmala, uydunun sistemlerinin gah$p g8l4madrlr ve

k,rlalem

_{9rk$ giigleri}de yine bu yer istasyonlantxlan deletb-nir ve gereHi dnlemler at$tr. Yer _{irtaEor[annm iinernli iglevlerin&n biri}_de yaynla-nn yetden rryduya yollanmasm ve _{bunlann yeryiiaiine geri dtnm€sini}_sallamaktr. Sistemin en tinernli tiilitunii olar 'Uzay

Btliimt"

nii "Cla*e

yitdlngesi,,JU

uyau-lar olu5turmaktadr.

INTELSATn

idari _{bttliimii, "Uyeler Meclisi,,, "Temsilciler Meclisi","yiine_} tim Kurulu" ve "Ytiriitrne Kwulu" olmak iizere diirt iillitcdeo olurnaktadu,

Hq

iini-ienin farkh gtirevl€ri vardr ve _{tirgiit misyonunu farkh ag}_ardan_{yerine getLider.}

,

INTELSAT anla{masua taraf _{olan ti&elerin temsilcilerin&n}_olugan,Uyebr MecIisL',

trcr-fi

_{1'rlia bir olalan}toplanhsmr yapar; genel _{politikalann olugtuulrnasr} ve uzun vadel hedefler lizedne diEeN iinitelerden gelen atn€dl€ri ve gOziirnieri aegef-lendirir. Uzun vadeli hedeflerin belirlenmesinde ve politikalann oiugturulmasr"nda her iiye bir oya s&hiptir,

INIEISAT

yiiriitrne anlagmrsua taraf otan devletl€rh milli relekomiinikas_ yon ideel€d veya onlann s€Eni{ oldulu _{t€tekomilnikasyon otoritelednin}_{temsilcile_} rinden oluEan _{"Ternsilciler Ititeclisi"}_senede_bir_kere_loplanr.

(9)

mali, tetnik ve i{levsel agdan denetler, hem de diler unitelerce sunutan iineriler ve gdziim yollanm degetlendirir. Bun<lan baqka, yonetim Kurulu tarafmdan ttoerilen :sm1ye

ar$larq

degerlendinnek ttyelik igin g€(eken bir

ydl*

yarnm payut

blir_

lernek taraBrzl*

ilk6ine

uygun olarak INTELSAT sisteminin

idsesi,"!atq-"s,

igin gelen iinerilere g6re genel diizenlemeler

yaprn&

politit

lar olutnltmak da 'Temsilciler Meclisi"nin gitrcvleri arasndadu (E"Daldeviren, 1990, s.

it;

f.t.po_ well, 1985, s.21).

INTEISATn

en gUglii ve en yettili tniresi ',y6netim Kurulu" dur. 'y6netim Kutulu" uydulann tssanmrn& yapmlna, ge\tirilmesine, _{gal$tmlmasna; INTEL_} SATfr ve INTELSAT destekli aktivitelerin siire&lili[ine iliSkin her flirlti

k rtrl

alma-y!

yelkilidir. Planlansdski telcnik ve mali _{konulan 96zmek 0zere},Danqrna Kurulu', , 'Biitge-Hessp Komite6i" Yitnetim Kutuluha yardrmcr _{olmahadll. Kurulda verilen}

k{adard& oyla yst[rm planlanna gdre _{altlLk kazaonel.r.'tr.}

INTEIJAT hisseled, ana sermay€ye olan

yrinm

pnylarrnda&i _kathoranma Bttre, iiy€ iilkeler bra[ndatl poyhtdmrtbr. Bu

orari{

ilye ulkelerin uydu hizmetbrin_ den faydalanmalan _{nisbetitde belirlenmelcedir.}

_INTEljAfdan

_{ekle edilen}_gelirler, yine yanrunlellla gttre yapnklan harcamalar diigil€rek

ii'€

Ulkeler {asmda pay edif-mektedir. Bdylece, uye tilke oryarizssyorda miilk sahibi olsa ble krrutuga

tn

dderne yapmakadr (J.T.Powe[, D85, 8.21).

INTELSAT

Servbhri

Uluslararasr telekomiinikaspn erdiistrisini biiyiik dlgtide elinde tutan

IN-TEISAT hern uluslaransr hem

&

ulusal ba5vrmrlar igin bir dizi servis olana$ saga-maktadu. Bu serislerin baqlcalan Televizyon Servisi, Uluslaruasr

ll

Servisi, Intel_ rEt, Vista, Yurtigi Servisi, Gegici ttrberlepme S€rvisi, Caribner'dit.

TelevizJioo Servisi : INTELSAT'n felevizyon yayn an nakil uaglan prog_ rarn da*ttunr, hab€r progarr arl spor olaylffL e$ence _frogarnlan,video konferan$-lan ve do$u&n yayrn servisled igin hrllanrlnaktadf. Ulurlqar.asr televizyon ser-visleriJadyo veticilerinin siire&.li ve atasua kullmrlmak iiz€re kiralanmasryla

sagla-fir-Arasra _{kullanrm uygulamalanna iirnek olarat, Olimpiyatlar, Wirnbledon Tenis}

Turnuvasr, Diinya Kupasr Futbol kalq asmalan gibi spor _{ol8y'an, Indra Gandhi,nin} cenazesi, Reagur-Gorbagov Zinesi

gib

belli bagh haberlerin takibi gtictedlebilir.

tlluslararasr anlagmalar yapacak

olsn

gqtitli iitrkel€deki gruplann ,'uzay

katprtisii" alac rgryla bibirine ba$anmasr (telekonferanslu) yine bu servis tarafn-dan gergekleqtir n. DiEer yadalL bir gok televiz'on $€beke$i vedcilerini gunli* ya-ynlar igin kiralu. OmeEitL CNN hsb€r kaoal gtiniimiizde _{Avntpeve Japonyala} ya-ytrr yapmakta Bnb$k Devleder gebekeleri _{Avusralyaya progam}_{malzem€si s"Ela} makir, Japor televizyonu Newyork'ta ksbloyla izlenetilmektedir (H.Elludson,

(10)

1990, s.l5l-152)'

Ulusbrara$ lS Servisi :

INTE$AT

h

servisi (Intelsat Business Service-IBS), ses, dara ve videoyr da ig€ren kapsamL bn hizneti yijtriittnek ijz€r€ planlarun4-br. iBS, uydrdan

direh

gfube olanak tanunaktafu' D85 yr'Lndan bu yaru IBS

kulla-ru

323

&n

4.382 kansta g*a.ak on katuldan fsds

etmqtu'

IBS'i genellilJe gok uluslu qirketler kullanmaktadr. GneEin' Ford'un Detsoit yahnlanndaki merkezi Birle{ik

lcalltk'&ki

tesisleriyle <ioSudan haberlelnrktedir' Iiewlet Packar4 IBS'

i

Palo

Alo,

Califonia ve Awupa ile Asya arasrnda haberleEmede kullanu'

Hindis-t

n'daki ilk IBS istasyonu isq Bangolore'deki 'Ter'as Instruments-(Tl)" igin Hindi miiherdisler tarafrndan gel\tirilen bilgirayar programlaruu dolrudan Texas daki

Tl

merkezine itehnek &macryla kurulmqurr (H.Efiudson' 1990' s.152)'

Intelnet : lntelnet servisi, diinya yiizeyinin iigte biri kadar bir bitlgeye

ya)tl-m{

allcrlara telgaf servisi, m€vcut

plz{r

bilgileri ve hava raporu ulagtrmaktadrt' Vbta I tlern yutigi hern de ulusl{'qasr baglsntrlar igin ku[arulan Vists kusel kesime ve uzak ioplumlart s€s ve du$iik luzla bilgi atitanmmr saElar'Vista $ebekesi 1987 yfind& Vi€tnam'da Maudtus ta ve Ekvrror Gine'sinde lullanrlmrya ba{lanm$ ve 1988 de hizmet veren 144 kanals ula$m{tll (H.E.Hudson, 1990' s.63)'

Yurtiei Servisleri: Uluslararasmda b4lanhyr saElsyacakuytu iletbimini gergeklegirmek iizere kurulmu! olmakla b€raber INTELSAT, sosyal hizmetlerin mevcut olmadrlr veya _Pdhahyamaloldugu iiikelerde yurtigi habedesmeyi satlamak igin de kullanrlmaktadu. INTELSAT' 1976

y

lnda Cezayifin tesvikiyle yurt igi s€r-visler venneyc baSlamq, bu8ih ise onb€$i Splismelce olan iilkelerin olultutdugu on-do&uz

iilke

bu r€f,visi

kullamaktrdr

(H.E.Hudson' 1990' s. 154).

GcCici Habark{m€: Gegici Habertegme Servisi, acil durumlarda ve felaket bitlgelerinde kunlrma operasyonlannda, diplomatik ve benzeri duumlarda $es ve bilgi ba$anulan satlarnak smaqyla kuruLnu$ur.

Crribnet :

C

ibn€t s€rvisij986 ytltnda Karaipl€t'deki itzel _{seb€kelerin} di-jitat haberleqme ihtiyaglanm

ksrl

amak ilzete olu$twulmu$ur (H.EIIudson' l99O' s. 156).

Bs{langga 23 imza sshibnden oh{an INTEISATTn 0ye sayrsr %8O nin den gogu geli$nekte olEn iilkelq olrnqk iizele M' e ulEmqtr. Tiirkiye INTEISAT0 1967 yrlmcla % 0.2275 hissc ile iiye olmuEttu (H.Topuz, 19E4, s. 16l).

INTEI.SAT'III

_\ler

durun& bulunan oniig uydusu 172 iilke tanhndsn

hlls-nrlmalradn, Drler yurdur, INTELSAT tratrEinin geliqme hrzrun iiye sayl$ndaki ar-b! hl.allr gectigi gdriilm€kbdn. t%5

y,hda

150 otan ksnal saysl 1987 de 100.m0 inin

(11)

iistune grkarat, nered€yse 700 kstlna ulagm$tu.

Giinilm0zde uydu tehplojisinde&i geligmeler sonucu, Tiirtriye'nin de iginde bulundulu birgok iilke TV yayurlanm 1980

y

mda ydr{ingeye yerlegtirilrneye bagla-nan Intelsst-V s€risi uydular.r vasrtasryla bir merkezi yer istasyonundaD bir ba{ka Ul-keye veya biilgeye akarmakta, bttylece,

yayr

Er o

H

gedeki colrali kogullara

ba-$nh

olrnalsrzu irtenilen y€rde ve Eayda kurulan uydu antenleri ile aluubilmehedir (-Aygiin, 1988, s. 56).

INIELSATTn l9EE yrh raporund& bugiinkii ve gelecekteki hedefin 1964

y_

lncla INTELSAT kuruldutu zarnanki hedelleriyle sym oldulu vurgulanm$, diinye" ya bang ve ar ayrq getirocek _{giivenilir, geliqtirilmb habetlelme s€rvi$lerinin tiim}

iil-kelere higbir ayrnm gdzrkneden sallanacagr belirtilmiEtir (H.E.HUDSON, 1990, s.158).

INTE1SAT anla5masurn 3 iinc0 maddesinde ag*tand& 0zerc organizasyo-nun "ayurm giizetmeksizin dtnyarun her tarafindaki iiLlkelerin kullanabileceli ticari yEdna kabi-tiyeti olan bir uluslan asr sistem sa$arnak" olan amacmm gerg€klelebil-mesi trmarniyle organizisyonun ekonomik durumunun iyi bir gekilde devarn ennesi-ne

batldr.

_{INTELSAT'rn uluslrarasr Glekomiinikasyon nponrnda denizsltr} okya-nus alm kablo sistemile rekabeti devam efiirebiltnesi igin siirekli olarak hiznetlerini yelilemesi ve msliyet _{verimini iyilegtirmesi gereknektedir. Bu}ise, INTELSATn

iyi

bir ekonomik taban olultrmasrna baEhdu. Zna, INTELSATTn gelirled ve ekono-mik tabam onun ticari yalama kabiliyetini doSudan e&ilemektedir.

INTERSPUTMK

INTERSPUTNIK, INTELSATa hisselerinin % 53 0nden fadasrm COM-SAT konuol eBigi igin ve bu nedenle ABD'nin etkisinin gok yolun olaca$ diisiince-siyle katrlmayan Sovyeder BirliEi ve diger sosyalist iilkeler tdafrndan kurulmul bir

uluslararasr uydu sistemidfu. Bununla birlikte, INTERSPUTNIK'in kaynalr INTEL-SAT n kurulmasurdan gok itncelere, Iculgev devrine kadr uzanu. D59

y

rnda tele-vizyon yaymlanrun koznik iletimiyle ilgili bazr temel iineriler Sovyetler

Birli[ihin

yedi

y

_lk

kalkrrtlna plarurda yer alnu5tr 196l ylLnda ise, Sovyet Bilimsel Akademi-si Batkaru, noktadan noltaya haberletmenin dtesinde, Sovyet politikasrda uzay ha-berleEmesine

bilyiik

tincelik

vedldilini

agrklamrg (H.E.Huclson, 1990,

s.l3l)

ve "...uydular ve uydulam

ye

egtirilmesi haberlegmeyi ve TV yayurlanm trmamen de-!i6tirecektir.,." ifadesini kullanmrEtu. Bagkan Nikita Kru$g€v ve Baqkan Kennedy

bibil€dne,

uzay teknolojisini insanLgD yaranna kullanmak igin iEbirliti

y4mayr

dnerni{ler ve 1963

y

mda NASA (National Aeronautics and Sgnce Administsation) ve Sovyet Bilimler Akademisi arasnda bu kontda bh anla5ma imzalanm$tu.

Anlat-ma gereEl Sovyet Bilim adamlan Echo

Il

nin deneylerine kahlrnrtbr, On

y

sonra

5l

(12)

teknik bilgilerin (g€vresel ve meteotolojik bilgile! ve insrnlann uzryda gahlmsys g&terdiH€ri hbbi r€aksiyonls git'i ₎

d€lit bku!

edilmesi igin anlagrnalsr

y8pftn4

arrcak, baberhme

sLffda

i$irlili

konusurda her

iti

taafdarl da higrbir 6n€ri gelrne-miqtir (tEJlu<tson, 1990, s.37).

1965 Nisan'uda Ba{bskan Aleksey Kosigin in Sosyalist iilkelerin "uzutt me-safe radyo hab€rlelmesi ve televizyon" alanmda

itbirliti

yapmalan nerisi sonucu 1967 de Bulgaristan, Kiiba, Qekosbvakya, Dolu Almany4 Mrcaristan, Polonys' Ro-manya ve Sovyetler

Birli[i

temsilcileri i{bfuli]i yitntemlerini 8ti(Emek

iizere

top-lanmqladl Go

ilmeter, INTERCOSMOS faaliy€t program urls{masryla

sonug-lamr{tr.

IMERCOSMOS faaliyetleri tiye iilkelerin uzay

fiziti

meteoroloji' biyo-toji" trp ve il*igim gibi konularda tam bir iSbirliti

_kin&

yilrufiltn€lr€ydi. Orgaoizls-yonun en yiiksek kurulup olan Yiineticiler Kurulu, yrld& en az bir kez toplanank mEt€rek;aL$nalarm prensiplerine iliEkin karalar vermekteydi. Uye iilkeler arasrn-daki koordinrsyonu sallarnak gairevi 1976

y

mda imzalanan bir ar alma geretince INTERCOSMOS kurulunr verilrni{ti.

INTERCOSMOS igin gerekli mali kaynaklar iiyelerin

yqtklan

anlaSmalar ile geqitli kaynaklardan gelrnelreydi. Sovyetler BirliEi uydulan yttrtingeye yerleltir'

me igini tlstlenmigti. INTERCOSMOS Fojeleri iyosfer, gtlneg hareketleri' kozmik

qr

u, bp, uzay biyolojisi ara{turnalanDn yarusua pek gok uzay uguSunu

&

igine al-malcaydl Uzay uguglanna Sovyet koznonotlarudan b€lka' Qetoslovakya' Polonya' Almanya Butgarist

tt

Macadstarl Vietnam ve Kilbah kozrnonodsr da katdmaldaydt (JPowel, 1985, s.26).

INTERCOSMOS'un uzaysal iletiqim projeleri INTERSPUTNIK'in kurul-masna yol agm$tE. Hiikiimetlerarast bir organizasyon olan INTERSPUTNIK, 12 Temmuz 192 de yiidirliile girmek iizere 15 Kasm t9771 tuihinde Moskova da imza-lanar bir "adasma" ( Agcement on Th€ Btablishmert of The INTERSPUTNIK In-iemational Sistein and Orgsnization

of

Space Communication) ile kurulmuq oldu (J.Powel, 1985, s.26-27 ; E.Dagdeviren , 199O, s.43-44).

Anla{mann ain$iiziinde, anla{maya taraf olan devlederia, uydu ile

yap

an radyo ve televizyon yayrnc rtrrun yanNra ekonomik, bilirnsel, teLnik, kiiltiirel ve

ilai5in

ile

_fuili

diler konulann geligmesi ve giiglendtilmesini, uluslararasr haber-lelme $isteminin dizayn, kuulrna v€ g8lt{tnlma$ synca teodk ve tecriib€ye dayah ara$bmalsnn yapdrnasuu, uluslararasr geligmenin yaranna, ofirk gal$rnanrn ulusla-nn baElmsrd*laulusla-nna ve egemenliklerine saygrya, odak glkar ve

kaE

rkh yardrmrn yamsua iilkelerin i9 i5lerine kangmama ve eqidik ilkesine dayandnl rca&m iince-den kabul etniE olduklan belirtilmetiedir (J.T-Powell , 19E5,s.27).

INTERSPUTNIKIn iiyel€ri: AfganiElan, Bulgarista4Kiibs, Qekoslova&y4 DoEu Almanyq Mrcarista& Kuzey Kore, hoE, Mololistan, Polonya, Romany4

Vi

(13)

etnan, Yenet Demohatik

lhlk

Cumhrriyeti ve S.S.C.B. dtl. Aytrca, zaman zaman

lezlfra lra!

Aneola, Etiyopya, Krmbogya, Libya, Mozambik, Niksragua ve Sri

Lanka INTERSPUTNIKTn hizmetterinden ysrarlarunaktadrlar,

_U_!"rlggTl bir kurulut olan TNTERSPUTNIK isteyen iilkenin iiyeligine agkhr. INTERSPUTNII(0 hrnrluE ve gatSma usul ve esaslur "anlasma', _da

belirtil-mi$ir.

INTERSPUTNIK'n ana organl her tiye iilkenin

bi

ternsilcisinden oluqan 't)yeler Kurulu" dur. IIer emsilcinin bir oy

hakl hrludulu

C,erlel Kurul,4

y l*

dd-nem igin bir Genel Miidih ve

Yadmc

arur $oger. Ifurul aym zamanda ii9 ki$lik bir

"Denedeme Krmrlu" olu5nnl.

Uyeh

Kurulu ylda en az bir kez toplarur ve uydu sis-temin planlanmasr, _{kurulmasl strndartlsrn olustuulmasr, yaymlaru dagrtlm Sibi} konularda karar al[, Kararlarda oybirlili tercih edilrnekte

bffifre

iigt€

fi

oy

ke;

d_ mada yeierlidir,

Yaz

r itiraz bildien iiye alrnan _{karorlara uymak zorunda degildir,} Uye iilkeler kendi ulusal sistcrnlerini hnrnak veya ihtiyag oldulunda yerel ya

ddiger

uluslararasr uydu iqleticileri ile

itbirlili

yaFnatta dzgtirdiitler. Ornelin, Afganistan hem INTELSAT'a hem <le INTERSPUTNIK'e iiyedir. Ote yandan NISRSpUT_ NIK'i iiye olrnadan kulhnaatann birgolu INTELSAT,a Uyedir (H-E.Hurtson, 1990, s.132).

INTERSPUTNIK yiinetiminin ba5r olan Genel Miidiir ,ttyeler Kurulu,'nun almq oldulu kararlan uygulamakla ve Kurula

y

l*

faaliyet rE orunu sutrmakla yii_ kiimliidiir. Denedeme Kurulu ise, mali ve ekonomik galrynalan denerlet _{@Da!<bvi_} ren, 1990, s.44).

Prensip olarak INTERSPUTNIK iiyelerin ,idartanndan olugmug yasal bir fon tarafindal finanse edilmektedir, Her uyenin ddemesi gereken aidat onun uzay biilii_ miinii kullanmuu g&e belfulenir ve karlar da ayru oranlarda

dalrulf.

Bununla birlik_ te, S.S,C.B. bugiine kadar uzay bdliimi.i harcarnalanntl hemen hemen tamamrru, yer bitliimii.hsrcamalarlnr is€, bazr iilkeler (K0ba Laos, Mololistan ve Viehsm) tistlen_ mi;tfu. Uretim Biiliimn igti.iziiliinde "Orgarizasyonun sahip oldulu haberleime uy-dulan

firlaihcak

yttr€ngeye yerle$idlecek ve organizasyonla aralanndaki anla5ma_ run esaslanna ve amsca uygun vas{slara sahip olan liyeler tarafindan idare edilecek-tir" hiiftmii bulunmaktrdu. Uygulamada bu "uygun vasrtalara', sahip olan tek iilke Sovyeder Btulili'dir.

Kurulug Siizle5mecine giire, INTERSPUTNIKIn kurulugu iig agamada ta-man anacaktr.

llk

iince, "Yer Bitliimii" gojesi haarlanarak lest edildi ve S.S.C.B.

Molniya-l

uydulannm

kullanlma$ur

safladr, Daha sonra INTERSpUTNIK,

S.S.C.B.'nin Mohiya-2 uydulanm tiraladr. Son olarat 1975 ydtrda kendi 'Uz8y Bat-liimtinii" olugudu. ;,ITERSPUTNIK, l99O lara gelindilincte dunyamn hemen he-men her yerine radyo-telwizyon _Fogranar,, ses ve bilgi iletimini sallayabilecek ka-pasiteye ulaqmrq bulunmakradr. Prag'daki Radyo-Televizyon Organizasyonu (Orga-nization of Intemational Radio and Television-OlRT) rn yiinenili DoEu Avrupe

(14)

Te-levizyon rantsal $istemi, Intervision'un yaymlannrn % 4O rnrn iletilmesirden sorum-ludur.

INTERSPUTNIK,

INTELSATn

bfu altematifi olalak

kuulmul

olnasrna ralmen INTELSATn baglsntr kapasitesine ula{amamqtr. Birgok ulke

"z€llikle Ce-zayir, Nikaragua gibi geliSmehe olsn iilket€r INTERSPUTNIK! kullatunalantto

ra!-min INTELSATb iiyedirler. S.S.C.B.'nin bireyler ve organizasyonlsr ara$nda, de-mokatik toplumlarda ve piyasa ekonomisinde gok riaha yaygm olan bilgi

al4-ver\i

yagna

plunu

sogrnem! olmasr, sistemin imkanlarult dnc€liue l€levizyon yayurlan-na ayumasryayurlan-na oeden olmuqtul.

INMARSAT

uluslararas Denizcilik Uy<lu Organizaspnu (Int€rnrtional Maritifile Satelli-!e Organization- INMARSAT) 3 Eylul 196 tarihinde

l,ndra

Anl4malsn ile

olryu-rulan

knt

civadda ulkenin iiye oldulu bir uluslararasr kurululhr. Arnaq, denizcilik haberlegmeleri konusunda uzmanlalmr$ hizrnetler sekdriinde

il

gtirmek, denizcilik paberlegmeleri ve denizde insan hsyatrrun korunmasr hizmederini iyile$irmeye y6-nelik bir uydu sistemini idare etrnek (M.Onen, 1988, $'?g)olan INMARSATTn kwul-masnda en biiytik

rclii

Uluslsrarasr Denizcilik Organizasyonu (IMD)

oynam{tr'

Uluslararasr Denizcitk Organizasyonu t975

y

!!da 6nde g€len dedz tilolannn sahi-bi olan iilkelerin biraraya geldili bir konferans ditzenlemil, bu konferansta agk de-nizdeki gemilerle kara arasuda uydu arac lglyla iletigim kurma konusunun araltrrrl-masr kararlattr tn4tr (N'ERigel, 1991, s.84). INMARSAT' I $ubat 1982 de 190'lerin baqrnda COMSAT 'm desteli ve

yardn

anyla bir araya gelen gegitli iilkelerin kurmu! oUugu

MaRtSlT t

tafmdan

gal$tll

an uydulsm kontolilnii dew8ldr (E'Da!devi-ren. 199O, s.46).

Bu giin ,tiye sayrsr klksekize grkmq oyan INMARSATTn merkezi

l,ond-ra dadu. Yolcu gemilsi, kargo gemiled, pehol turkerleri, &Eal 882 tsnlcrled sismik ala$hrlna gemiled, su alunds kablo diiqeyen gemiler lelefon' t€leks' dara ve faksmile ilelimlerinde bu sistemi hrllannaktadrlar (N-E.Rigel, l99l' s.84).

INMARSAT' m idari yaprsr da INTELSATa benzemettedir. Kuruluga iiye iilkelerin temsilcilerinden oluqan '{)yeler Moclisi" h€r iki

y

da bir toplanar& uzun d6nemdeki hedeflerin belirlenmesi, genel politikaladn saptanmasr ile ilgili itnerileri gatriigil ve kanra baglar. Kurulugun mali,teknik ve uygulrm& standrr0anmn

belir-lenmesi de "Uyeler Meclisi"nin $irevleri arasm<ladr. Meclis tlagfindan segilen 0ye-lerin olu{brdugu "Yatnetim Kurulu" yrtda iig kez toplamr ve Uyelec Meclisinin almq oldugu klradann uygulanmssml giizetir. KwuluErltr icra organr giinlti& ydnetimden sorumlu olan Genel Mudiir ve Yardrmcrlandu (H€Iludson, 199O, s.252).

(15)

INMARSATTn 6nans kaynaErnr" ii',eterin sistemi

h

larumlan kars rgnda ttd€dikl€ri iicretl€r ve iiyel€rin satn ald*tan hisse senederi oluEnrlur. Yatnm payla-nna gdre ke payr alarl ii)€ iilkel€r, kulandrklan hiznet

kal!

_llr

ds, sistemi kullanrn diler ulkelerden daha az iicret itd€rler. Sistemin en biiyiik hissedan A.B-D., Japonya lngiltere ve Norveg'dir.

BOLGESEL I,,YDU

oRGOTLERI

ETJTELSAT

Avrupa

letitim

Uydusu Org0tti @uropean Telecomulication Sstellite Orga-niz*ion - EUTEISAT) 3O llaziran 1977

&

Avrupa Posta ve T€lekomunikasyon lda-releri Konf€ra$r Cfh€ Euopean Conference of Postal and Telecomunications Admi-nisEation - CEPT ) tarafindan uydu gel(tirme koordinxiirii olarak gogici bir sihe

(in

kwulmuttu. 1982

yfirda

ise

yimialtr

Avrupa iilkesi 1985 yrlmda

yihiidiile

gfumek iizere aralannda yaphklan bir siizleEmeyle EUTELSATT kesin bir idsri ve drgiitsel yapya kavu$trlrmu{trr (Hf.Hudson,

_l9O

s.ll0).

Avrupr uyd! sisteminin uzry b6l0mtinun bakm ve muhafazasn saElamak .macryla kurulan EUTEISAT, baglangrgta Avrups Uzay _{Arao-Rampalan} $ekillen-dirme ve hoje Geligtirme Organizasyonu @LDO) nun haberleqme _uydulanrun 9al5-malsnn ytinehnb ve Awupa Uzay Ajaosr _{@SA) ile}

_\birlili

iginde bir seri haberlel-me uydusunun planlarup tamamlanmasma yardm etrniltk. Arcah dolnrdan haber-lelme uydu sistemi birgok iilkenin PTT idarelerinin bu konuda karar alma yetkisi

bu-lumadt!(dan

dzelikle ele alnmadr. EUTEISATuT 1979 yrlnda ESA ile imzalamrg oldutu, ESA run uydulan sallama ve yddingeye yerlegtime hususundr.ki anlalma gereli Avrupa lletfuim Uycblan @uropeen Communicario$ Sa&llite - ECS) nin

ilki

16 Hoziran 1983 <te yiirtingesine yerleEtirildi ve 5 adet uydunun gelecek on yrl igin<te yttriingeye y$erlettirilmesi planlandr (J.Powel, 1985, s.Z). 1984

yrlnda

ECS-fl ve ECS-|2 fulatrldq 1985 yrlmda ise, fulatdmasr balansrzlkla sonuglanan ECS-F3 den soffa mekik rampalm ile grkan _troblenleryiiziinden ECS-F4 ijLn fulanlmaar €f,telen-di (H.E.Hudson, 1990, s.u-lD). Euielsatln ikinci kulat uydulur ise,1990y

lndatu-taidmaya ba{lanm$ff (N.E.Riget,t99t, s.88). lkinci kuEak uyclulann hizmeie

gine-siyle EUTEL^SAT daha yotun ilaiqim olanaklan sunmsya ba{lam$tll.

llk

EUTEL-SAT uydusunun ytidingeye yerlegirilrnesiyle Awupa, Orta Asps ve Afrika'd.o

10.m

telefon devresi _{hizn€te BirnildiEerleritdn}de fulattlrna$yla Avnrpa kablo yay[r agr-na 22 ahcr-v€dci deire eklenmil tiiylece, EUTEISAT televizyon _Fogram

da$tm-crhf,mda aluLkh oluak )€rini

alm{tu.

EUTELSAT, Avrupo'da INTELSAT aracrh&yla $allanamayan bathca Ou

hizmetleri ge{gekleqtirir : Onsekiz iilkeye kablo ve Erovizyon programlan dagrtlmr iqin yirmi televizyon _$ebekesinakli Avrupa iginde telefonculuk ve telgrafglk,

hzh

(16)

bilgi Eansf€ri, bilgisayar ballrndan ( bilgi bonkasr v.s.), kaytLr bilginin hrdr

tansfe-4

uzafran kelime illerncilidi, uzalisn gszete bostml faks,telefoto, telekonferans(sec ve gdrundl) v€ benz€ri gok

gnlii

bilgi iletiqim servisleridir @.Datdeviren, 190, s. 49).

EUTEIJATI

kuulma$ pek zor g€rgekle.lmigti. _{Qiinkii, mwcut olan diinya} tebekesinin varhEl yeni sistemin kapcayaca$ smdr

cofafi

alarl yer i$tr$yonlannul ve ilgili servislerin

hrulmas

ile ortaya gkacak

yiikek

maliyetler karpumda bir Av-rupa telekomtinikasyon sdvisinin kuulma$r dEiinc€sinin hakh s€bepl€re dayand!-nlmasr ve INIELSAT aldla{masr ile haksrz rekabet yasaklanmr5 oldulun&n

EU-TEIJAT

ile INTELSAT ansrnda €konomik bir baElanh

luulnasr

gerekmekteydi.

Diler

yaadan INTEI,SAT andlatmasmn tizerinde tam bir mutabakata vanlrnarml "tekel" durumu ile ilgili hMiun, Avnrpa'daki ve diinyanrn herhangi bir yerfudeki uzay galgmalannrn geliSmesine engel olarak giirtilmeye batladtgrdan itibarcn ge{€dili-Eini kaybetni{ti. Bitylece, INTEISAT yiinetim huuluda&i Auupalt iiyelerin giiglti ittifaklan sonrnr, bir tahm srnrlamalala INTELSAT ve EUTELSAT arrsurda

i5bir-lili

anla;mas gergekleqtirilrnig oldu,

Bu arad& Batl Avrupa'ya y6,netk uzaysal

ilet\im

hizmederirc ve uydular ka-nalyla hiznet gttren sistemlere olar ialepte eh$ gatriiln€ktaydi. Bu sistemlerin vep-cegi hiznete talebin armasr sistemlerin ge\tirilmesi ve arbnlmasr gerelliligini orla-ya gkarmaktay<L Orneli& higbir

kra

baglantrsrmn vc hizmetinin, uydu sisteminin saElayabilec€fi kaliteyi, esneklili ve miikemmelli$i sallayamayacalr

6hini

savu-nan ve uydu sistemlerini 10 yrldr kullanmalra olan Euovision yayrn lebekesi rrydu ile

iletilim

sisteolerinin geligirilmesinden yanaych (J.T.Powell, 1985, s.24).

INTELSATn

organizasyonunu Omek olarak alan EUTELSAT yiinetimi "Uyeler Meclisi", "Avrupa Uydu H8b€rle$mesi Kurulu" ve 'Genel Seheterlik" den

olulmakirdr. "Avrupa Uydu Haberlegmesi Kurulu" tiim iiye iilkel€rin temsilciledn-den olulmalda ve sistemin uzay Uiltimiiniin geligtirilmesi, sistemin hnansmanl diin-ya istasyonu standardan gibi konularda

dele

endimeler yapmakta ve kearlar al-malcadrr. Gercl Sekreterlik organizasyonun icra orgamdtr ve iizellikle sistemin uzay

blitniinden

sorumludur. Finansal

katlfl,

INTELSAT modelinde oHutu gibi

iiyele-rh

sistemi kullanrm oranlanna gdre belidenmektedir (I{,E.Hudson, 1990, s.111),

PALAPA

PALAPA 13.60 den fazla adadr y8{8yan 163 milyon niifusu ile diinyanm beEinci bilyiik niifusuna $hip iilke olan Endonerya'run bir hab<rleqme ajansr olan

PE-RUMTEL tarafindan geligtirilen PALAPA ile Endonezya kendhe ait uydu sistemi olan ilk gelilmekte olan iilkedir (H.E.Hudson,l90, s.185).

EUTELSATTn ba$karu Andrea Carusa mn PALAPA' yr tiilgesel bir sistem olarak taftmlamasme k8lm Endonezya $isterni dahili bir sistem olarak gitmeldeydi,

(17)

Her iki gatrig de hakl sebeplere dayanmaktlydl

qiinki!

_{sislemin Sent faaliyet}_alanr

v€ iizel amaglara yiinelik kullammr, onun hem

yntigi

hem de bdlgede fu-anei nerebi_ lec€gini gitstermekteydi. pALApA _mn_kurulq_{anttatmasrnda,}

pll-ApA,nln

hedef-led _Stiylesralanmr$n

- Ulkede iize[ikle adalar arasuda telefo&lelgraf ve ieleks hizmetlfuini sagla_ mak, 6zellikle Java ve Sumatra _{yayrn {ebekeled ile}_{baElantl $aglamak,}

- Televizyon yayrnlarm tiim bitlgelere yaymak,

- Ulusal bazda televizyonla

elitim

konusunu ele almak (J.T.powell,l9g5, s.29).

nk PALAPA uydusu PALAPA -A ,Hughes Aircraft tanfindan yaprlrmg _ve 1976

y

rrda NASA tarafindan yairiingesine yerlegtirilmiEtir. pALApA -Aserisinin ikinci uydusu olan PALAPA-A2 ise 1977 de firlatrlmrgtt

PALAPA sistemi, 1978 Hazirarunda _{F,lipinler Uydu Telekomiinikasyon} $ir-keti, DOMSATPHILL ile PALAPA'yr dahili iletigimde kullanmak igin bir anlagma imzalanana kadar, sadece Endonezya _{dahili lelevizyon}ve telefon tradlinde kullaml_ maktaydt.

Filipir

erle

yap

an anlalmayl,Tayland ve Malezya ile imzalanan benzer anlatmalar takip eni. Artan talep karllslnda sistemin geligtirilmesi gereli ortaya

gft-m$_ ve_1979 yrhnda bdlgeye daha iyi hizmet verebilecek niteliklere sahip olacak olan PALAPA-B serisinin hazulanmasr igin EUTEISAT '.Uyeler Meclisi" ile

mutabaka-ta vanlamutabaka-tak. Eutelsat'tan sonra

ikinci

biilgesel uydu sistemi olu$turulmullur (H,E.Hudrcn,l90.s.l85).

l&

seriden iki misli giiglii olan ve her birinin 24 hansponderi olan pALApA_ B serisi uydulann ilki, PALAPA-B I 1983 yhnda pALApA-B2 ise, 1984

_llmda

yo_ riingeye otutulmu!tur (N.E.Rigel, 1991, s.9l). Bu arada

pALApA-A

""risi hizmere gidiginde ddrt adet olan yer istasyonuna son on

y

da yiiz adet daha eklenmi$ti!.

ARABSAT

Arap yanmadasr ve Kuzey A.ftika iilkeleri igin uydular, gdllerde dalrnrk bir

halde bulunan vaha ve kdyler arasrnda iletiqim kumak, radyo ve televiryon yayurlan-run ulaltnlnasmr saglamak ag$mdan en ideal ala! olarak gatrUlmekreydi. Bu diiqiin-ceyle uydulardan yanrlanmaya ba5layan ilk Arap iilkesi, yurtigi kullamm igin IN-TELSAT transponderlerini kirayan Cezayir olmuqonu Suudi Atabistan, Fas, Sudan, Libya ve Umman takibetmiqtir.

196 ylmda ise, 1953 ylmda imzalanan Arap Bidigi Andla5masr i.le kurulmuE olan Aap Birligi'nin liderliginde, Arap iilkelerinden olu$n bir gup iilkenh aralann-da

imzFl'.i*lan

bir anlagma ile Arap Ulkeleri Uydu Haberleqmesi Organizasyonu

(18)

(Arsb Satellite Communication Organizatioo-ARABSAT) kurulinuttur (H'E Hud-sou 1990,s.187). Bu ulkete$ Cezayir, Bakeyn, Cibuti' Lalq l)rdiin, Kuvey! Lubnan' Libya Moritanya, Fas, Umman, FKO, Karar, Suudi Arabisiarl Somali' Sudan' Stni-ye, Tunus, Yemen Arap Cumhuriyeti, Yemen Demohatik Halk Cumhtuiyeti ve

Bir-leEik Arap Emirlikleri dir. ARABSAT, tuap iilkeleri arasurda iletilim& kullandacak utdu sisteminin yapmL firlatfina$ ve

gaLtu

rnasmr diizenleyecek ve

yii

itecelitir @.Daldeviren, 1990, s.50; H'E Hudson 1990' s.189).

t976

y

nda imzalanan ve 1977

y

tda yiirijLrliiliile gircn ARABSAT andlat-masrnda kurulugun hedefleri

*iyle

ag*lanmqtu:

- Uzay teknolojisi ile ilSili gal{malar ve ars$bmalar

yapm&

- Arap illkelerine y€I istaq,onlanmn kurulmasr ve ga\unlmasr igin teknik ve mali yardunda bulunmak,

- Arap iilkelerinin ihtiyatlan dotsulEsunda televiryon kanallannn kullam-mrm diizenlemek, arap iilkeleri arssDda haber ve televizyon pfogramlanmn deligi-mini saglamak (J.P.Po*ell, 1985, s.28).

l98l yhncla uydulann

geliltiritrcsi

ve ihetilrnesi giirwi Acrospatiale adh bir Fransu lirketi ile A.B,D.' lerinden Ford Aerospace ve _{Mc Donnel ;irkederine verildi.}

ARABSAT ltl ilk uydusu Arab'sat F-1, $ubat 1985 de )'itrungesinc oturtul&

(E

aE-devircn, 1990, s.50).

ARABSAT ln da idari yaprsr INTELSAT a benzemeldcdtu. Tiim iiye

ulkele-rin

etiqim Bakanlanndan olugan 'lJyeler Meclisi" ylda bir kcz toplanmakta vc uzun vadeli hedeflerin belirlenmesi ve politikalaqn oluElurulmasr konusunda kararlar al-maktadr. Dokuz iiyeden olulan "Ydnelim Kurulu" run bcg iiyesi kuruluwn

cn

bii-yiik bet hissedannm temsilcileridir ve yiinetim kurulunun dairni ilyeleridir. Diger diirt tiye ise, her iki yrkla

br

"Uyeler Meclisi" tarafmdan segilirler. "Uyeler Meclisi" tarafmdrn iig ydl,k &tnem igin segilen "Cenel Miidik" , "\'dne{im Kwulu" nun

alm{

olduEu kdarlann uygulanma$or saglarnaktad[.

ARABSAT rn yiiz milyon Dolar olatl ana s€rnayesi bin hisseye pay edilmil-tir. Kunrlulun en biiyiik hissedarlan 7"35 ile Suudi Arabistan, 7"18 ile Kuveyt ve 7o8 ile

Libyadr

(JT.Powell, 1985, s.28).

ARABSAT sistemhd€n beklenen yarar gerg€klelmernigir. 1986 d8 9000 m€vcut rlrcr-v€f,ici devr€sitden sadece 1300 U kullanrlmaktaydl Buna neden

olar&

yapum ve gahgtrrlmasr ilgili iilkenin sorumlululurda olan yer istasyonlaryun say a-nnln az olmasr giistedlrnekteydi. Ba{langgta sadece Suudi Atabistrn, Bahreyn, Um-man, Tunus, Kiiveyt ve Urdih yer istasyonlanna sahipti.

AMBSAT

a iiye diler

iil-keler yalmzca yer istasyonlamo yapmlrll degil, aslnda Suudi Arabisan tarafudan finanse edilen ARABSAT a anlalma g€regi $aiz verdikleri yardrmr da yapmakta

(19)

biiyiik bir sorundu. Uye iilkeler , Arap diinyasrnda televiryon programlann{r

cle!\i-mi konusunda anla{ftt olrnalanna ragmen bolgedeki bir gok politik ve kiiltiirel

fart-hLHu nedeniyle progratn degitimi gerg€kle{rnemekteydi. 6rne!in, Suudi Arabistan "ahloka aykrntk" gerekgesiyle baa pogramlann iilkesinde yayrnlanmasrm yasaHa-m6tr. Bunun yarusra, Kuveyt, Urdiln, LiUya ve Suriye gibi Olkeler ise, farkh politik

gitriilleri

benimsediklerinden program deligimi konusunda sorun g*maktaydr (H.EJudson, 190, s.188).

KAYNAKCA

AlFr,

J. - PeltorL NJ., ThG INTELSAT, Global Sattelit€ Systen, NewYor! 1984. Aydfu ED., Bilgi Bilimi ve Kitle

leti'iml,

Aydrn Ozel Egitirn Yayrncrlrt<, lstqbul,

Ekim

l9l.

Aygib

I., "DoErudan Uydu Yeymlan ve Kablolu _{TV Yayurlan", Qa{dat}

Gelilmete-rin

ISEnda

D€vlet Medya

lli$kileri, Hiiniyet

Vakfr

Elitim

Yayrnlan, No.lo, lstanbul, 1988.

Aziz, A.,

Ehktronik

Yayuctkta

Temel Bilgller,

Aaku4

1989.

Balabanlar, A., 'Uydu Yayrr Teknolojisindeki Geligeler, Dotsudan Uydu Yaynla-n ve Tiirkiye", Yayrnlanmam4 Yiiksek Lisans Tezi, Istanbul" 1989. Becker, L.S., Dlscovering Mass Communicalion, London, 1983.

Benson,K.B. - WhitakerJ., Televisiotr atrd Audio Hardbook, Mccraw-Hill Book Co., NewYor(

l9O.

Datdeviren, E., Ur:ysal lleti$im, Diinya Y.yrnlan, lstanbul, 1990.

D&Edeviren, E., "Uydu

Yafnlan

ve SoruDlar", Qaldaq Ge$meler

lt*mda

Devlet Medya lliEkileri, Hilmiyet Vakfr Egitim Yayrnlan, No.lo, Istanbul, 1988. Dyson,

K-

Humphels, P. - Negrine, R. - SimonJ.P., Br@dcssting and New Media

Policies in Wedertr

Europe,zndld., lrndon,

1990.

Ganley, H.O. - Ganley, D.G., To

hform

or to Cootrcl ? The New Conmunications Network, McGraw -

Hill

Books Co., Newyo*, 1982.

Hudson, E.H., Communicatiol Satellite, MacMillan Publishen, L,ondor! 1990. Manin, J., The Wired Society, Prentice - Hall Inc., New Jersey, 1978.

Manin, J., Communication Satellite Systems, Prentice - Hall Inc., U.S.A.,1978. Oktay, M., "Kitle

lletilim

Araglannur Uluslararasr SorumluluBu ve lleti$m Ahlak

Kurallan", Yaynlanmam$ Doktora Tezi, lstanbul, 1990.

Onen, M., 'Uydu Yayu an ve Hukuksal Sorunlar", Qaldag Geligneler

lt*hda

Devlet Medys

lbkifcri,

Hiiniyet V&kfi Egitim Yayrnla4 No.l0, Istanbul, 1988.

Onen, M., "Uzaysal letigirn, Uydu Yayrnkn Sorunlan ve Hukuk",

Tiirk

Henkel Derebi,

Y

5, Ekim 1990, lstanbul.

Powell, J.T., Internatiooal Brosdcasting by Sat€llit€, Gr€enwood, U.SA., 1985. Rigel, N.E., Elekronik R6nesan+ Der Yaynlarr, Istanbul, 1991.

(20)

An-tiaust Laws ? ", Columbir Journ&l ol

Tramadond

Llq

Vol.Z,

NoJ, 1985.

Te&inatp, _$.,Ehkir,onik Kitle

fotblld

ve

Dcgiin,

Beta Ysynlsn, Isanbul, 1990. ToFrz, tL,

Ululrrarsl

llctbin,

AnEdolu Univ€rsile6i

Agk

O&etim Fakiiltesi

Ya-ynlan, Eski;dtir, D84.

\ryabon, J. - HiI, A-, A Dictiooary of

CmmuDkrrion

and

Mdi!

Sttdis,

2rd

EA

creat Britsin, 1989.