13. 193 (1983) 13 193 (1983)
İ ç A n a d o l u B ö l g e s i ' n d e A t e ş D ü ş ü r ü c ü O l a r a k K u l l a n ı l a n H a l k İ l a ç l a r ı
Antipyretic Folk R e m e d i e s U s e d in Central Anatolia R e g i o n
Mekin T A N K E R * Eriş ASİL** Sevgi ŞAR**
GİRİŞ
Halkın olanakları b u l u n m a d ı ğ ı z a m a n veya b a ş k a nedenlerle he-kime b a ş v u r m a y ı n c a veya b a ş v u r m a k istemeyince hastalıklarını teşhis ve tedavi a m a c ı y l a uyguladığı işlemlerin t ü m ü n e " H a l k H e k i m -l i ğ i " deni-lmektedir (3, 10). H a -l k Hekim-liği u y g u -l a m a s ı içinde önem-li bir yeri olan halk ilaçlarının ülkemizde oldukça yaygın olarak kulla-nıldığı bilinmektedir.
H a l k hekimliğinde " H a s t a l ı k " deyimi, bireyin sağlık d u r u m u n -daki bozuklukların yanısıra, kısırlıktan n a z a r değmesi gibi insanlardan gelebilecek kötü etkilere ve cin, peri gibi doğaüstü varlıkların ne-den olabilecekleri türlü sakatlıklara k a d a r birçok k a v r a m ı içermek-tedir. Bu nedenle halk ilaçları 3 g r u b a ayrılabilir (3, 10).
1. B ü y ü niteliği taşıyan halk ilaçları
2. H e m büyü, hem gerçekçi nitelik taşıyan halk ilaçları 3. Gerçekçi nitelik taşıyan halk ilaçları.
Bu ç a l ı ş m a d a İç A n a d o l u Bölgesi'nde ateş düşürücü olarak kulla-nılan halk ilaçları ele alınmış ve genellikle gerçekçi nitelik taşıyanlar
Redaksiyona verildiği tarih: 5 Temmuz 1983
* Farmakognozi Anabilim Dalı, Eczacılık Fakültesi, Ankara Üniversitesi. ** Eczacılık Tarih ve İşletmeciliği Bilim Dalı, Eczacılık Fakültesi, Ankara Üni-versitesi.
1 9 4 Mekin T A N K E R Eriş ASİL Sevgi ŞAR
üzerinde bilimsel inceleme yapılmıştır. Halkımızın ilaçla tedavinin yanısıra manevi güçlerden de yarar göreceği inancına r a ğ m e n birinci ve ikinci g r u b a giren ilaçlar bu çalışma k a p s a m ı n a alınmamıştır.
MATERYAL ve YÖNTEM
Çalışmamızın materyalini İç A n a d o l u Bölgesi'nde oturan halk-t a n halk-topladığımız bilgiler oluşhalk-turmakhalk-tadır.
Bu bilgileri t o p l a m a k için kullanılan yöntem ise S a h a d a Folklor D e r l e m e Yöntemlerinden biri olan " O r a l T r a d i t i o n " tekniğidir (15). Tekniğin uygulanması a m a c ı y l a geliştirilen ve a ş a ğ ı d a bir örneği görülen K a y ı t F o r m l a r ı kullanılmıştır*.
A.Ü. Eczacılık Fakültesi Eczacılık Tarihi ve İşletmeciliği
Bilim Dalı
HALK İLAÇLARI ARAŞTIRMA F O R M U Yöre (İl, ilçe, köy)
Kaynak kişi (Adı, cinsiyeti, yaşı) Kullanıldığı hastalık
İlacın terkibi Kullanılış şekli Yöresel adı İlacın hikayesi
İç A n a d o l u Bölgesi'nde b u l u n a n 10 ile bağlı 60 ilçe ve 370 köy bu a r a ş t ı r m a için gezilmiş, yaklaşık 3000 kişi ile görüşülmüştür.
T o p l a n a n materyalin değerlendirilmesi için Bölge'de kullanılan halk ilaçları, hastalıklara göre sınıflandırılarak kodlanmıştır. İnce-lemelerimiz çeşitli tıp ve eczacılık kitapları ile dergi ve makalelerden yararlanarak, halk ilaçlarının, genel olarak halk hekimliğinin g ü n ü -m ü z -m o d e r n tıp ve eczacılığı ile karşılaştırıl-ması şeklinde ol-muştur. T o p l a n a n materyal üzerinde etnolojik bir değerlendirme de yapıl-m a y a çalışılyapıl-mıştır.
* Araştırma ile ilgili formlar A.Ü. Eczacılık Tarihi ve İşletmeciliği Bilim Dalı Ar-şivi'nde saklanmaktadır.
BULGULAR
İ ç A n a d o l u B ö l g e s i ' n d e A t e ş D ü ş ü r ü c ü O l a r a k K u l l a n ı -l a n H a -l k İ -l a ç -l a r ı .
1. Bir limonun tepe kısmı kesilir, içi oyulur, h a m afyon ile dol-d u r u l a r a k küldol-de pişirilir, p o m a dol-d şeklindol-de v ü c u dol-d a sürülür. 2. Bir baş sarımsak, bir miktar alkolde bir ay bekletilir, bu sıvıdan bir b a r d a k suya birkaç d a m l a ilave edilerek hastaya içirilir.
3. Bir b a r d a k soğuk suya bir fincan sirke karıştırılır, vücut bu karışımla ovulur.
4. Sarımsaklı yoğurt v ü c u d a sürülür.
5. Bir t u t a m p a p a t y a çiçeği bir b a r d a k sıcak s u d a 15 dakika bekletilir, süzülür ve çay gibi içilir.
6. Bir miktar kiraz a ğ a c ı k a b u ğ u s u d a kaynatılır, süzülür ve s a b a h a k ş a m birer fincan içilir.
7. Bir limonun tepe kısmı kesilir, içi oyularak tuz doldurulur. K ü l d e pişirildikten sonra ılık olarak vücut ovulur.
8. İki çorba kaşığı kınaya b u l a m a ç haline gelinceye k a d a r sirke ilave edilip karıştırılır, ateşlenen kişinin ayak t a b a n l a r ı n a sürülür.
9. Bir aspirin tableti bir fincan rakı içinde ezilip ateşi yükselen çocukların alın ve bileklerine sürülür.
10. Bir miktar akasya çiçeği yapraklarıyla beraber s u d a kay-natılır, elde edilen sıvı ile b a n y o yapılır.
11. Bir b a r d a k sıcak suya bir t u t a m ufalanmış pelin otu atılır. 15 dakika bekletilir, süzülür, süzüntü çay gibi içilir. 12. Bir a v u ç gelincik çiçeği s u d a kaynatılır, süzülür, süzüntüden
g ü n d e bir çay b a r d a ğ ı içilir.
13. Birer avuç p a p a t y a çiçeği ve a r p a s u d a kaynatılır, süzülür, süzüntüden her yemekten sonra birer b a r d a k içilir. 14. Bir t u t a m karanfil çiçeği bir b a r d a k sıcak s u d a 10 dakika
bekletilir, süzülür, süzüntü çay gibi içilir.
15. Bir b a ğ m a y d a n o z s u d a kaynatılıp süzülür, süzüntüden günde bir fincan içilir.
196 Mekin TANKER Eriş ASİL Sevgi ŞAR
İ ç A n a d o l u B ö l g e s i n ' d e A t e ş D ü ş ü r ü c ü O l a r a k K u l l a n ı l a n H a l k İ l a ç l a r ı n ı n İ ç e r d i ğ i D r o g l a r ı n D e ğ e r l e n d i r i l m e s i .
Afyon, O p i u m
Bölge'de kültürü yapılan Papaver somniferum ( P a p a v e r a c e a e ) varyetelerinin o l g u n l a ş m a y a başlayan meyvalarının çizilmesiyle akı-tılan lateksin h a v a d a kurutulmuş şeklidir. Bileşiminde morfin, kodein, tebain, papaverin, laudanin, narkotin ve narsein alkaloitleri, şeker, reçine, kauçuk, yağ, m u m , müsilaj ve bazı asitler taşımaktadır (11, 24, 28, 32). O p i u m u n içerdiği morfin ve narseinden dolayı kuvvetli analjezik ve narkotik, kodeinden dolayı öksürük kesici, p a p a v e r i n ve narkotinden dolayı çizgisiz kas s p a z m a l a r ı n ı çözücü etkileri bilin-mektedir (32, 34, 3 5 ) .
Afyon çok eski z a m a n d a n beri ilaç ve keyif verici m a d d e olarak kullanılmıştır. Ebers P a p i r u s ' d a kayıtlı olan drog, Eski M ı s ı r ' d a baş ve kulak ağrıları için (4, 3 0 ) , Eski Çin ve H i n d ' d e narkotik olarak kul-lanılmaktaydı (21). D I O S C O R I D E S afyonu, bugünkü a n l a m d a ilaç olarak kullanan ilk hekim-eczacıdır (16). C E L S U S v e G A L E N ' i n hazırladığı birçok reçeteye giren droğu İ B N İ - S İ N A öksürük kesici olarak kullanmıştır (18, 2 3 ) . Anadolu Selçukluları ve Osmanlılar Devirlerinde (1, 2) ağrı kesici olarak kullanılan drog ilk kodeksleri-mizden Düstur al-Edviye'de (19) ve 1930, 1940, 1948 ve 1974 T ü r k Kodekslerinde de kayıtlıdır.
D r o ğ u n İç Anadolu Bölgesi halkı a r a s ı n d a kullanılışı, içerdiği etken maddelerin etkilerine uygunluk göstermektedir.
A k a s y a Ç i ç e ğ i v e Y a p r a ğ ı , F l o r e s R o b i n i a e , F o l i a R o b i n i a e Bölge'de kültürü yapılan Robinia pseudoacacia ( F a b a c e a e ) bitkisi-nin çiçek ve yapraklarıdır. Çiçeklerin bileşiminde robinosid flavano-zidi, m u m , asparagin ve uçucu y a ğ ; yaprakların bileşiminde ise tanen, indican ve acaciin isimli glikozid bulunmaktadır (6, 8 ) . Y a p r a k -lar ve dal kabuk-ları yüksek d o z l a r d a zehirli olup y a p r a k l a r ı n d a n ha-zırlanan infüzyon dahilen sindirim sistemi hastalıklarında kullanıl-mıştır (6). Diüretik etkisi de bilinmektedir ( 8 ) .
D r o ğ u n halk a r a s ı n d a kullanıldığı gibi banyo şeklinde haricen ateş düşürücü olarak kullanılışına literatürde rastlanmamıştır. Bu
ne-denle bilinen yapı ve etkileri dikkate alındığında bu t a r z d a kulla-nıldığında halkın elde ettiği sonuç şüpheli olarak görülmektedir.
A l k o l , A l c o h o l
İç Anadolu Bölgesi H a l k Hekimliğinde bazı alkollü içkiler de ilaç olarak kullanılmaktadır. Alkol (etanol), en eski fermantasyon ürünlerinden biridir. Alkol distilasyonu ilk defa X I I I . yüzyılın ikinci yarısında yapılmış ve " a q u a vini" veya " a q u a v i t a l " adı ile kuvvet verici ve ömür uzatıcı olarak kullanılmıştır (32). Etanol, santral sinir sistemi depresörüdür ve bu nedenle genel anestezi y a p a r ; ayrıca anti-piretik etkisi de bilinmektedir (32). % 70 lik etanol çözeltisinin hari-cen antiseptik olarak, % 50 lik çözeltisinin astrenjan ve nem alıcı los-yon hazırlanmasında, % 25 lik çözeltilerinin ise deriyi s o ğ u t m a k ve ateş düşürücü olarak kullanıldığı kaydedilmektedir (32).
D r o ğ u n bölge halkı arasındaki kullanılışı bilinen etkilerine uy-gunluk göstermektedir.
A r p a , F r u c t u s H o r d e l D e c o r t i c a t i
İç A n a d o l u Bölgesi'nde kültürü yapılan Hordeum sativum ( G r a -minae) bitkisinin tohumlarıdır. A r p a , karbohidrat bakımından zen-gin olup nişasta, şeker, enzimler, hordein ve hordenin alkaloitlerini içermektedir. (5, 12, 3 2 ) . D r o g , demülsan, emoliyan etkili olup ayrıca ekmek üretiminde de kullanılır (12). Bira sanayiinde kullanıldığı ve hordenin alkaloitinden dolayı antidiyaretik etkili olduğu kaydedil-mektedir (32).
D r o ğ u n halk a r a s ı n d a kullanılış şekline literatürde r a s t l a n m a -mıştır. Bu nedenle arpanın bilinen yapı ve etkileri gözönüne alındığı z a m a n halkın elde ettiği sonuç şüpheli olarak görülmektedir.
G e l i n c i k Ç i ç e ğ i , F l o s R h o e a d o s
İç A n a d o l u Bölgesi'nde doğal olarak yetişen Papaver rhoeas (Pa-paveraceae) bitkisinin petalleridir. D r o ğ u n bileşiminde zamk, müsi-laj, şeker, bir antosiyanozid derivesi olan siyanidol ve roadin alka-loidi bulunmaktadır (5, 7, 8, 9, 12, 3 5 ) . Taşıdığı roadinden dolayı öksürük sedatifi, müsilajdan dolayı göğüs yumuşatıcı ve renk m a d d e -lerinden dolayı da boyayıcı olarak etki yaptığı bilinmektedir (5, 7,
Mekin T A N K E R Eriş ASİL Sevgi ŞAR
8, 12, 20, 27, 32, 3 5 ) . Gelincik çiçeği 1930, 1940 ve 1948 T ü r k Ko-dekslerinde de kayıtlıdır. Narkotik ve sudorifik etkileri olduğu da bildirilmektedir (9).
Çok eskiden beri t a n ı n m a k t a olan droğu, D I O S C O R I D E S (16), antienflamatuvar, sedatif ve ekspektoran olarak kaydetmektedir. Osmanlılar döneminde göğüs yumuşatıcı olarak çok aranırdı (1, 13).
D r o ğ u n bilinen yapı ve etkileri gözönüne alındığı z a m a n halkın elde ettiği sonuç şüpheli o l m a k l a beraber sudorifik etkiye bağlı ola rak ateş düşürmesi de beklenebilir.
K a r a n f i l Ç i ç e ğ i , C a r y o p h y l l u s
Bir tropikal bölge bitkisi olan Eugenia caryophyllus ( M y r t a c e a e ) bitkisinin kurutulmuş çiçek goncalarıdır. Bileşiminde u ç u c u yağ, tanen ve caryophyllin b u l u n m a k t a d ı r (7, 2 0 ) . Bileşimindeki uçucu yağın taşıdığı öjenolden dolayı antiseptik ve anajlezik olarak diş he-kimliğinde kullanılmakta ayrıca midevi ve karminatif etkileri de bi linmektedir (7, 17, 25, 3 2 ) .
Osmanlılar ve A n a d o l u Selçukluları devirlerinde (1, 2) afrodiz-yak olarak kullanılan drog, ilk kodekslerimizden Düstur al-Edviye'de ve 1930, 1940 ve 1948 T ü r k Kodekslerinde de kayıtlıdır (19). Eski Mısır Çarşısı'nda çok satılan bir drog olduğu da bilinmektedir (13). D r o ğ u n bilinen yapı ve etkileri gözönüne alındığında halkın kullandığı a l a n d a yararlı olacağı şüpheli görülmektedir.
K ı n a Y a p r a ğ ı , F o l i u m L a v v s o n i a e
Drog, ülkemizde yetişmeyen Laıvsonia inermis (Lythraceae) bit-kisinin kurutulup toz edilmiş yapraklarıdır. Y a p ı s ı n d a reçineli bile-şikler, tanen ve bir b o y a maddesi olan lawson taşır (7, 3 3 ) . B A Y T O P
(7), y a p r a k l a r d a n hazırlanan tentürün kalp üzerinde yatıştırıcı bir etkisi olduğunu bildirmektedir. L a w s o n d a n dolayı kozmetik olarak kullanılmakta, tanenden dolayı deri hastalıklarında b ü z ü c ü bir etki y a p m a k t a d ı r (7, 3 3 ) . D r o ğ u n antidiyaretik ve diüretik etkileri de bilin-mektedir (8).
Eski M ı s ı r ' d a yazılmış tıbbi tabletlerde a d ı n a rastlanan drog A n a d o l u Selçukluları ve Osmanlılar devirlerinde b o y a meddesi ola-rak kullanılmaktaydı (1, 2, 4 ) .
D r o ğ u n yapısı ve bilinen etkileri gözönüne alındığında halkın kullandığı a l a n d a yararlı olacağı şüpheli görülmektedir.
K i r a z A ğ a c ı K a b u ğ u
Bölge'de kültürü yapılan Prunus avlum ( R o s a c e a e ) bitkisinin a ğ a ç kabuklarıdır. Bitki k a b u ğ u n u n ateş düşürücü etkisine literatürde rastlanmamıştır. Bitki kabuklarının kimyasal yapısı hakkında da bir bilgimiz b u l u n m a d ı ğ ı için halkın kullandığı a l a n d a yarar sağlayıp s a ğ l a m a y a c a ğ ı konusunda karar verilememiştir.
L i m o n K a b u ğ u , P e r i c a r p i u m C i t r i
Akdeniz ve E g e Bölgelerinde kültürü yapılan Citrus medica var.
limonum ( R u t a c e a e ) bitkisinin olgun meyvalarının kabuklarıdır.
Bile-şiminde uçucu yağ, G vitamini, hesperidin, acı maddeler, müsilaj, kalsiyum oksalat ve pektin b u l u n m a k t a d ı r (6, 7, 20, 2 7 ) . Eskiden antiseptik ve antiskorbütik olarak çok kullanılan d r o ğ u n iştah açıcı, midevi ve koku verici etkileri bilinmektedir (6, 7, 12, 2 0 ) .
İ B N İ S İ N A ' n ı n d a kaydettiği drog (18), Osmanlılar devrinde midevi olarak kullanılmıştır ( 1 ) . Eski Mısır Çarşısı'nda midevi olarak çok a r a n a n drog (13), Düstur al-Edviye'de (19), 1930, 1940 ve 1948 T ü r k Kodekslerinde de kayıtlıdır.
D r o ğ u n ateş d ü r ü c ü olarak kullanıldığına dair literatürde her-hangi bir bilgiye rastlanmamıştır.
M a y d a n o z , H e r b a P e t r o s e l i n i
Bölgede kültürü yapılan Petroselinum sativum (Umbelliferae) bitkisidir. Bitkinin köklerinde u ç u c u y a ğ , şeker, müsilaj, a p i i n ; y a p r a k l a -rında ise A, C, K vitaminleri b u l u n m a k t a d ı r (6, 9 ) . D r o ğ u n bileşimin-deki uçucu yağın idrar söktürücü, midevi, tansiyon yükseltici, iştah açıcı ve adet söktürücü etkileri bilinmektedir (6, 8, 9, 12, 3 2 ) . Y a p -rakların l a p a halinde eskiden iltihaplı yaraların tedavisinde kullanıl-dığı kaydedilmektedir ( 6 ) .
H I P P O C R A T E S ' i n idrar söktürücü olarak tavsiye ettiği drog (4), ilk kodekslerimizden Düstur al-Edviye'de de kayıtlıdır (19).
D r o ğ u n literatürde ateş düşürücü olarak kullanıldığına rastlan-mamıştır.
Mekin T A N K E R Eriş A S İ L Sevgi ŞAR P a p a t y a Ç i ç e ğ i , F l o r e s C h a m o m i l l a e
Bölge'de doğal olarak yetişen Matricaria chamomilla (Compositae) bitkisinin kapitulumlarıdır. Bileşiminde acı m a d d e , kolin, tanen ve u ç u c u y a ğ bulunmaktadır (6, 20, 28, 3 3 ) . U ç u c u y a ğ ise bazı seskiter-penik maddeler, y a ğ asitleri, asetik ve salisilik asitler ve bunların es-terleri, parafin ve k a m a z u l e n taşır (6, 3 3 ) . K a m a z u l e n d e n ileri gelen antienflamatuvar etkisi olan drog, ateş düşürücü, s p a z m çözücü, yatış-tırıcı, terletici, bağırsak gazlarını giderici ve ağrı kesici olarak infüz-yon h a l i n d e ; dişeti ve bademcik iltihaplarına karşı ve saç boyası olarak dekoksiyon halinde kullanılmıştır (6, 8, 12, 17, 20, 28, 3 3 ) .
D r o g ilk kodekslerimizden Düstur al-Edviye'de ve 1930, 1940 ve 1948 T ü r k Kodekslerinde kayıtlı olup, Osmanlı ve A n a d o l u Selçuklu-ları dönemlerinde karın ağrıSelçuklu-larına karşı kullanılırdı (1, 2 ) .
D r o g bölge halkı tarafından yapısı ve bilinen etkilerine uygun olarak kullanılmaktadır.
P e l i n o t u , H e r b a A b s i n t h i i
Bölge'de d o ğ a l olarak yetişen Artemisia absinthium (Compositae) bitkisinin kurutulmuş y a p r a k ve çiçekli dallarıdır. Bileşiminde uçucu yağ, tanen, reçine ve absintin bulunur (6, 7, 20, 3 3 ) . D r o g yapısın-daki absintinden dolayı iştah açıcı olarak kullanılmıştır (8, 12, 17, 33, 3 4 ) . Bitkinin taşıdığı uçucu yağın bileşimindeki tuyon ve tuyol zehirli m a d d e l e r olup, düşük d o z l a r d a titreme, hallüsinasyon bitkin-lik ve uyuşuklukla kendini gösteren bir zehirlenme tablosu oluşturur
(33). D r o ğ u n kurt düşürücü, adet söktürücü, çocuk düşürücü etkileri varsa da bu etkilerin m e y d a n a gelmesi için yüksek d o z d a alınması gerektiğinden zehirlenmelere yol açabileceği nedeniyle b u g ü n ilaç olarak kullanılmamaktadır (6, 7, 8, 12, 25, 2 7 ) .
Pelinotu çok eski devirlerden beri tanınan bir bitkidir. Eski M e z o p o t a m y a ' d a öksürük kesici (13), Eski Ç i n ' d e kurt düşürücü ola-rak kullanılmıştır (22). H I P P O C R A T E S (4, 6 ) , bitkiyi sarılık teda-visinde tavsiye eder. Ebers Papirüs (4) ve D I O S C O R I D E S (16) de de kayıtlı olan droğu A L - B İ R U N Î (18) baş ağrılarına karşı kullan-mıştır. İlk kodekslerimizden Düstur al-Edviye'de (19) kayıtlı olup eski Mısır Çarşısında sıtmaya karşı ve iştah açıcı olarak satılırdı (13). 200
Literatürde bölge halkının kullandığı şekilde ateş düşürücü ola-rak kullanılışına rastlanmamıştır. Bu nedenle ateş düşürücü olaola-rak y a r a r sağlayacağı şüpheli görülmektedir.
S a r ı m s a k , B u l b u s Allii
Bölge'de kültürü yapılan Allium sativum (Liliaceae) bitkisinin soğanlarıdır. Bileşiminde şeker, fermentler, A , B , C , P vitaminleri, uçucu y a ğ ve allicin adlı bir antibiyotik bulunmaktadır (6, 2 0 ) . Dahilen tan-siyon düşürücü, diüretik, vermifüj, antiseptik, ekspektoran etkileri bi-linmektedir (6, 8, 12, 17, 20, 2 8 ) . Allicin'in ise bakterisid etkisi var-dır (31).
Eski M ı s ı r ' d a ilaç olarak kullanıldığı bilinen d r o ğ a (29), M . Ö . 78. yüzyıllara ait tıbbi tabletlerde de rastlanmıştır (4). D I O S C O -R I D E S ' i n (16) birçok hastalığa karşı tavsiye ettiği drog, A n a d o l u Selçukluları ve Osmanlılar devirlerinde kellik, saçkıran ve uyuza kar-şı kullanılmıştır (1, 2 ) .
D r o ğ u n ateş düşürücü olarak kullanılışına literatürde rastlan-mamıştır.
S i r k e , A c e t u m
Sirke, % 6 asetik asit içeren bir fermantasyon ürünüdür (32). Ş a r a p sirkesi tartarik asit, glikoz sirkesi dekstrin, o d u n sirkesi ise fur-furol ihtiva etmektedir (17).
Ebers P a p i r u s ' d a kayıtlı olan drog, Antik M ı s ı r ' d a farmasötik şekillerin hazırlanmasında kullanılmıştır (4, 30). G A L E N ' i n kan d u r d u r u c u olarak kaydettiği dorg (4), veteriner folklorunda da ayrı a m a ç l a kullanılmaktadır (14).
D r o ğ u n ateş düşürücü sistemik bir etkisine literatürde rastlan-mamıştır.
T u z , N a t r i i C h l o r i d u m
T u z çok eski devirlerden beri bilinen ve ilaç olarak kullanılan bir m a d d e d i r . N i n o v a ' d a bulunan M . Ö . 7. yüzyıla ait tabletlerde (4) tuza rastlanmaktadır. D I O S C O R I D E S (16) tarafından d a ilaç olarak kaydedilmektedir. Anadolu Selçukluları (2) tuzu ilaç olarak
kullan-202 Mekin T A N K E R Eriş ASİL Sevgi Ş A R
mışlardır. İlk kodekslerimizden Düstur al-Edviye'dc (19) ve 1930, 1940, 1948 ve 1974 T ü r k Kodekslerinde de kayıtlıdır. X V I . yüzyıla ait T ü r k ç e tıp y a z m a l a r ı n d a d r o g d a n söz edilmekte, X V I I . yüzyıl eserlerinde uyuz ve kaşıntılı deri hastalıklarında ve dişeti k a n a m a l a -rında tavsiye edilmektedir (13).
B u g ü n tıpta % 0.9 luk steril solüsyonlar halinde kullanılır (17). S ü r g ü t ve kusturucu etkileri bilindiği gibi çocuklar için burun d a m -lası olarak da verilir ( 1 7 ) .
T u z u n ateş düşürücü etkisine literatürde rastlanmamıştır. Y o ğ u r t
Yoğurt bir süt ürünüdür (26). Süt, süt şekeri, yağ, azotlu ve mine-ral maddeler, vitaminler, enzimler pigmentler, karbondioksit, azot, oksijen gazları, biyolojik elemanlar ve sütün mikroflorasından olu-şur (26).
Ö n e m l i bir besin m a d d e s i olan sütün ateş düşürücü etkisine li-teratürde rastlanmamıştır.
SONUÇ ve TARTIŞMA
Bu a r a ş t ı r m a d a İç A n a d o l u Bölgesi'nde halk a r a s ı n d a ateş düşü-rücü olarak 15 ilaç terkibinin kullanıldığı saptanmıştır. Bu ilaçlar 17 d r o g d a n yapılmaktadır. Ateş düşürücü halk ilaçları Bölge'de kulla-nıldığı s a p t a n a n t ü m halk ilaçlarının (926 adet) % 1.62 sini oluştur-maktadır.
Bu 17 d r o g d a n : 15 tanesi bitkisel
1 tanesi hayvansal
1 tanesi mineral kaynaklıdır
15 bitkisel kaynaklı drog 13 bitkiden elde edilmektedir. Bunlar-d a n :
3 tanesi bölgede doğal olarak yetişmekte 7 tanesinin bölgede kültürü y a p ı l m a k t a
1 tanesi bölgede yetişmemekte
2 tanesi ise ülkemizde yetişmemektedir. 17 d r o g d a n :
4 tanesi g ü n ü m ü z d e de ilaç olarak kullanılmakta 13 tanesi ise ilaç olarak kullanılmamaktadır.
B u g ü n ilaç olarak kullanılmayan bu 13 droğun 5 tanesinden çeşitli etken maddeler elde edilmektedir.
H a l k ı n ilaç olarak kullandığı 17 d r o g d a n :
3 tanesi bilinen etkilerine uygun olarak kullanılmakta
14 tanesinin ise kimyasal yapıları dikkate alındığında ateş dü-şürücü etki göstermesi şüpheli görülmektedir.
Bu ç a l ı ş m a d a s a p t a n a n drogların hemen hepsinin çok eski devir-lerden beri ilaç olarak bilinen ve klasik y a z a r l a r c a kaydedilen drog-lar olduğu görülmektedir.
Araştırmalarımız, yaygın bir u y g u l a m a alanı olan halk ilaçlarının y a ş a m a s ı n d a en büyük etkenin halkın çoğunlukla kırsal a l a n d a ve ka-palı ekonomi içinde y a ş a m a s ı olduğunu göstermiştir. Ancak, eğitim, haberleşme ve ulaşım olanaklarının artması, geleneksel halk kültürü ile ç a ğ d a ş kültürün etkileşmesine, halkın bilinçlenerek batıl inançlar-d a n giinançlar-derek uzaklaşmasına ,gelenek ve göreneklerin inançlar-d a h a akılcı yön-leriyle y a ş a m a s ı n a neden olmaktadır.
ÖZET
Bu ç a l ı ş m a d a İç A n a d o l u Bölgesi'nde ateş düşürücü olarak kul-lanılan halk ilaçları incelenmiştir. S a h a d a Folklor D e r l e m e Yöntemle-rinden biri olan O r a l T r a d i t i o n tekniği kullanılarak t o p l a n a n mater-yal değerlendirilmiş, çeşitli istatistik sonuçlar elde edilmiş ve konu tar-tışılmıştır.
E l d e edilen sonuçlara göre bölgede 17 d r o g d a n oluşan 15 ilaç ateş düşürücü olarak kullanılmaktadır. Bu 17 d r o ğ u n 15'i bitkisel, birer tanesi ise hayvansal ve mineral kaynaklıdır. 17 d r o ğ u n 4 tanesi g ü n ü m ü z d e de ilaç olarak kullanılmakta olup 13 tanesi ise m o d e r n tedaviden kaldırılmıştır. Ancak bunların 5'inden çeşitli etken m a d d e -ler elde edilmektedir.
204 Mekin T A N K E R Eriş ASİL Sevgi ŞAR SUMMARY
In this study, the antipyretic folk remedies which a r c used in C e n t r a l A n a t o l i a R e g i o n have been investigated. T h e materials which arc collected by a p p l y i n g " O r a l T r a d i t i o n T h e c n i c " , one of the Folklore R e s e a r c h M e t h o d s in Field, have been e v a l u a t e d , various statistical results o b t a i n e d a n d discussed.
A c c o r d i n g to the results: Fifteen antipyretic folk remedies which are formed from 17 drugs a r e used in C e n t r a l A n a t o l i a R e g i o n . Of these, 15 drugs a r e o b t a i n e d from plants, 1 d r u g is o b t a i n e d from a n i m a l s a n d 1 d r u g is mineral originated. F o u r of these 17 drugs a r e still used a n d 13 d r u g s a r e not used as r e m e d y in our times. But, 5 of these a r e used in extracting various effective substances.
L İ T E R A T Ü R
1- Asil, E., Osmanlı Saray Eczacılığı ve Osmanlılar Devrinde Kullanılan Drogların Far-makoloji ve Farmakognozi Yönünden İfade Ettiği Değerler. Doktora Tezi, A.Ü. Ecz. Fak., (1974).
2- Asil, E., Anadolu Selçukluları Devri Tıp ve Eczacılık Kurumu, Doçentlik Tezi (1979). 3- Asil, E., Soner, O., Ankara Eczacı Odan Bülteni, 3 (4), 9-14 (1981).
4- Baylav, N., Eczacılık Tarihi, Yörük Mat. İstanbul (1968). 5- Baytop, A., Farmasötik Botanik, Baha Mat. İstanbul (1977).
6- Baytop, T., Türkiye'nin Tıbbi ve Zehirli Bitkileri, İsmail Akgün Mat.İstanbul (1963). 7- Baytop, T., Farmakognoziye Giriş, İsmail Akgün Mat. İstanbul (1966).
8- Bezanger-Beauquesne, L., Pinkas, M., Torek, M., Les Plantes dans la Thérapeu-tique Moderne, Paris (1975).
9- Bezanger-Beauquesne, L., Garnier, G., Debraux, G., Ressources Médicinales de la Flore Français, 1, 2, Paris (1961).
11- Claus, E.P., Varro, E.T., Brady, L.R., Pharmacognosy, USA (1971).
12- Çelebioğlu, S., Farmakognozi Repetitorium, Çelik Cilt Mat. Istanbul (1963). 13- Demirhan, A., Mısır Çarşısı Drogları, Sermet Mat. İstanbul (1975).
14- Dinçer, F., Türk Folklorunda Veteriner Hekimliği Üzerine Araştırmalar, A.Ü.Ba-sımevi, Ankara (1967).
15- Goldstein, K.S., Sahada Folklor Derleme Metodları. (Çeviren: Uysal, A.E.) Baş-bakanlık Basımevi, Ankara (1977).
10- Boratav, P.N., 100 Soruda Türk Folkloru, Gerçek Yayınevi, İstanbul (1973). 16- Gunther, R.T., The Greek Herbal of Dioscorides, Hafher Publishing Co., New York
17- Güven, K.C., Tıbbi Fomüler, Çelik Cilt Mat.İstanbul (1969).
18- H a m a r n e h , S.K., Al-Biruni Book on Pharmacy and Materia Medica, Hamdard National Foundation, Pakistan, Karachi (1973).
19- Hüseyin, S., Düstur al-Edviye, Mekteb-i Tıbbiye Mat.İstanbul (1874).
20- K a r a m a n o ğ l u , K., Farmasötik Botanik, A.Ü.Ecz.Fak. Yayını No: 24, Ankara (1973). 2 1 - Major, R.H., A History of Medicine, Menasha Press, USA (1954).
22- Margotta, R., An Illustrated History of Medicine, Hamlyn Publishing Group, Ve-rona (1968).
23- Mettler, C.C., History of Medicine, Blakiston Com.Toronto (1947). 24- Öktel, N.M., Farmakoloji I, Güzel Istanbul Mat.Ankara (1964). 25- Öktel, N.M., Farmakoloji II, Güzel İstanbul Mat. Ankara (1965). 26- Özalp, E., Süt ve Mamulleri Teknolojisi, A.Ü.Vet.Fak. Ankara (1979).
27- Perrot, E., P a r i s , R., Les Plantes Médicinales I, Presses Universitaires, de France (1971).
28- Perrot, E., P a r i s , R., Les Plantes Médicinales II, Presses Universitaires de France (1971).
29- Sigerist, H.E., A History of Medicine, Oxford Uni. Pr. New York (1961). 30- Şehsuvaroğlu, B.N., Eczacılık Tarihi, Hüsnü Tabiat Mat.İstanbul (1970). 3 1 - Tanker, M., Yüksek Bitkilerden elde edilen antibiyotikler, İ.Ü. Eczacılık Yıllığı
(1963).
32- Tanker, M., Tanker, N., Farmakognozi I, Özışık Mat. Istanbul(1973). 33- Tanker, M., Tanker, N., Farmakognozi II, Reman Mat. İstanbul (1976). 34- Vural, N., Güley, M., Toksikoloji, A.Ü.Basımevi, Ankara (1978).
35- Yakar, N., Renkli Türkiye Bitkileri Atlası, I, II, III, Matbaa Teknisyenleri Basımevi, İstanbul (1964).
