Mehmet Yanmaz

(1)

Kararında Anlatım

10. SINIF

BİYOLOJİ

‘’SORU BANKASI’’

Akıllı Tahta Uygulaması

Video Çözümlü

Yeni MEB

müfredatına uyumlu

Mehmet Yanmaz

(2)

Kafadengi 10. Sınıf Biyoloji Soru Bankası

KA00-10.01MHK07 978-605-2387-69-6

Mehmet YANMAZ Ali GÜNDOĞMUŞ

Mehmet YANMAZ Özen ÇOLAK Mustafa KELEŞ Erdinç ŞAHİN Buğra KÜÇÜK Mehmet ESKİN

Aykut Basım Yayın Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti.

Firuzköy Mah. Mezarlık Üstü Cad. No.24/26 A Blok Avcılar / İSTANBUL tlf: 0 212 428 52 74 - 428 54 26

0 212 275 00 35 www.eksenyayinlari.com - info@eksenyayinlari.com Gülbahar Mah. Cemal Sururi Sk. No:15 / E Halim Meriç İş Merkezi Kat 9 Mecidiyeköy - İST.

Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’na göre, her hakkı Eksen Yayıncılık ve Eğitim Malz. San. Tic. AŞ’ye aittir. Eksen Yayıncılık’ın yazılı izni olmaksızın, kitabın herhangi bir şekilde kısmen veya tamamen çoğaltılması, basım ve yayımı hâlinde gerekli yasal mevzuat uygulanır.

ürün adı

ürün no isbn yazar redakte video çözüm dizgi-grafik kapak tasarım

dijital uygulama editör yayın yönetmeni baskı

iletişim

(3)

3

MERHABA

Sevgili Öğrenciler,

Artık size yakın, sizin dünyanızı anlayan, iç dünyanıza seslenen, kısacası sizin dilinizle konuşan bir kitap var elinizde. Yüzü soluk, kuramsal, renksiz ve tekdüze kitaplarla daha fazla uğraşmanı- za gerek kalmadı. Evde, okulda veya serbest zamanlarınızda ders çalışmanın ötesinde, bir bilim dalına yönelik temel verileri zevkle öğreneceğiniz, elinizden bırakamayacağınız kitapları sizler için hazırladık. Severek ve neşeyle öğrenilen bilgilerin kalıcı olduğunu göstermek istedik.

Bunu şöyle yaptık:

Her ünitede neler öğrenileceği “Alt başlıklar” hâlinde sıralandı.

Testlere başlamadan önce hatırlanması gereken bilgiler “Özet bilgiler” biçiminde verildi.

Testler konunun ağırlığına ve önemine göre “Kolaydan zora aşamalı sorularla” birim birim oluşturuldu ve isimlendirildi.

Her ünitenin sonuna ünite ile ilgili “Etkinlik Sayfaları” yer aldı.

Her ünitenin sonunda biyoloji ile ilgili yeni ve ilginç bilgilerin yer aldığı “Haber Köşesi”ne yer verildi.

Her testin sesli ve görüntülü çözümlerini içeren “Karekod” uygulamasına yer verildi.

Bu ürünün şimdi akıllı tahta ve bilgisayar ortamlarında kullanılmak üzere dijital versiyonları da hazır. akillitahta.eksenyayinlari.com adresine üye olup ücretsiz indirebilirsiniz.

Sevgili Öğrenciler,

Eğitim-Öğretim hayatınızın yeni dönemecinde yeni okullar, yeni arkadaşlıklar, yeni öğretmen- lerle huzurlu ve başarılı bir yıl geçirmenizi temenni ederiz.

Esenlik ve başarı dileklerimizle...

(4)

Kalıtımın Genel İlkeleri

Kalıtımın Tarihçesi ve Kalıtımla İlgili Kavramlar Kalıtımla İlgili H

esaplamalar Mendel’in Çalışmaları ve İlk

eleri

Monohibrit ve Di

hibrit Çaprazlamal ar

Kontrol Çaprazl aması Çok Alellik (K

an Grupları) ve Eş Ba skınlık

Eşeye Bağlı K alıtım

Soyağaçları

Kalıtsal Hastalıklar ve Akrabalık İli şkisi

Genetik Varyasyonların Biyolojik Çe şitliliğe Etkisi

02

11 HÜCRE NEDEN BÖLÜNÜR?

1. Hücreye bölünme emrinin verilmesinde;

I. çekirdeğin sitoplazmaya kıyasla daha az büyümesi, II. çekirdeğin kontrol gücünün yetersiz kalması, III. hücrenin hacim / yüzey oranının artması, IV. madde alışverişlerinin yetersizleşmesi durumlarından hangileri etkilidir?

A) I ve II B) I ve III C) II ve IV D) I, III ve IV E) I, II, III ve IV

2. Hacim / yüzey oranı artan bir hücrede;

I. madde alışverişlerinin yetersizleşmesi, II. çekirdeğin kontrol gücünün azalması, III. organel sayısının azalması olaylarından hangileri gerçekleşir?

A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III

3. Bir hücrede hacim / yüzey alanı oranının artması;

I. besin alımı, II. atık atımı, III. oksijen alımı

olaylarından hangilerini zorlaştırdığı için hücre bölünmek zorunda kalır?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III

4. Aşağıdakilerden hangisi hücre bölünmesinin nede- ni olamaz?

A) Yüzey / hacim oranının değişmesi B) Artan sitoplazma hacminin çekirdek tarafından

yönetiminin güçleşmesi C) Hücrede protein sentezinin yavaşlaması D) Hücre zarından yapılan madde alışverişinin yeter-

siz olması

E) Hücre hacminin hücre yüzeyine oranla daha fazla artması

5. Aşağıda amiplerle yapılan deneyler verilmiştir.

1. deney

Herhangi bir işlem yapıl- mamış amip

Amip büyür ve ikiye bölünür.

3. deney

Bölünme olgun- luğuna erişme- miş amip

Sitoplazmasının bir kısmı kesilir Kalan kısım

kendini yeniler.

2. deney

Bölünme olgunluğuna erişmiş amip

Sitoplazmasının bir kısmı kesilir.Çekirdekli kısım

ikiye bölünür.

Kesilen sitoplazma ölür.

Buna göre,

I. Hücreye bölünme emrinin verilmesinde hacim/yü- zey oranın artması etkilidir.

II. Bölünme emri alan hücrenin hacim / yüzey oranı- nın azaltılabilmesi bölünmeyi durdurur.

III. Bölünme olgunluğuna erişmemiş hücrenin sitop- lazmasının kesilmesi ile çekirdek hücreye bölünme emrini verir.

yargılarından hangilerine ulaşılabilir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I ve III

6. Amiplerle yapılan deneylerde, üç grup amibe aşağıda- ki uygulamalar yapılmıştır:

I. grup : Bölünme olgunluğuna erişmeden önce sitop- lazmaları kesilir.

II. grup : Bölünme olgunluğuna eriştikten sonra sitop- lazmaları kesilir.

III. grup : Mikroiğne ile çekirdekleri çıkartılır.

Buna göre, verilen amip gruplarından hangilerinde bu uygulamalara bağlı olarak hücre bölünmesi ger- çekleşebilir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III

80

Modern genetik bilimi gelişimin

e katkı sağlayarak kalıtı- mın belirli mekanizmalarını

açıklayıp belgeleyen Gregor Mendel,

çalışmalarını manastır bahçesinde bezelyelerle yürütmüştür.

Mendel’in bezelyeleri

seçmesinde, bezelyelerin;

✓ kısa zamanda çok sayıda döl vermesi,

✓ yapay tozlaşmaya imkân vermesi

✓ çok sayıda çeşidinin olması,

✓ çiçek yapısı yabancı tozlaşma ya engel olduğu için kendileşmeye

imkân vermesi ve saf döl oluşturması gibi özellikleri

etkili olmuştur.

Karakter:

Bireyler arasında çeşitlilik gösteren çiçek rengi, tohum

şekli vb. gibi kalıtılabilir özelliklerdir.

Çiçeklerde mor ya da beyaz

renk gibi bir karakterin her bir farklı tipine de özellik

adı verilir.

Mendel’in

seçtiği bitki ve aldığı özellikler onu başarıya götürmüştür.

Çünkü:

✓ Zıt özelliklerl e çalıştı (yeşil tohum-sarı

tohum vb.).

✓ Nicel gözlem

yaptı (elde ettiği verileri sayısal nicelik olarak ortaya koydu).

✓ Seçtiği bitki, bitkiler içinde en belirgin özellikler vere- bilen bezelye bitkisiydi.

✓ Çalıştığı karakterlerin bağımsız genlerle kalıtılıyor olmasıdır.

Mor çiçekten erkek organlar kaldırılır.

Döllenmesi sağlanmış dişi organdan meyve gelişir.

Elde edilen tohumlar ekilir.

Dişi organErkek organ

Hepsi mor çiçekli olan yavrular elde edilir.

Beyaz çiçeğin erkek organlarından

alınan sperm taşıyan polen- ler, mor çiçeğin yumurta taşıyan dişi organına aktarılır.

Mendel'in gene tik çalışması BÖLÜM 3: MENDEL

’İN ÇALIŞMAL

ARI VE İLKELERİ

Mendel'in be zelyelerle ilgili ç

alışmalarında inc elediği karakterler Bask

ın ö zellik

Çek inik ö zellik

Çiçek rengi Çiçek durumu

Meyve şekli Tohum rengi

Meyve rengi Tohum şekli

Bitki boyu Mor

Beyaz Yanda

Uçta

Uzun

Kısa Yeşil

Sarı Şişkin

Boğumlu Düzgün

Buruşuk Sarı

Yeşil

Ünite adı ve alt başlıklarını gösteren sayfalar

Test sorularının bulunduğu sayfalar Konu özetlerinin

bulunduğu sayfalar

Testin adını bildiren başlıklar

Kitabımızda neler var ?

(5)

5

Etkinlik Yapalım

72 Etkinlik A Aşağıda 2n = 4 kromozomlu

hücrelerin mitoz ve mayoz bö- lünmelerine ait bazı evreler verilmiştir

.

Bu evrelerin isimlerini yazalım.

1. ...

2. ...

3. ...

4. ...

5. ...

6. ...

7. ...

8. ...

Etkinlik B

Aşağıdaki kutucuklarda mayoz hücre bölünmesi ile ilgili bazı kavramlar verilmiştir

.

İnterfaz (a)

Metafaz II (d)

Profaz II (g)

Profaz I (b)

Sitokinez (e)

Metafaz I (h) Anafaz II

(c) Anafaz I

(f)

Bu kutucukların numaralarını kullanarak aşağıdaki soru- ları cevaplayalım.

1. Bu evrelerin hangilerinde DNA eşlenmesi gerçekleşir?

...

2. Bu evrelerin hangilerinde çekirdek zarı eriyerek kaybolur?

...

3. Bu evrelerin hangilerinde sitoplazma bölünmesi gerçekleşir?

...

4. Bu evrelerin hangilerinde homolog kromozomlar ayrılır?

...

5. Bu evrelerin hangilerinde sentromer bölünmesi gerçekleşir?

...

Etkinlik C

Aşağıdaki cümleleri doğru ise (D), yanlış ise (Y) ile kod- layalım.

1. ( ) Hayvan hücrelerinde sitokinez boğumlanma şeklin- de olur.

2. ( ) Mitoz hücre bölünmesi bazı çok hücreli canlılarda eşeyli üremeyi sağlayabilir

.

3. ( ) Eşeyli üremenin temelinde mayoz bölünme vardır .

4. ( ) Vejetatif üreme bitkilerin eşeysiz çoğalmasını sağlar.

5. ( ) Erkek arılarda spermler mayoz bölünme ile oluşturulur.

Haber Köşesi

160

Avustralya’nın Sydney kentindeki Garvan Enstitüsü araştırmacı

ları ilk defa i-motifi adı verilen farklı bir yapıdaki DNA’nın da insan vücudunda var olduğunu gösterdi. DNA zincirleri

çoğunlukla şematik gösterimi artık bir sembol haline gelen ikili sarmallar biçimindedir.

Ancak şimdiye kadar yapılan araştır- malarda DNA zincirlerinin

bazı kısa bölümlerinin

nadiren farklı yapılarda da olabildiği görüldü. İ-motifi de bunlardan

biri. İ-motifi daha önce sadece canlı organizma

dışında, yapay koşullarda gözlemlenmişt i.

Yeni araştırmada bu yapının insan hücre kültüründe de ortaya çıkabildiği gösterilmiş oldu.

Şimdiye kadar DNA’nın B-DNA olarak adlandı

rılan standart ikili sarmal yapısından farklı, beş yapı keşfedilmişt

i: A-DNA, Z-DNA, üçlü DNA, G dörtlü DNA ve i-motifli DNA. Bu sıra dışı yapıların çoğu şimdiye kadar sadece

yapay koşullarda gözlemlenmiş,

sadece G dörtlü DNA kısa bir süre önce insan hücrelerinde

tespit edilmişti. Araştırmacılar

i-motifi tespit edebilmek

için onu tanıyıp ona seçici ve güçlü bir biçimde bağlanabilen

ve bağlandığı zaman

florışıl sinyal oluşturan bir antikor üretti.

Araştırmanın Nat

ure Chemistry’de yayımlanan sonuçları bir dizi insan hücresi soyunda i-motiflerin oluştuğu konumları

n anlaşılmasını sağladı. Bulgular i-motiflerin zaman

içinde ortaya çıkıp kayboldu- ğunu gösterdi. İ-mot

iflerin çoğunlukla hücre döngüsünün G1 fazının sonları na doğru ortaya çıktığı görüldü. Bu, DNA’nın aktif olarak

“okunduğu” yani üzerindeki genetik bilginin

protein sentezinde kullanılmak üzere

m-RNA’ya aktarıldığı faz.

A-DNA Z-DNA

ÜÇLÜ DNA

G-DÖRTLÜ DNA İ-MOTİF

Araştırmacılar ayrıca i-motiflerin bazı promotor bölgelerde (genlerin etkinleşt

irilmesini ve etkisizleştiril- mesini kontrol eden DNA kısımları) ve kromozomları

n sonlarında bulunan telomer bölgelerinde ortaya çıktığını belirledi.

Araştırmacılar i-mot

iflerin ortaya çıkıp kaybolmasının işlevleriy le ilişkili olduğunu, bu sıra dışı yapıların özellikle

genlerin etkinleştirilmesi ve etkisizleştirilmesinde rol oynadığını düşünüyor.

Araştırmanın

sonuçları i-motifin işlevlerini anlamaya

yönelik pek çok yeni araştırmayı tetikleyecek.

İ-motifler sadece biçimsel olarak değil DNA’nın yapıtaşları olan nükleotidlerin

birbirine bağlanma kuralı açısından

da sıra dışı. Standart bir ikili DNA sarmalında

sitozin (C) nükleotidler her zaman guanozin (G) nükleotidlerle,

adenozin (A) nükleotidlerse

her zaman timin (T) nükleotidlerle bağla- nırken i-motif yapısında

sitozinler birbirleriyle bağlanıyor.

İNSAN HÜCRESİN

DE SIRA DIŞI DNA YAPISI BULUNDU

(Kaynak: İlay Çelik Sezer / Bilim ve Teknik Dergisi

Ünite ile ilgili etkinliklerin bulunduğu sayfalar

Test ve etkinlik cevaplarının bulunduğu sayfalar

Biyoloji ile ilgili bilgilerin yer aldığı

haber köşesi

238

1 2 3 4 5 6 7 8 9 1011121314

Hücre Neden Bölünür? E B E C A B

Hücre Döngüsü ve İnterfaz C A D B B B A

Mitotik Evre / 1 C C D D C D C A

Mitotik Evre / 2 E D C A E D A D A C B A E

Mitotik Evre / 3 A C D B D A E E A A D C

Hücre Döngüsünün Kontrol Edilmesi C A D A E D E

Eşeysiz Üreme / 1 A E C B A D D

Eşeysiz Üreme / 2 E C B D B B C A A B E D

Eşeysiz Üreme / 3 A D E C D D E B B C A

Eşeysiz Üreme / 4 E D C C E A D D B C

Mayoz Bölünme / 1 D C A D A

Mayoz Bölünme / 2 B B B D E A E A B E

Mayoz Bölünme / 3 D D E E E C D A C C B

Mayoz Bölünme / 4 E E D A E D D A D C A

Mitoz-Mayoz Karşılaştırılması / 1 B C D B E

Mitoz-Mayoz Karşılaştırılması / 2 A E C A A D E B C

Mitoz-Mayoz Karşılaştırılması / 3 B A D E D A C D E

Eşeyli Üreme / 1 E D D B E C A C C D E A D C

Eşeyli Üreme / 2 D A B A D C B A C B C

Eşeyli Üreme / 3 D D B E B E D B D

Eşeysiz-Eşeyli Üremenin Karşılaştırılması / 1 E B C C B

Eşeysiz-Eşeyli Üremenin Karşılaştırılması / 2 B A E D D C A B A B C

Üniteyi Değerlendirelim / 1 C B E B C E E C B C

Üniteyi Değerlendirelim / 2 D A E B E D C C E

Üniteyi Değerlendirelim / 3 C D D B D A E C B B

Üniteyi Değerlendirelim / 4 A C A C B C D A C D A

Üniteyi Değerlendirelim / 5 B B D A B E A C C B

Üniteyi Değerlendirelim / 6 E E B D D E C A B

Üniteyi Değerlendirelim / 7 D E E C B B C C C

Üniteyi Değerlendirelim / 8 A A E A D C E D A

1. ÜNİTE / HÜCRE BÖLÜNMELERİ

Etkinlik A 1. Mitoz – Metafaz / 2. Mayoz – Anafaz I / 3. Mayoz – Metafaz II / 4. Mitoz – Anafaz 5. Mayoz – Metafaz I / 6. Mayoz – Anafaz II / 7. Mitoz – Telofaz / 8. Mayoz – Telofaz I Etkinlik B 1. (a) / 2. (b) ve (g) / 3. (e) / 4. (f) / 5. (c) Etkinlik C 1. D / 2. Y / 3. D / 4. D / 5. Y Etkinlik D Eşeysiz üreme: 2, 4 / Eşeyli üreme: 1, 3, 4, 5 Etkinlik E 1. 32 / 2. 64 / 3. 64 / 4. 64 / 5. 64 / 6. 32 Etkinlik F 1. profaz, telofaz / 2. interfaz / 3. bölünme / 4. profaz I, anafaz II / 5. mayoz Etkinlik G 1. Çilek / 2. Patates / 3. Gül / 4. Menekşe / 5. Kayısı / 6. Lale / 7. Ayrık otu

(6)

İçindekiler

Bölüm 1: Hücre Neden Bölünür? ... 10–11 Bölüm 2: Hücre Döngüsü ve İnterfaz ... 12–13

Bölüm 3: Mitotik Evre ... 14–19 Bölüm 4: Hücre Döngüsünün Kontrol Edilmesi ... 20–21

Bölüm 5: Eşeysiz Üreme ... 22–29 Bölüm 6: Mayoz Bölünme ... 30–37

Bölüm 7: Mitoz-Mayoz Karşılaştırılması ... 38–43 Bölüm 8: Eşeyli Üreme... 44–51

Bölüm 9: Eşeysiz-Eşeyli Üremenin Karşılaştırılması ... 52–55 Üniteyi Değerlendirelim ... 56–71 Etkinlik Yapalım ... 72–73 Haber Köşesi ... 74

1. ÜNİTE: HÜCRE BÖLÜNMELERİ

01

(7)

7

Bölüm 1: Kalıtımın Tarihçesi ve Kalıtımla İlgili Kavramlar ... 76–77 Bölüm 2: Kalıtımla İlgili Hesaplamalar ... 78–79

Bölüm 3: Mendel’in Çalışmaları ve İlkeleri... 80–81 Bölüm 4: Monohibrit ve Dihibrit Çaprazlamalar ... 82–89

Bölüm 5: Kontrol Çaprazlaması ... 90–91 Bölüm 6: Çok Alellik (Kan Grupları) ve Eş Baskınlık ... 92–101

Bölüm 7: Eşeye Bağlı Kalıtım ... 102–109 Bölüm 8: Soyağaçları ... 110–117

Bölüm 9: Kalıtsal Hastalıklar ve Akrabalık İlişkisi ... 118–119 Bölüm 10: Genetik Varyasyonların Biyolojik Çeşitliliğe Etkisi ... 122–127

Üniteyi Değerlendirelim ... 128–157 Etkinlik Yapalım ... 158–159 Haber Köşesi ... 160

2. ÜNİTE: KALITIMIN GENEL İLKELERİ

02

(8)

Bölüm 1: Ekolojik Kavramlar... 162–163 Bölüm 2: Ekosistemin Canlı ve Cansız Bileşenleri ... 164–167

Bölüm 3: Ekosistemde Madde ve Enerji Akışı ... 168–173 Bölüm 4: Madde Döngüleri ve Sürdürülebilirlik ... 174–179

Bölüm 5: Canlılardaki Beslenme Şekilleri ... 180–185 Bölüm 6: Güncel Çevre Sorunları ve İnsan ... 186–193

Bölüm 7: Ekolojik Ayak İzi, Su Ayak İzi ve Karbon Ayak İzi ... 194–197 Bölüm 8: Doğal Kaynaklar ve Biyolojik Çeşitliliğin Korunması ... 198–205

Üniteyi Değerlendirelim ... 206–233 Etkinlik Yapalım ... 234–235 Haber Köşesi ... 236

Cevap Anahtarı ... 237

3. ÜNİTE: EKOSİSTEM EKOLOJİSİ VE GÜNCEL ÇEVRE SORUNLARI

03

(9)

Hücre

Bölünmeleri

Hücre Neden Bölünür?

Hücre Döngüsü ve İnterfaz Mitotik Evre

Hücre Döngüsünün Kontrol Edilmesi Eşeysiz Üreme

Mayoz Bölünme

Mitoz-Mayoz Karşılaştırılması Eşeyli Üreme

Eşeysiz-Eşeyli Üremenin Karşılaştırılması

01

(10)

BÖLÜM 1: HÜCRE NEDEN BÖLÜNÜR?

Hücre Neden Bölünür?

Hücre, beslenme ve sentez(protein, yağ, vb.) olay- ları sonucu büyür. Hücre şekli küp gibi düşünülürse, hacim / yüzey alanı (r³ / r³) olur. Hücre büyüdükçe hacmi (sitoplazma) yüzeye (zar) göre daha fazla artacaktır.

3 cm 3x3x3 = 27 cm³ 3x3x6 = 54 cm³ 2x2x2 = 8 cm³

2x2x6 = 24 cm³ Hacim

Yüzey alanı

1 6

1 3

1 2 Yüzey alanı

Hacim 1x1x1 = 1 cm³ 1x1x6 = 6 cm³

2 cm 2 cm

2 cm

3 cm 3 cm 1 cm

1 cm 1 cm

Sitoplazma / zar oranı Büyür Küçülür

Sitoplazma / çekirdek Büyür Küçülür Hacim / yüzey (r³ / r²) Büyür Küçülür

Büyüklük oranları Bölünme

öncesi Bölünme sonrası

Büyüme sonucu hücre iki temel sorunla karşılaşır:

✓ Zar madde alışverişinde yetersiz kalır.

✓ DNA hücre yönetiminde yetersiz kalır.

Sonuçta hücre yaşamı tehlikeye girer. Çözüm; hücre bölü- nerek bu sorunları aşar.

Tek hücrelilerde Çok hücrelilerde

Eşeysiz üreme sağlanır.

Eşeysiz üreme, büyüme, yenilenme, yaraların onarımı ve bazı canlılar- da üreme hücrelerinin oluşturulması sağlanır.

Hücre bölünmesi sayesinde

Bölünmeyle ilgili amiple yapılan kontrollü deneyler ve sonuçları

Birinci hipotez (görüş): Hücre bölünmesinin temel nede- ni; hacim/ yüzey oranının artmasıdır.

Bölünme olgunluğuna erişme-

miş amiple yapılan deney Çekirdekli kısım kendini tamir eder.

Çekirdekli kısım bölün- meyi tamamlar.

Kesilmiş kısım ölür.

Sitoplazmanın bir kısmı kesilir.

Bölünme olgunluğuna eriş- miş amiple yapılan deney

I. deney

Bu süre içinde kontrol grubu amiplerin arka arkaya 65 kez bölündüğü belirlenmiştir.

Deney sonuçları: Birincisi, bir amibi belli büyüklükte tutmak, hücre bölünmesi olayını durdurmaktadır. İkincisi, hücre bölünmesi için emir verilince (DNA eşlenmişse) artık hücre büyüklüğünün bölünmeye etkisi olmamaktadır.

İkinci hipotez (görüş): Hücre bölünmesinde sitoplazma / çekirdek oranının artması etkilidir.

Büyüyen hücrelerde sitoplazma çekirdeğe oranla daha fazla büyür. Çekirdeğin etki alanı da sınırlı olduğundan bu durum hücrenin ölümü ile sonuçlanabilir. Hücre ikiye bölündüğünde oluşan yavru hücreler büyüme öncesin- deki sitoplazma / çekirdek oranına sahip olur. Bu görüşü destekleyen kontrollü deney şöyledir:

Kontrol grubu:

Deney grubu:

Bir hücrenin içine yapay olarak iki çekirdek yerleştirildi- ğinde veya çekirdek içindeki kromozom sayısı iki katına çıkarıldığında hücrenin bölünmediği ve hücre büyüklüğü- nün iki katına kadar çıkabildiği gözlenmiştir.

Deney sonucu: Bölünmede çekirdeğin etkisi sınırlıdır.

İstisna: Zigot büyüme evresi olmaksızın hızla bölüne- rek gittikçe daha küçük hücreleri oluşturur.

Blastomer

Zigot Morula Blastula

Belirli bir büyüklüğe erişen hücrede çekirdeğin hücre bölünmesindeki önemi deneylerle gösterilmiştir.

Mikro iğne

Ölü Ölü

Özdeş amipler

Kontrol grubu: Çekirdeğe mikro iğne batırılır ve çekilir.

Gözlem: Çekirdekli amipler bölünerek çoğalır.

Deney grubu: Çekirdek mikro iğne yardımıyla çıkarılır.

Gözlem: Çekirdeksiz amipler bölünemez ve ölür.

Canlı

II.

I.

Not: Memelilerde çekirdeğini kaybeden olgun alyuvar hücreleri bölünemez.

(11)

11

HÜCRE NEDEN BÖLÜNÜR?

1. Hücreye bölünme emrinin verilmesinde;

I. çekirdeğin sitoplazmaya kıyasla daha az büyümesi, II. çekirdeğin kontrol gücünün yetersiz kalması, III. hücrenin hacim / yüzey oranının artması, IV. madde alışverişlerinin yetersizleşmesi durumlarından hangileri etkilidir?

A) I ve II B) I ve III C) II ve IV D) I, III ve IV E) I, II, III ve IV

2. Hacim / yüzey oranı artan bir hücrede;

I. madde alışverişlerinin yetersizleşmesi, II. çekirdeğin kontrol gücünün azalması, III. organel sayısının azalması

olaylarından hangileri gerçekleşir?

3. Bir hücrede hacim / yüzey alanı oranının artması;

I. besin alımı, II. atık atımı, III. oksijen alımı

olaylarından hangilerini zorlaştırdığı için hücre bölünmek zorunda kalır?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III

4. Aşağıdakilerden hangisi hücre bölünmesinin nede- ni olamaz?

A) Yüzey / hacim oranının değişmesi

B) Artan sitoplazma hacminin çekirdek tarafından yönetiminin güçleşmesi

C) Hücrede protein sentezinin yavaşlaması

D) Hücre zarından yapılan madde alışverişinin yetersiz olması

E) Hücre hacminin hücre yüzeyine oranla daha fazla artması

5. Aşağıda amiplerle yapılan deneyler verilmiştir.

1. deney

Herhangi bir işlem yapıl- mamış amip

Amip büyür ve ikiye bölünür.

3. deney

Bölünme olgun- luğuna erişme-

miş amip

Sitoplazmasının

bir kısmı kesilir Kalan kısım kendini yeniler.

2. deney

Bölünme olgunluğuna erişmiş amip

Sitoplazmasının

bir kısmı kesilir. Çekirdekli kısım ikiye bölünür.

Kesilen sitoplazma ölür.

Buna göre,

I. Hücreye bölünme emrinin verilmesinde hacim/yü- zey oranın artması etkilidir.

II. Bölünme emri alan hücrenin hacim / yüzey oranı- nın azaltılabilmesi bölünmeyi durdurur.

III. Bölünme olgunluğuna erişmemiş hücrenin sitop- lazmasının kesilmesi ile çekirdek hücreye bölünme emrini verir.

yargılarından hangilerine ulaşılabilir?

6. Amiplerle yapılan deneylerde, üç grup amibe aşağıda- ki uygulamalar yapılmıştır:

I. grup : Bölünme olgunluğuna erişmeden önce sitop- lazmaları kesilir.

II. grup : Bölünme olgunluğuna eriştikten sonra sitop- lazmaları kesilir.

III. grup : Mikroiğne ile çekirdekleri çıkartılır.

Buna göre, verilen amip gruplarından hangilerinde bu uygulamalara bağlı olarak hücre bölünmesi ger- çekleşebilir?

(12)

Bir hücrenin bölünmeye başlamasından, onu takip eden diğer hücre bölünmesine kadar geçen zaman aralığına hücre döngüsü denir. Hücre döngüsünde interfaz ve mitotik evre görülür.

G₁ S

G₂

✓ G₁ - Hücre büyür. (Sitoplazma hacmi, organel sayısı artar.)

✓ S - DNA sentezlenir. (Replikasyon)

✓ G₂ - Bölünmeye hazırlanır.

✓ Biyosentez artar. (ATP, RNA, protein, enzim sentezi)

✓ Hayvan hücresinde sentrioller eşlenir.

Not: Bitki hücrelerinde iğ ipliğini sitoplazmadaki mikrotübül prote- inleri oluşturur.

Çekirdek bölünmesi (Karyokinez)

P, M, A, T

Sitoplazma bölünmesi (Sitokinez) Mitotik evre İnterfaz

DNA sentezi yapan bir hücre mutlaka bölünür!

Bölünemeyen hücreler Bölünebilen

hücreler

Deri, epitel, karaciğer, kemik, meristem

Sinir, çizgili kas, alyuvar, yumurta, sperm, retina, değişmez dokular

Kalıtsal Moleküllerin Organizasyonu

Nükleotidler → Genler → DNA(+protein) → Kromatit → Kromatin (ince-uzun) = kromozom (kısa-kalın)

2 Kromozom → Homolog kromozom Mavi göz geni

Bölünmeyle İlgili Kavramlar

Gen: DNA üzerine protein ve enzim bilgisi taşıyan yakla- şık 1500 nükleotid dizisi.

Kromatit: Çift zincirli DNA + Protein komleksi.

Kromatin: Kromatidin ince-uzun ipliksi hâli.

(Kromatin yoğunlaşarak kromozoma dönüşür.)

Kromozom: Bölünme esnasında sentromerle bağlı iki eşlenmiş kromatitten (DNA) oluşan molekül.

Homolog kromozom (İki kromozom): Biri sperm diğeri yumurtadan gelen, şekil ve büyüklüğü aynı, karşılıklı bölgelerinde aynı özelliği etkileyen genler bulunduran kromozom çiftine denir.

Diploit hücre: Ökaryot hücrelerde kromozomlar çiftler (homolog) hâlinde bulunur. 2n ile gösterilir. Örneğin;

insanda zigot ve vücut hücreleri.

Haploit hücre: Tek kromozom takımını taşır. “n” ile gös- terilir. Örneğin, üreme hücreleri (sperm, yumurta).

✓ Her ökaryot hücrede kendi türüne özgü kromozom sayısı bulunur. Örneğin;

Vücut hücresi (Diploit = 2n)

Üreme hücresi (Haploit = n) İnsan

Tütün

46

48

23

24

Goril 48 24

Canlı çeşidi

Gonozom: Eşey kromozomu (X ve Y). Diploit hücrede 2 tane (XX veya XY), haploit hücrede 1 tane (X veya Y) gonozom bulunur.

Otozom: Vücut kromozomu. Türe özgü sayıda bulunur.

Örneğin;

✓ 2n = 46 → 44 + XX, 44 + XY

✓ n = 23 → 22 + X, 22 + Y

Hücre bölünmesi genetik bilgi aktarımını sağlar.

✓ Prokaryot hücrede DNA halkasal yapıdadır.

✓ Ökaryot hücrelerde DNA doğrusal ve proteinlerle çevrili durumdadır.

DNA'ların etrafını saran proteinler;

gen aktivitesinin kontrol edilmesini,

BÖLÜM 2: HÜCRE DÖNGÜSÜ VE İNTERFAZ

(13)

13 1. Bir bireyin kalıtsal yapısını oluşturan moleküller

küçükten büyüğe doğru sıralanırsa aşağıdakiler- den hangisi ikinci sırada yer alır?

A) DNA B) Kromozom

C) Gen D) Nükleotit

E) Homolog kromozom

2. İleri derecede farklılaşmış olan sinir hücreleri yaşamı boyunca interfazın başlangıç evresinde bulunurlar.

Yukarıdaki bilgiye göre, farklılaşmış sinir hücrele- riyle ilgili,

I. Yaşamı boyunca DNA eşlenmez.

II. Bölünme ile ilgili genleri yoktur.

III. Çekirdeğini kaybetmiştir.

ifadelerinden hangilerine ulaşılabilir?

3. Bir hücrenin yaşam döngüsüne ait;

I. interfaz, II. bölünme

evrelerinde, aşağıdakilerden hangisi ortak olarak gerçekleşir?

A) Hücrenin hacim / yüzey oranının artması B) Çekirdeğin sitoplazmadaki etkinliğinin azalması C) Çekirdekçiğin eriyerek kaybolması

D) ATP molekülünün tüketilmesi E) DNA miktarının iki katına çıkması

4. Bir hücrenin yaşam döngüsünde meydana gelen;

I. ATP üretimi, II. DNA sentezi, III. protein sentezi

olaylarından hangileri yalnızca interfaz evresinde gerçekleşir?

5. Memeli bir canlıya ait epitel doku hücresinin inter- faz evresinde meydana gelen;

I. sitoplazma / çekirdek oranının artması, II. DNA miktarının iki katına çıkması, III. sentrozom organelinin eşlenmesi

olaylarından hangileri bir bakterinin interfaz evre- sinde de ortak olarak gerçekleşir?

6. Aşağıda bir hücrenin interfaz (1) ve bölünme (2) aşa- maları numaralandırılarak gösterilmiştir.

2n

2n 2n

1

2

Numaralandırılmış olaylarla ilgili,

I. 1 numaralı olay sırasında DNA miktarı 2 katına çıkar.

II. 2 numaralı olay sırasında DNA miktarı değişmez.

III. 2 numaralı olayda önce sitoplazma, sonra çekirdek bölünmesi gerçekleşir.

IV. 1 numaralı olay sırasında hacim / yüzey oranı artar.

yargılarından hangileri doğrudur?

A) Yalnız II B) I ve IV C) II ve III D) I, II ve IV E) II, III ve IV

7. İnterfaz evresinde aşağıdakilerden hangisi gerçek- leşmez?

A) Kromozomların kromatin ipliğe dönüşmesi B) Sitoplazma miktarının artması

C) ATP sentezi

D) Organellerin sayıca artması E) DNA'nın eşlenmesi

HÜCRE DÖNGÜSÜ VE İNTERFAZ

(14)

BÖLÜM 3: MİTOTİK EVRE

Mitoz hücre bölünmesi ile çoğalan hücrelerin hayat döngüsünde, interfazdan sonra mitotik evre görülür.

Mitotik evrede;

✓ çekirdek bölünmesi (Karyokinez = P, M, A, T)

✓ sitoplazma bölünmesi (Sitokinez) olmak üzere iki aşama gözlenir.

İnterfaz: Bölünen her hücrede aynıdır.

✓ Hücre büyür.

✓ DNA sentezlenir (replikasyon).

✓ Bölünmeye hazırlanır.

Çekirdek Bölünmesi (Karyokinez)

Telofaz Anafaz

Metafaz Profaz

Profaz

✓ Kromatin (DNA) kısalıp kalınlaşarak kromozomlara dönüşür.

✓ Çekirdekçik ve çekirdek zarı erir.

✓ İğ iplikleri oluşturulur.

✓ Kutuplara hareket eder.

Kromatit

Kromatin Kardeş kromatitler Sentromer bölgesi

Kinetokor İğ iplikleri

Metafaz

✓ Kromozomlar, ekvatoral düzlemde dizilirler.

✓ Kromozomlar sentromer bölgesindeki kinetokorlarla iğ ipliklerine tutunur.

Anafaz

✓ Kardeş kromatitler İğ iplikleriyle zıt kutuplara ayrılır (Bundan sonra her kromatit ayrı bir kromozom olarak adlandrılır).

✓ Sentromer ayrılır.

Telofaz (Profazın tersi olur.)

✓ Kromatitler uzayarak kromatin ağına dönüşür.

✓ Çekirdek zarı ve çekirdekçik yeniden oluşur.

✓ İğ iplikleri kaybolur.

✓ Birbirinin aynı kalıtsal yapıda bilgi taşıyan iki çekirdek oluşur.

Sitoplazma Bölünmesi (Sitokinez)

✓ Hayvan hücresinde; boğumlanma ile dıştan içe doğru, bitki hücresinde ara lamel ile içten dışa doğru gerçekleşir.

Bitki hücrelerinde ara lamel oluşumu Hayvan hücrelerinde

boğumlanma

Mitoz bölünme sonucunda kromozom sayısı ve genetik yapısı aynı olan 2 hücre oluşur.

SONUÇ

Tek hücreli ve bazı çok hücreli canlılarda eşeysiz üremeyi, ayrıca çok hücreli canlılarda büyüme, ge- lişme, onarım ve yenilenmeyi sağlar.

AMAÇ

İnterfaz

G₁ S G₂ Mitoz

Sitokinez P M A T

DNA miktarı

Kromozom sayısı

Hücre döngüsü evreleri Hücre döngüsünde DNA miktarı değişimi

X : Hücrenin G₁ evresindeki DNA miktarı P : Profaz M : Metafaz A : Anafaz T : Telofaz Kardeş kromatitler ayrılır

ve kromozoma dönüşür.

2X

2X X

X

Telofaz

Anafaz Sitokinez

İ PM

X : Hücrenin G₁ evresindeki kromozom miktarı İ : İnterfaz P : Profaz M : Metafaz Kardeş kromatitler ayrılır

ve kromozoma dönüşür.

(15)

15 1. Aşağıdaki olaylardan hangisi mitoz bölünme ile

meydana gelmez?

A) Çok hücrelilerde yaraların iyileşmesi B) Bir hücrelilerde eşeysiz üreme

C) Ortam şartlarına ata bireye göre daha dayanıklı bireylerin oluşması

D) Zigottan embriyo oluşumu E) Çok hücrelilerde büyüme

2. Mitoz bölünme geçirmekte olan bir hücrede;

I. kromozomların kinetokorlardan iğ ipliklerine tutun- ması,

II. çekirdek zarının erimeye başlaması, III. kardeş kromatitlerin birbirinden ayrılması

olaylarından hangileri, hücrenin profaz evresinde olduğunu kanıtlar?

A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III

3. Mitoz bölünme ile ilgili aşağıdaki ifadelerden han- gisi yanlıştır?

A) Her bölünmede, hücre sayısı bir öncekinin iki katı- na çıkar.

B) DNA miktarı ve kromozom sayısı, bölünme sonucunda sabit kalır.

C) Genetik çeşitlilik meydana gelmez.

D) Sadece diploit hücrelerde gerçekleşir.

E) Tek hücreli canlılarda eşeysiz üremeyi sağlar.

4. Çeşitli canlılarda;

I. diploit hücrelerden diploit hücrelerin oluşması, II. haploit hücrelerden haploit hücrelerin oluşması, III. diploit hücrelerden haploit hücrelerin oluşması olaylarından hangileri mitoz bölünme ile sağlanır?

5. Bir hücrenin hayat devrinde görülen bazı olaylar aşağı- da verilmiştir.

✓ Kardeş kromatitlerin zıt kutuplara çekilmesi

✓ İğ ipliklerinin üretilmesi

✓ Çekirdek zarının yeniden oluşması

✓ Sentriollerin kendini eşlemesi

Yukarıdaki olaylarla aşağıdaki evreler arasında eşleştirme yapıldığında, hangi evre bu eşleştirme- nin dışında kalır?

A) İnterfaz B) Profaz C) Metafaz

D) Anafaz E) Telofaz

6. Mitoz bölünmenin profaz evresinde görülen;

I. çekirdek zarı ve çekirdekçiğin erimesi, II. sentrozom eşlenmesi,

III. kromatin ipliğin kromozoma dönüşmesi

olaylarından hangileri bitki ve hayvan hücrelerinde ortak olarak gerçekleşir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) II ve III

7. Anafaz evresinde, iğ ipliklerinin çalışmasında aksak- lıklar meydana gelirse;

I. DNA nın kendini eşlemesi, II. çekirdek zarının erimesi, III. kardeş kromatitlerin ayrılması

olaylarının hangilerinde aksaklık meydana gelir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) II ve III

8. Normal bir mitoz bölünme sonucu aşağıdakilerden hangisi değişmez?

A) Kromozom takım sayısı B) Sitoplazma-çekirdek oranı C) Hacim-yüzey oranı D) Hücre sayısı E) Hücre büyüklüğü

MİTOTİK EVRE / 1

(16)

1. Mitoz bölünmenin anafaz evresinde görülen;

I. kromozomların iğ ipliklerine bağlı bulunması, II. kardeş kromatitlerin ayrılması,

III. çekirdek zarı ve çekirdekçiğin erimiş halde olması durumlarından hangileri mitoz bölünmenin metafaz

evresinde de görülür?

2. I. Çekirdek zarı ve çekirdekçiğin yeniden oluşması II. Kromozomların kromatin ipliğe dönüşmesi III. İğ ipliklerinin kaybolması

IV. Sentriollerin eşlenmesi

V. Tek hücrede iki çekirdeğin oluşması

Yukarıdaki olaylardan hangisi telofaz evresinde görülmez?

A) I B) II C) III D) IV E) V

3. Aşağıdakilerden hangisi anafaz evresinde olan hücrenin şematik görünüşüdür?

A) B) C)

D) E)

4. Metafaz evresi ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?

A) Sitoplazma bölünmesi bu evrede başlar.

B) Profaz evresinden sonra meydana gelir.

C) Kromozomlar hücrenin orta kısmına tek sıralı dizilirler.

D) Kromozomlar sentromerlerinden iğ ipliklerine tutun- muştur.

E) Kromozomların belirgin olarak gözlendiği bir evredir.

5. Mitoz bölünmede görülen telofaz evresi ile ilgili, I. Profaz evresinin tersi olaylar gözlenir.

II. Bu evreden sonra sitokinez başlar.

III. Tek bir hücre içinde iki çekirdek oluşur.

6. Bitki hücrelerindeki sitokinezde;

I. orta lamel oluşumu,

II. sitoplazmanın eşit paylaştırılması, III. golgi aygıtının görev yapması

olaylarından hangileri kesinlikle gerçekleşir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) I, II ve III

7. Mitoz bölünmeyle, aynı kalıtım materyaline sahip iki hücrenin oluşmasında;

I. DNA’nın eşlenmesi,

II. kardeş kromatitlerin ayrılması, III. sitoplazmanın bölünmesi

olayları hangi sıraya göre gerçekleşir?

MİTOTİK EVRE / 2

(17)

17 8. Aşağıdaki olaylardan hangisi, hayvan hücresinin

sitokinez evresinde olduğunu gösterir?

A) Çekirdek zarının erimesi B) Kardeş kromatitlerin ayrılması C) Sentriollerin eşlenmesi D) Hücre zarının boğumlanması

E) Kromozomların ekvatoral düzleme dizilmesi

9. 2n = 4 kromozomlu bir hücrenin metafaz evresini aşağıdaki şekillerden hangisi gösterir?

A) B) C)

D) E)

10. 2n = 32 kromozomlu bir hücre art arda 3 mitoz bölün- me geçirmiştir.

Buna göre, bölünme sonucunda oluşan bir hüc- renin kromozom sayısının, oluşan toplam hücre sayısına oranı kaçtır?

A) 1 B) 2 C) 4 D) 8 E) 16

11. Hücrelerde, mitoz bölünme öncesi meydana gelen hangi olay aynı kalıtsal yapıda hücrelerin oluşma- sını sağlamak için gerçekleştirilir?

A) Protein sentezi B) DNA'nın eşlenmesi C) ATP üretimi

D) Hayatsal faaliyetlerin hızlanması E) Organel sayısının artırılması

12. 2n = 50 kromozomlu bir hücre, arka arkaya iki mitoz bölünme geçirmiştir.

Bu hücrenin kromozom sayısı değişimi aşağıdaki grafiklerin hangisindeki gibi olur?

A) Kromozom sayısı

Bölünme Bölünme

I.MitozII.Mitoz I.MitozII.Mitoz Kromozom sayısı 50

50

25 25

B)

C) Kromozom sayısı

Bölünme Bölünme

I.MitozII.Mitoz I.MitozII.Mitoz Kromozom sayısı 50

50

25 25

D)

Bölünme I.Mitoz II.Mitoz

Kromozom sayısı 50

25 E)

13. Aşağıdaki şekilde bir hayvan hücresinin mitoz bölünme evrelerinden biri gösterilmiştir.

Buna göre bu hücre ile ilgili, I. Anafaz evresindedir.

II. Başlangıçta 4 kromozomludur.

III. Sitoplazma bölünmesi boğumlanma şeklinde ger- çekleşir.

A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III