İdari Teşkilat- Temel İlkeler
• İdare, bir fonksiyon ve aynı zamanda organ/teşkilattır. İdari teşkilat, idarenin üstlendiği görevleri/ fonksiyonları yerine getiren örgüt olarak ifade edilebilir. Anayasa'nın 123/f1, idarenin kuruluş ve görevleriyle bir bütün olduğunu belirterek idarenin hem teşkilatı hem de faaliyeti ifade eden anlamlarıyla bütün olduğunu ifade etmiştir. Bu yönüyle
"idarenin bütünlüğü ilkesi" idari teşkilata hakim ilkelerden biri olarak anayasada yer almaktadır.
• Anayasanın 123/f2 ise, idarenin "merkezden yönetim" ve "yerinden yönetim" ilkesine göre teşkilatlandığını düzenlemektedir. Buna göre, idari teşkilata hakim iki yönetim ilkesi, idare teşkilatı oluşturan merkezi yönetim ve yerinden yönetim kuruluşlarının örgütlenme ve çalışmasına hakim bir anayasal ilkedir.
• Merkezden yönetim ilkesi, kamu hizmetlerinin doğrudan devlet tüzel kişiliği tarafında yürütülmesini öngören bir ilkedir. (GÖZLER, s. 30) En büyük kamu tüzel kişisi olan devlet, tek bit tüzel kişiliktir. Devlet kamu tüzel kişisi, "merkezi idaredir." Merkezi idareye hakim yönetim ilkesi merkezden yönetim ilkesidir.
• "Merkezden yönetim, idarenin topluma sunacağı hizmetlerin başkent adı verilen devlet merkezinden ve tek elden yürütülmesidir."
(GÜNDAY, s. 66)
• Devlet kamu tüzel kişiliğinden ayrı tüzel kişiliği bulunmayan
"bakanlıklar", devlet tarafından sunulan kamu hizmetinin temel başlıklarla bölünmesi sonucunda, görevli oldukları hizmetleri devlet adına yürüten, devlet adına yetki kullanan örgütlerdir.
• Bakanlıklar, merkezi idarenin başkent teşkilatında kurulmuştur.
Merkezde alınan kararlar ve planlanan hizmetler, "taşra teşkilatı"
eliyle tüm ülke düzeyinde yürütülür. Buna göre, "merkezi idarenin başkentteki yetkililerinden oluşan teşkilatına başkent teşkilatı, başkent dışındaki tüm ülkeye yayılmış teşkilatına taşra teşkilatı denir"
• Merkezden yönetim, " tüm idari hizmetlerin merkezde toplandığı; bir taşra örgütü olan; tüm kaynakların merkezde toplandığı" yönetimdir.
(GÜNDAY, s. 66) Buna göre, kural olarak taşra teşkilatının, merkezi idareden ayrı karar alma, personel kullanma ve harcama yapma yetkisi yoktur. Bu kuralın istisnası Anayasa'nın 126/f2. düzenlenen "yetki genişliği" ilkesidir. Yetki genişliği ilkesi yalnızca il idaresinde uygulanır.
• Yerinden yönetim ilkesi, kimi kamu hizmetlerinin merkezi idare teşkilatı dışında ve merkezi idare hiyerarşisine tabi olmayan kamu tüzel kişileri tarafından yürütülmesidir. Yerinden yönetim kuruluşları, yer yönünden ve hizmet yerinden yönetim kuruluşları olarak ikiye ayrılır.
• Yer yönünden yerinden yönetim kuruluşları, yerel yönetim veya mahalli idareler de denir. Anayasa'nın 127. maddesinde mahalli idareler, il özel idaresi, belediye ve köy olarak sayılmıştır.
• Anayasa'nın 127. maddesine göre, Mahalli idareler; il, belediye veya köy halkının mahalli müşterek ihtiyaçlarını karşılamak üzere kuruluş esasları kanunla belirtilen ve karar organları, gene kanunda gösterilen, seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan kamu tüzelkişileridir.
• Mahalli idarelerin kuruluş ve görevleri ile yetkileri, yerinden yönetim ilkesine uygun olarak kanunla düzenlenir.
• Mahalli idarelerin seçimleri, 67’nci maddedeki esaslara göre beş yılda bir yapılır. Ancak, milletvekili genel veya ara seçiminden önceki veya sonraki bir yıl içinde yapılması gereken mahalli idareler organlarına veya bu organların üyelerine ilişkin genel veya ara seçimler milletvekili genel veya ara seçimleriyle birlikte yapılır. kanun, büyük yerleşim merkezleri için özel yönetim biçimleri getirebilir.
• Mahalli idarelerin seçilmiş organlarının, organlık sıfatını kazanmalarına ilişkin itirazların çözümü ve kaybetmeleri, konusundaki denetim yargı yolu ile olur. Ancak, görevleri ile ilgili bir suç sebebi ile hakkında soruşturma veya kovuşturma açılan mahalli idare organları veya bu organların üyelerini, İçişleri Bakanı, geçiçi bir tedbir olarak, kesin hükme kadar uzaklaştırabilir.
• Hizmet yerinden yönetim kuruluşları, "teknik bilgi ve uzmanlık isteyen belli bir hizmetin devlet ve mahalli idare tüzel kişiliği dışında örgütlenmesi ve tüzel kişiliğe kavuşturulması sonucu ortaya çıkan kuruluşlardır. " ( GÖZLER, 117.)
• Kamu tüzel kişiliği, Anayasa'nın 123. maddesine göre, kanunla veya Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle kurulur.
• İdarenin bütünlüğü ilkesinin hayata geçmesini sağlayan iki temel araç vardır. Bunlar, hiyerarşi ve idari vesayettir.
• Hiyerarşi, tek bir tüzel kişilik içinde bütünlüğü sağlayan; ast-üst ilişkisini ifade eder. Merkezi idarede yüksek hiyerarşik amir Cumhurbaşkanıdır. Bakanlıklardaki en yüksek hiyerarşik amir ise bakandır. Mahalli idareler için en yüksel amir, il özel idarelerde vali, belediyelerde belediye başkanı ve köyde muhtardır. Hizmet yerinden yönetim kuruluşlarında ise amir, kuruluşun yöneticisidir.
• Hiyerarşi yetkisi genel bir yetki iken vesayet yetkisi istisnai bir yetki olarak mutlaka kanunda düzenlenmelidir. Anayasanın 127. maddesinde idari vesayet, merkezî idarenin, mahallî idareler üzerinde, mahallî hizmetlerin idarenin bütünlüğü ilkesine uygun şekilde yürütülmesi, kamu görevlerinde birliğin sağlanması, toplum yararının korunması ve mahallî ihtiyaçların gereği gibi karşılanması amacıyla, kanunda belirtilen esas ve usuller dairesinde kullanabildiği bir yetkidir.
• Vesayet ilişkisi Anayasa'ya göre mahalli idarelerle merkezi idare arasında tanınmış olmakla birlikte, iki farklı tüzel kişi arasında kanunda düzenlenmiş olması şartıyla tüzel kişilerden bir diğerine göre merkez kabul edilerek kurulan istisnai bir yetkidir. Buna göre, idari vesayet yetkisi hiyerarşiye oldukça farklıdır.
