Türkiye tarımda patent hakkı olarak da bilinen ıslahçı hakkı konusunda uluslararası koruma ağına dahil oldu. Bundan böyle Türkiye, yıllardır yeni türler geliştirememesi nedeniyle ithal tohumlara bağımlı kalacak ve önemli miktarda ıslahçı hakkı bedeli ödeyecek. TÜBİTAK Bitki Teknolojileri Platformu Yönetim Kurulu Üyesi Prof. Dr. Nazimi Açıkgöz, ıslahçı hakkı uygulamasını “sömürge bedeli” olarak tanımladı.
Aynı zamanda Ege Üniversitesi Ziraat
Fakültesi Bitki Islahı ve Genetiği Bilim Dalı Başkanı Açıkgöz, dünyada ıslah edilen yeni çeşitler için fikri mülkiyet haklarının uygulandığını, buna Türkiye’nin de kasım ayında Uluslararası Yeni çeşitleri Koruma Birliği’ne (UPOV) üye olarak dahil olduğunu söyledi.
Dünyada yeni türlerin ıslah edilmesi konusunda özellikle AB ve ABD’li şirketlerin yoğun çalışmalarının bulunduğunu, Türkiye’deyse birçok bitki türünde yıllardır geliştirme yapılmadığını bildiren Açıkgöz, şunları kaydetti: “1937
yılından bu yana arpada, 1990 yılından bu yana elmada yeni bir çeşit geliştiremedik. Sebzelerde halimiz perişan. Domates tohumu ıslahçı hakkı bedeli nedeniyle altın fiyatıyla yarışıyor. Meyvede ve kesme çiçekte eski türlerle üretim yaptığımız için ihracatımız artmıyor. Kesme çiçekte geçen yıl bir firmanın 4 TIR malına ıslahçı hakkını ödemediği gerekçesiyle Macaristan gümrüğünde el kondu ve ceza kesildi. Halen mısır tohumunun yüzde 95’i, ayçiçek tohumunun yüzde 60’ını ithal ediyoruz ve bu ıslahçı bedelini de ödüyoruz. Meyvede de alınan fidelerden elde edilen üretimin her yıl yüzde 5’ini ıslahçı hakkı bedeli olarak yurtdışına gönderiyoruz. Tablo bununla da kalmıyor. Anadolu orijinli mercimeği Kanada alıp geliştiriyor ve Türkiye’ye satıyor. Avustralya yine Anadolu’ya ait nohuttan yeni bir tür geliştirip adına ‘çumra’ diyor. ABD, Anadolu’dan aldığı bir buğday türünü soğuğa dayanıklı olacak şekilde
geliştiriyor, adına ‘centurk’ diyor. Türkiye, tüm bu gelişmeleri seyrediyor.” Binlerce üretici mahkemelik
Son iki yılda koruma altına alınan yüzlerce çeşidin yarısına yakınının yabancı kökenli olduğunu, bunun Türkiye’nin önemli miktarda ıslahçı hakkı bedeli ödeyeceği anlamına geldiğini ifade eden Açıkgöz, “Avrupalı birçok firma Türkiye’nin iklim koşullarının uygun olması nedeniyle tohum üretip ihraç ediyor. 2006’da 42 milyon dolarlık ihracat yapıldı. Bu alandaki ithalat ise 92 milyon dolar, bunun yarısı da ıslahçı hakkı. Bunun adı düpedüz sömürge bedeli. Türkiye kendi türlerini geliştiremezse ithalatını hızla artıracak, daha fazla ıslahçı hakkı ödemek durumunda kalacak ve (modern bir sömürge ülkesi) haline gelecektir” diye konuştu.
Açıkgöz, bu payı ödemediği için Avrupa’da binlerce üreticinin mahkemeye verildiğine dikkat çekerek, Türkiye’de de süs bitkileri ve makineli tarıma uygun pamuk türleri başta olmak üzere meyve, şaraplık üzüm, arpa gibi ürünlerde benzeri sorunlar yaşanabileceğini vurguladı.
Türkiye’nin yeni çeşitler geliştirebilmesi için tohumculuk şirketleri, enstitüler, üniversiteler ve kamu kurumlarının organize olması gerektiğini söyleyen Açıkgöz, TÜBİTAK bünyesinde oluşturulan Türkiye Bitki Teknolojileri Platformu’nun, Avrupa’daki 7. çerçeve Programı’na benzeyen bir sistemle çalışmaya başlayacağını kaydetti. Uzun süreli ve yüksek maliyetli olan ıslah çalışmalarında şirketler ve araştırma kurumlarının organize edilerek destekleneceğini belirten Açıkgöz, uygun iklimsel koşullara sahip Türkiye’nin tohumculuk konusunda dünyanın en büyüğü olabilecek potansiyelde olduğuna işaret etti.
Sistem işleyişi
Sebze ya da meyve üreticisi ilk kez aldığı tohum ya da fide için ıslahçı hakkı bedelini alım fiyatı içinde ödüyor. Bir yıl ektiği ürünü, ertesi yıl da ekebilmek için tohumu satın aldığı firmayla anlaşarak belli bir bedel ödüyor. Küçük üreticinin muaf tutulduğu uygulama kapsamında, ihracatı yapılan tarım ürünleri gümrükten geçerken ıslahçı hakkı bedelini ödeyip ödemediği kontrol ediliyor. Ayrıca AB Islahçı Hakları Ofisi (CPVO) dedektifleri de pazar denetimleri yaparak ıslahçı hakkını kontrol ediyor.
