N Er
İ
'NIN B
İ
L
İ
NM
İ
YEN BIRKAÇ
Şİ
'R
İ
KEMAL EDİB
Mi'mar Mehmed 'in Sultan Ahmed Câmiinde abideleştirdiği san'at inceliğini, kasidelerinde, gazellerinde, fahriyyelerinde, C U r f i ve E n v e-r 'nin e-ruhlae-rını imrendirecek farsça şiirlerinde, hattâ Sihdm-i Kaiâ'Slnın öldürücü isâbetlerinde edâ ve rıniedda mi'marisinin olanca ihtişâmiyle gösterebilen ve "Kendi diliyle Hakkın beldsma uğrıyan„ N e f de lazım olduğu kadar tedkik edilmiş değildir °. Kalemi, en az Dördüncü M u r a-d'ın kılıcı kadar keskin olan 2 ve i'dâmı, müsebbib ve mürevviclerine ebedi bir leke teşkil eden Koca Hasankal'ali 'ye dair yaz ılanlar, şurada burada basma kalıp birtakım laflardan ibarettir. Eserleri Styli s-t i q ue mes-todla incelendiği zaman görülür ki N e f '1, hatta B â k f'den de yüksek bir üs11113 şahikasıdır. Binaenaleyh Nam ık Kemal 'in Tah- rib-i Harâbdedaki itirazına rağmen 2i yâ Paşa:
Bayram gibi bir har-i zemâne Kıymış o yegâne-i cifıâne demekte, Fikret:
Fakat eyvah çorak yerde akıp gitmişsin sözleriyle yanıp yıkılmakta haklıdırlar.
Bilinen eserleri: 1. Türkçe Divâns,
N e f ci 'nin kısa biyografisi için Bkz. Ord. Prof. Dr. F. K öprül ü, Divan
Edebiyatı Antolojisi, VII. fasikül, s. 387-396 ; AncyclopMie de l'Islam, M, 961-962 :
Riyâzi Tezkiresi, Nef`i maddesi; Bursalı T âhir Bey, Osmanlı Müellifleri, c. II,
kısım II, s. 441; Prof. Dr. Ali Nihâd Tarla n, N e f' rnin Farsça Diviinı
tercemesi'-ne yazılan mukaddime ; E. W. G i b b, A History of Ottoman Poetry, III. 252. v. s. 2 Elimizdeki yazma Diviin'ının zahriy yesinde Dördüncü Murad 'ın Nef 'L hak-kındaki şu beytleri kayıtlıdır
Geliiii insaf idelüm gözliyelüm milsdârı Şâ'irüz biz diyerek lâf ü güzâfl koyalum idelüm bi-müze söz söylemeden istiğfâr Dâmen•i f' `i-i pâkize-edâyl dutalum Biz kelâm ugrısıyuz kande o şâtıib-devlet Ana teslim idelüm emrine münlgicl olalum.
.Bunlara söyliyen bir pâdişâhın ona nasıl kıydığını anlamak güçtür.
8 Bu Divün'nın basmaları şunlardır: a) Mısır, Bulak : 1253.
b) Ceride-i klavâdis Matbaası, Istanbul: 1269.
c) Taşvir-i Efkâr Matbaası, Istanbul 1311 (Rahmetli E buiii y â T e v f i k Bey tarafından neşredilen bu basım, muhtasardır).
Türkçe Diviin'ın Türkiye ve ecnebi kütüphânelerinde rnüteaddid yazmaları mev-cuttur. Nef`i DIvânt'nın tenkidli ve karşılaştırmalı tab'ına ihtiyaç vardır.
288 KEMAL EDİB
2. Farsça Divefn 4,
3. Kaid 5 dır.
Bizde kaside üstadı olarak tanıtan N e f' 'nin gazelleri, hele tagazzül yoliyle kasldeler arasında geçenleri eskilerin "yek-aheng„ dedikleri üstün kalitedendir. Araştışmalarımız sırasında türkçe divanının basma nüshalarında bulunmıy an, birçok yazma divanlarında rastlanmıyan bir-kaç şi'rini elde ettik. Bunları unutulmaktan veya uzun zaman mechül kalmaktan kurtarmak maksadiyle neşrediyoruz 6:
Cân ü dil hak- i reh-i tüsen-i dil-dara fidâ Pâre pare dil-i şad-pare seg-i yâra fidâ Ç emen üzrç görinen iâle degül bülbül ol Eyledi can güherin ol gül-i gülzâra fidâ Sen büti deyre gelür diyüben ey rülı-i revân Canların kıldı şanemler der ü -divâra fidâ Öleyin dirileyin dünyide Circis gibi
Günde bifi kez kılayın cânum o hunkara fidâ N e f `i yâ iki cihanda budurur baş murâd Ki idem canumı ol şivesi bisyâra fidâ
Vezni : Fâ'ilâtün (Fe'ilâtün) / fe'ilâtün / feilâtün fe'ilün (fa'lün) - • - - (••- - )/ • •- - / - 1 • • - (- - ) 4 Bu Dttıân'ın bellibaşlı yazma nüshaları şunlardır :
a) Fâtih Millet Kütübhanesi — ii Emiri Efendi Manzünn eserler kısmı No. 455.
b) Fâtih Millet Kiitübhanesi — R eşid Efendi kısmı No. 177.
c) Istanbul Universitesi Kütübhanesi — Türkçe yazmalar kısmı : No. 2790. ç) Istanbul Üniversitesi Kütübhanesi — Türkçe yazmalar kısmı : No. 3046. d) Ankara Umumi Kütübhânesi — Yazmalar kısmı : 37 (tasnif : 891. 5-1). Bazı kısımları Hazine-i Funân'da neşredilmiş olan farsça Divân'ı Sayın Prof. Dr. Ali Nihad Tarlan tarafından türkçeye çevrilmiştir. (Bkz. Selami Serto ğlu Kitabevi
neşriyatından Nümüne Matbaası, Istanbul 1945 (?).
5 N e f `I'nin Siheım-i Kakâ'daki şiirleri için Ord. Prof. Dr. F. Köprülü: «HicivIerine gelince, âhenk ve ihtişamiyle büyük şairin eseri olduğunu derhal hatı rla-tan çok nâdir bazı parçalar istisna edilecek olursa, ekseriyeti mübtezel, çirkin, mana-sız ve çok defa adi küfürlerle dolu kaba ve iğrenç manziimeler teşkil ediyor» diyor. (Bkz. Diyen Edebiyatı Antolojisi, VII. fasikül, s. 394). Bize göre: «âhenkli ve ihtişamlı» parçalar ekseriyeti teşkil eder ; «mübtezel, çirkin ve manasız» olanlar nâdir, hatta «çok nadir» dir. Bu kabil şiirlerde şairin haklı veya haksız olduğu değil, ifadede gösterdiği kudret, beyt veya kıt'aya teksif ettiği esprit esastır. N ef bunda çok muvaffak olmuştur.
6 A ii 3 1 nin Münşeât'ıncla N e f 'i'ye yazılmış birkaç mektüb vardır ki çok hiirmetkarânedir. (Bkz. yazma Münşe'at-i Ali, Ankara Universitesi Dil ve Tarih-Coğ -rafya Fakültesi Kütüblıânesi, No. 38718, Vr 22 b-23 b).
NEFI'NIN BILINMIYEN BIRKAÇ ŞPRI 289 Bu gazeli Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi Kütübhânesi'ndeki bir mecmüadan aldık. (Bkz. Mustafâ Çon kitap-ları: No. A 597 /47153, Vr. 10 a).
II
Durma sâk -i- sebü-yi bâde getür Zevk-i Bezm-i Elesti yâde getür Mey-i pür-ğişle.tiredür dilümüz Bize bir dilrubâ-yi sâde getür Çin-i ebrilya yok tahammülümüz Dil-rubâ- yi cebin-güşâde getür • Olma meftûni bâde-i Cemşid
Câmınil bezm-i Keykubâde getür `Arif ol bir nühüfte nükte ilç' Nice Bü-Cehli ictilsade getür Cebr-i nukşâna bakma ey N el, Eksük alduilsa ger ziyâde getin , Vezni:
Fdilâtün (=Fe`ilâtün) / mefâ'ilün / fe'ilün - (faLlün)
—.-- (_
Bu gazeli, bundan evvelki gazeli aldığımız mecmüadan iktibâs ettik. (Bkz. Vr 10 a).
IIl
tlattüil evşâfını bir vech ile tahrİr idemem Deheniiıi sirrini bir nev' ile takrfr idemem 8 Leb-i can-bahşiiiıi bıls itmiş idüm vâkicadç Bir şafâ eyledüm ey yâr ki tabir idemem `Adet itcli dil-i divâne mahabbet resmin N'eyleyim çâre ne muctâclumu tağyir idemem O şehün kullu'g'ını cântima minnet bilürin Kendümç lâzim olan hidmete takşir idemem Düşdi fülk-i dil-i N e f`i yine girdâb-i ğame Çâre yok cazm-i kenâr itmege tedbir idemem Vezni : 1 No. lı gazel gibidir.
«Cânumuii cevheri ol la`l-i şeker-bâra fidâ
'Umrümüü hâşili ol şive-i reftâra fidâ
gazeline naziredir.
8 NefTnin ayni vezn ve Vtfiyede
«Derd var dilde ğamüm `üleme ta'bir idemem
Feyz-i ma'nf o kadar kim yine tahrir idemem»
290 KEMAL EDIB
Bu gazeli de bundan evvelki iki gazeli aldığımız mecmûadan istin-sâh ettik. (Bkz. Vr. 10 b).
IV
Mâ'ilem cezbe-i didâra hem 9 ani severin Kara bir çihrede ân olsa ben ânr severin Dilerin hüsni gibi hulki güzel cânı güzel Mntlakı böyle olan şûlı-i cihâni severin Severin ?âhir ü bâtin göricek bir yâri `Ar2-i hâle meded olmazsa nihâni severin Sevmezin sevmezin ammâ sevicek malıbeıbi Nerede var ise bir âfet-i câni severin Ne kadar nâzük ü nerm olsa nigâri sevmem Ne kadar âfet-i cân olsa cüvâni severin İhtiyâr elde degül şılfi ne dirse di bafia 10
Severin hâşili " ol rûlı-i revâni severin Çâre yok bir güzeli sevmemege ey N e f`i Safia lâzim mi dimek işte fülâni severin 12 Vezni : I ve III No. lı gazeller gibidir.
Bundan evelki gazellerin alındığı mecmûadan iktibâs edilmiştir.
matla'lı bir gazeli daha vardır ki matbü'dur. (Bkz. Divan, 1269 basımı, gazeliyyât
kısmı, s. 22).
9 Bizdeki niishada : ben. ...
lo Aynı nüsha : dirsefi bilmem.
11 Aynı nüsha : Severin can ile ....
12 Bu gazel, Tuhfe sahibi Muglalı Şahi d Mevlevi (İbrahim Dede) nin şu ga-
zeline nazire olsa gerektir :
Hele ben diyemezin şimdi fülânı severin
Kimi göfilüm severin dirse ben ani severin La`l-i can-perveri her mürdeye can virdügiçün
Kendü canum gibi ol rüh-i revanı severin
Her kadeh başına bir büsemi aldı dir imiş
Söylesün saki, bunun gibi yalan! severin
Mütevellisi midür göülümüli ağ-yar benüm
Kimi sevme dir ise nisbeten anı severin
yog iken severin diyemezin
'Arifem Şahidi yem göfili olanı severin.
Şahid i'nin bu gazelini Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıp Tarihi Enstitüsü
Profesörü fazıl ve muhterem Üstâd Dr. Feridun Nâfiz U z l u k'taki değerli bir
mec-mûadan aldık. Nakletme müsâadelerinden dolayı kendilerine teşekkür etmegi borç
biliriz.
Bu tanzir, N e f l'nin Hz. Mevlân a'yı övmekle kalmayıp Mevlevi urefasının
NEr.PNİN BİLİNMİYEN BIRKAÇ ŞPRİ 291
Bkz. Vr. 11 a - b). Aynı mecmuada riğNin tahmisi de vardır. Bu gazel, husüsi Kütübhânemizde bulunan yazma bir Neri Divânz'nda da kayıtlıdır.
V
Esd nesim-i can-fezâ canlandı erbâb-i çemen Güller geyüb la`lin kaba güldı açıldı nesteren
Murğ-i seher kıldı hurüş gül nergis oldı çeşm ü güş Servı salındı sebz - piiş ak sâde geydi yâsemen Kevser olub revân Tübâ nihâl-i gülsitân Her güşe Cennetden nişan gülşen Behişte ta'ne-zen Tüti tekellüm itmede bülbül terennüm itmedç Ğ uncç tebessüm itmede şahn-ı çemen pür-encümen Erdi yine vişâl nâfç - guşâ bâd-ı şimâl
Gel seyre ey çeşm-i ğazal bâğ oldı san deşt-i Hoten Şâh-i cihan Sultan Murâd Şâhenşeh-i `alt-nijâd Bahr-ı 'adalet kân-i dâd Zill-ı zu-'1-minen Dârâ-yi mülk-i saltanet Hakân-i gerdun-menzilet Hân-ı ma`dilet ştr-i şaf-şiken
Def` oldı gam irişdi sür maten-ı gidüb geldi sürür Nef`f koma dilde füttir şevk ile olgıl dil-figen Bu şive-ıı güftarufia bu şi`r-i ma`ni-darufia
Bu nazm-i gevher-barufia reşk eyler erbâb-ı suhen Vezni : 4 müstef`ilürn ( = — — . — )
Bu ğazeli Milli Eğitim Bakanlığı Ankara Kütübhânesi yazmaları arasında 466 (tasnif : 894.35-1) numara ile kay ıtlı, h. 1230 tarihli, mu-ahhar olmakla beraber değerli bir nüshadan aldık. Esas metinde beyt-lerin sırası, bizim burada naıdettiğimiz gibidir. Gazellere eklenen medh beytleri mahlaş-haneden sonraya birakılageldiğinden gerçek sıranın 1, 2, 3, 4, 5, 8, 9, 6, 7 olması lazımdır.
VI
Dünyâ dime ey dil bufia künc-i ğ em imiş bu Bir alemi yok milıneti çok câlem imiş Iııj Südında sürüd afilamadum ben bunufi aşlâ Durdukca heman ye's ile bir mâtem imiş bı.3
Mahında mahabbet yüzi- yok mihr ü vefâsız Kâm alması müşkil hele &Set kem imiş bkı Eflâk degül kat kat olub iden ihâta
292 KEMAL EDİB
Gör n'eyledi kahr ile bu N e f`i gibi zâtı Hiç dimedi rağbet idecek âdem imiş bu Vezni : Merülü / mefâ'ilü / mefâ'ilü / fa`ülün
• - - • I • - - • I • - -
Veya : Fa`lün / fe`ilâtün / fe`ilâtün / fe`ilâtün
- - t.. -- ! • • - / ..--
Bu gazeli I, II, III ve IV numaralı gazelleri iktibâs ettiğimiz mec-mü'adan aldık. (Bkz. Vr. 12 a).
V I I
Yâr olsa bahâr olsa dilâ Câm-i Cem olsa Bir yerde ki her gfişesi reşk-i Irem olsş Ol bezm i şafâ-bahşe dili olmasa mahrem Ağyâr-i deninüri yeri çâh-i `adem olsş
Hiç durmasa devr itse kadeh bezmi pey-â-pey Sâki de şurâhi gibi ‘âli-himem olsş
Bir `âleme düşsek ki elem olmasa andş Her rind-i gedâ pâdşeh-i muhterem olsş Gâ111 leb-i sâki vü geht sâğar emilse Yârân-i şafâ bilse ile muğtenem olsş
"Aheng-i nevâ eylese `uşşâk ile mutrib Bir yerde o meh-pare de ehl-i neğem olsş Ne f de ğazeller dise mümtâz ü müsellem Her birisi reşk-i reviş-i Muhteşem olsş. Vezni: VI. gazelin vezni gibidir.
Bu gazeli, V. gazeli aldığımız nüshadan iktibâs e:tik. VIII
`Ukde-i ğam vakticliir olursa hel Nev-rüzdş._ Zevk u şevk eyyâmıdur n'evler kesel Nev-rüzdş Zâhid-i şad - sâle mest olsş yine maczûrdur Zühd ü takvâyş gelür zIrâ halel Nev-rüzdş.
(Id giçdi nev-bahâr irdi yüzin göstermedi
Bâfi ol sultân-i husn öpdürse el Nev-rüzdş Kurdı devletle yine di'vân Defter-dâr-i gül
("Aleme mihr itdi tecdid-i camel Nev-rıldş
Lâle sâkI ğunceler ser-mest ü nergis pür-humâr Câm-i mey al§ itmek ancak mâ-haşel Nev-rüzdş. Cân ü dilden tâzelerdik biz de eski derdimüz
NEFtNİN BİLİNMİYEN BİRKAÇ 293 Köhne meylç olsa hemdem bir güzel Nevr-rûzda
Vezni : 3 facilatün ( — . — — ) le 1 facilün ( — . — ) .
Bu gazeli, V. ve VII. gazelleri iktibâs ettiğimiz nüshadan aldık. Mahlaş beyti yoktur.
IX
Rûz-i vuşlet ola mi bir `id ile Nev-rûz ilç Rüşenalıkda şeb olur mi beraber rûz ilç Göz ucıylç merhabasın kesdi çün ol bi-vefa Bâri
bâtir
yoklasa bir ğamze-i ilç Gündüzin bir mihr ü şeb bir mâhdur eğlencesi Ogünürsç çarlı ögünsün talic-i firûz ilçŞayd ider murğ-i şafâ vü zevki aldıkca elç Farki yokdur sağ arilri şehbaz-i dest-âmûz ilç Câm-i mey perişan itse Neri ğam degül Dil perişan olma tek efkar-4 ğam-amilz ilç Vezni : VIII. gazelin vezni gibidir.
Bu gazeli V. VIl. ve VIII. gazelleri aldığımız nüshadan istinsah ettik.
X Kıt 'a
Ab-i rûy-i şu'ara Bağdadi kim Münhaşirdür ana `Urti gibi icad-i suhen
ma`ni iki şakk olmış akar şahninden Yaraşur dirsem eger tab`ine Bağdad-i suhen Vezni: I., III. ve IV. gazellerin vezni gibidir.
Bv kıt'ayı V., VII., VIII. ve IX. gazellerin kayıtlı bulunduğu nüsha-dan aldık.
Xl Beyt
Yine sen istediiğiin yirde gezersiiii güzelüm Cismümi yok yire yolunda heman hak iderin Vezni: I., III., IV. ve X. şiirlerin vezni gibidir.
Bu beyti Rigdzi Tezkiresi'ndeki Nef' I maddesinden aldık. XII
cUşşakı n'içün kırmaz ğamzeri ne durur bilmem Keskin mi degül tiği ferzâne degül mi y.a Vezni: 2 mef`filü mefailün ( = - - . /
294 KEMAL EDIB
N e f 'i'nin "degül mi ya„ redîfli gazeline dâhil olup basma Divâ-nında bulunmıyan ve mahlas-hâne'den evvel gelen bu beyti husüssi kütübhânemizde bulunan yazma nüshadan aldık.
XIII Beyt
Zahm-nâk eylemedik tende ne dil kaldı ne can El-aman ğamzelerünclen seniifi ey şül3-i cihân Vezni: I., III., IV. ve X. şiirlerin vezni gibidir.
Bu beyti de bundan evvelki beyti aldığımız yazma nüshadan naklettik.
Not s
Divan Edebiyat: Antolojisi'nde (Bkz. VIL Fasikül, s. 418, 419) N e f`i'den alınan
parçalardan Rahşiyyedeki
Meger Evren ola yâ Saçlı doru yâ Mercan
Ya Celali ya Ğozi yâ iki Edhem ya Hüma
O Celali ya Guzi de ne kadar çâpiiktür
Ki olurken ana meydan-ı cihan teng feia
beytlerinde adı geçen at Celali ve Guzi diye iki tane olmayıp Celali Yaguzı
(yağlzı) olarak bir tanedir. Zaten ikinci beytin ikinci mısraındaki «aiia» ile edat olarak
birinci mısraındaki «ya» , bir tarafa baglanamamaktadır. Bu itibarla bu beytler,
doğru okunuş ve yazılışlariyle şöyle olacaktır
Meger Evren ola yâ Saçlı doru yâ Mercan
Ya Celali Yaguzı ya iki Edhem ya Hümâ
O Celali Yağuzı da ne kadar çâpükdür
