S E R İ
B
C İL T39
S A Y I3 1989
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ
ORMAN FAKÜLTESİ
D E R G İ S İ
ORMAN ZARARLARININ ARTIM VE BÜYÜME ÜZERİNDEKİ E TK İLER İ
D oç. D r. Ü nal A S A N 1)
K ı s ıı Ö z e t
B u m a k a led e, " K o m p le k s O rm an H a sta lığ ı" ya da " Y en i T ü r O rm an Z ararları" olarak tanım lanan orm an z a ra r la r ın ın , te k a ğ a ç ve m eşcereler in a rtım v e b ü y ü m esi ü zerin d ek i e tk ileri in c e le n m iştir. Ö z e llik le F ed era l A l
m anya'd a bu a lan d a yap ılan bazı a ra ştırm a la r ta n ıtıld ık ta n so n ra , orm an z a rarların ın m eşcere hacim ve hasılat ö ğ elerin d e n ed en old u ğ u artım k a y ıp la r ı
nın am en ajm an pratiği açısın dan ön em in e işaret ed ilm iştir.
1. G İR İŞ
H ava kirliliği başta olm ak ü zeıe kuraklık, d on, bö cek , m an ta r ve d iğ e r k o n u k çu bitk iler gibi b iy o tik ve ab iy o tik faktörlerin kom bine etkisi, orm an c k o sistcm in d ek i ürün ve h izm et olu şu m u n u ö n e m li ö lç ü d e k ısıtla m a k ta d ır, zam an zam an e k o siste m in y a şa m sü re c in i d e teh d it ed en ve
"K o m p lek s orm an H astalığı" ya da "Y eni T ü r O rm an Z ara rla rı" o la ra k ad la n d ırılan bu olg u , ulu s
lararası sın ır tanım adan çok geniş bölgelerde aynı anda o rtay a çık m a k ta , ik lim , top rak , konum ve farklı m eşcere kuru lu şu gibi d e ğ işik ekolojik n itelik lere sah ip y e tişm e o rtam ların d a h içb ir koşul tan ım ak sızın tüm orm an ağaçlarını etkisi altın a a lm a k ta d ır (Ç E P E L , 1990, s. 8-10).
O rm an zararları ü zerin d e ö zellikle h av a k irliliğ in in b ask ın fa k tö r o lm ası h a lin d e , ek o siste m in yaşam sürecin i etkileyen o rg a n ik m adde dö n g ü sü ve b e slen m e ilişk ileri d ah a da k ö tü leşm e k tedir. Ç iln k ü o luşan asit y ağ ışlar bir taraftan yaprak ve iğne y a p rak ların d a k i k lo ro filin y ap ısın ı b o zup hücre çep erlerin i ve slom aları p arçalark en , d iğ er taraftan o rm an to p ra ğ ın d a b iriken zeh irli b i
leşik ler beslen m e yetersizlik le rin e ve kök zeh irlen m elerin e neden o lm a k la d ır (E R A S L A N , 1990).
B eslen m e ilişkileri ve sağ lığ ı bozulan orm an ağ açları z am an la z a y ıfla m ak ta , m an ta r, bö cek , don ve k u ra k lık gibi biyotik ve ab iy o tik faktörlerin olu m su z e tk ilerin e k arşı d iren ç le rin i yitirm ek ted ir.
(A C A T A Y , 1968, s. 11).
T o p ra k ta ve a sim ilasy o n o rg a n la rın d a ortay a çık a n bu o lu m s u z lu k la r, z a ra r n e d e n i d iğ er
1) I.Ü . O rm a n F a k ü lte s i O rm a n A m c n e jm a n ı A n a b il im D a lı Ü y e si.
Yayın Komisyonuna Sunulduğu Tarih : 21.01.1991
42 ÜNALASAN
faktörlerin de sa y ı, etki ve sü re sin e bağlı o larak , o rm an ağ açların d a ö n ce tom urcuk faaliyetlerini g e cik tirm ek te ve sürg ü n b o y ların ı k ısa ltm ak ta , so n ra da y ap rak b o yutlarının k ü çü lm esin e, re n k to n ların ın d e ğ iş m e sin e ve zam an ın d an ö nce y a p rak d ö k ü lm esin e neden olm ak tad ır. Sayılan tüm bu o lu m su zlu k lar, o rm an a ğ aç la rın d a o rg an ik m adde üretim ini gerçek leştiren y a p rak ve iğne y ap rak m ik tarların d a lıcm sayısal b ak ım d an , hem de birim yap rak m iktarı başına gözlenen üretim per
form ansı y ö n ü n d en d ü şü şler ortaya çık arm ak tad ır.
A sim ilasy o n o rg a n la rın d a g ö zlen en bu o lg u o rm an ağaçlarının y ıllık halka, boy, göğüs yü
zeyi ve hacim g e lişim le rin i de e tk ilem ek te d ir. Z ara r y ap ar fak tö rlerin , bileşim , y o ğ unluk ve sü re
sine bağlı o la ra k d eğ işik d ü z ey lerd e b eliren bu etki uzun b ir süre y av aş bir trend gösterm ektedir.
E tkilem e sü resin in uzam asın a v e baskı şid d etin in artm asın a koşut o larak ağaçların artım ve b üyü
mesi önce y a v aşla m a k ta , sonra da tam am en d u rm ak tad ır. O rm an zararının böyle bir sürece g irm e
si k ronik z a ra r adı ile a n ılm ak tad ır. Z ara r sü re cin in k ısa bir periyot İçinde tam am lanm ası orm an ağaçlarını sü ratle ö ld ü rm ek te ve kim i ek strem k o şu llard a ekosistem i tam am en çö kertebilm ektedir.
Z ararın bu b içim d e o rtay a çıkm ası ak u t ya da. şo k zarar o larak tanım lanm aktadır.
O rm an zararların ın ağ açların artım ve b ü y ü m eleri üzerindeki etkisi, zarar gören ağacın iısel n itelikleri ve özel konum u y a n ın d a o rm an zararın ın oluşum sürecine g ö re de değişm ektedir. M uı- gııl ve Y a tağ a n ö rn e k le rin d e o ld u ğ u gibi tüm o rm an e k o sistem in i y o k eden şok z arar sü recin d e a ğ açlar kısa sü re d e ö ld ü ğ ü için, zamirin artım ve bü y ü m e üzerindeki yav aşlatıcı etkisini som ut ola
rak izlem e o lan ağ ı b u lu n m a k tad ır (G Ü N A Y , 1985; M O L, 1985). A ncak, hangi nedenle olursa ol
sun. sürecin k ro n ik İren t g ö ste rm e si h alin d e, bu zararın artım ve b üyüm eyi hangi aşam ad an itib a
ren y a v aşla ttığ ı tek a ğ aç la r ü zerin d e b elirli b ir d o ğ ru lu k ve güven d ü zey i ile sap tan ab ilm ck ted ir.
T ek ağaç y e rin e tüm m eşcere ele alın ırsa, birim alan b aşın a uğranılan artım kaybını aynı d o ğruluk ve güven ile b e lirlem e olan ağ ı b u lu n m a m ak tad ır.
H acim a rtım ı, fay d alan m ay ı d ü zen ley en a m en ajm an m eto d ların ın hem en hepsinde eta for
m üllerinin en ö n em li p a ram etre sid ir. B u n ed en le, o rm an zararların d an ö tü rü uğranılan artım ka
yıplarının y e te rli b ir d o ğ ru lu k ve g üven düzey i ile b ilin m esi, orm an sağlığı kadar, ürün akışı sü rekliliği y ö n ü n d e n de g e rek lid ir, o rm an c ılık lite ratü rü m ü z gözden g e çirild iğ in d e , ö zellikle hava kirliliği n ed en iy le o rtay a çıkan o rm an zara rların ın M urg u l, ve Y atağan'da şok ve kronik zarar biçi
m inde önem li k ay ıp la r m ey d an a g etirdiği ve y ö re o rm an ların d ak i eta ve üretim sürekliliğini altüst ettiği g ö rü lm e k te d ir (A C A T A Y ,~ 1968; Ç E P E L , 1990; E R D İN , 1983; G E R A Y , 1987; G Ü N A Y ,
1985; M O L. 1986).
M ak alen in am acı, yu rtiçi ve d ışın d a y a p ıla n bazı gözlem ve a raştırm a so n u çların a ird eley e
rek orm an z a ra rla rın ın artım ve b ü y ü m e ü z erin d ek i e tk ilerin in ayrın tılı bir analizini y a p m a k tır Ö zellikle F ederal A lm an y a’d a d e ğ işik araştırıc ıla r tarafından bu alanda g erçekleştirilen çalışm aları tanıtarak, o rm an zararların ın m eşcere hacim v e h asılat öğ elerin d e neden olduğu artım kayıplarının am enajm an p ratiğ i açısından önem ini v u rg u lam ak tır.
2. O R M A N Z A R A R L A R IN IN T E K A Ğ A Ç L A R Ü Z E R İN D E K İ E T K İL E R İ
A kut ve k ro n ik o rm an zararların ın tek a ğ a ç la r ü zerindeki etkilerini belirlem ek am acıyla y a pılan araştırm alard an bazıları a şa ğ ıd a ö z etlen m iştir.
£/•«////.( 1983), g a z zararların ın artım k ay b ı ü zerin d ek i etk ilerin i sap tam ak am acıy la kronik zarar k u şa ğ ın d a y e r alan ve k irle tic i k a y n ağ a farklı u zak lık lard a b u lu n an 22 adet iğne y ap rak lı ağaç (ladin ve g ö k n a r) ö rn e ğ in i in celem iştir. A ğaçların 1.30 m yüksek liğ in d en artım burgusu yar
ORMAN ZARARLARININ ARTIM VE BÜYÜME ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ 43
d ım ıy la çıkardığı k a lem le r üzerindeki yıllık halka g en işlik lerin i 0,01 m m d u y a rlık la ölçen y azar, y ıllık h alk a g en işlik lerin in 1951 sen esin d en so n rak i g e lişm e tren d in i, tüm ö rn e k le rin o rtalam ası halinde b elirlem iştir.
G elişim trendini y ıllık yağış ve kükürt dioksit m ik ta rla rıy la d a ilişk iy e g etiren araştırm acı, so n u çta 27 y ıllık p eriy o t boyunca yıllık halka g enişliğinin g e n eld e artan b ir trent g ö sterdiğini be
lirterek, so n u ç üzerinde g eçerli b ir yorum y ap m an ın o lan ak sızlığ ın ı v u rg u la m ıştır. A raştırm a b ul
g u ların ın bilin en so n u çlarla çelişm esin i, ö rn e k ağ açların kirletici k a y n ağ ı farklı u z ak lık la rd a b u lu n m asın a, yaşların ve türlerinin değişik olm asına ve ö rn e k say ısın ın y e te rsiz k a lm a sın a bağ lam ış
tır (E R D İN , 1983, s. 126-128).
G iituıy (1986), aynı y ö re d e (M u rg u l-K ab ac ad ere) yap tığ ı bir in ce lem ed e , k irletici kaynağa 11 km u zak ta ve k ronik z ara r k u şağında bulunan 54 y a şın d a bir ladin ile, 90 y aşın d a bir göknar- dan gövde kesitleri alm ıştır. K esitler üzerinde yıllık halka g en işliğ in in y aşa g ö re g elişim in i in cele
yen araştırm a c ı, b ak ır fabrikasının faaliyete g eçtiği 1951 y ılın d a n ö n ce 3-4 m m o lan y ıllık halka g en işliğ in in bu tarihten sonra aniden 1 m m /yıl'a indiğini v e bu tren d in h er iki k esitte de aynı bi
çim d e devam ederek, ağaçların kesildiği 1985 y ılın a k a d ar (34 y ıl) sü rd ü ğ ü n ü o rtay a k o y m u ştu r G Ü N A Y , 1986, s. 31).
H ava kirliliği n edeniyle o rtay a çıkan orm an zararın ın y ıllık h alk a g en işliğ i ü zerin d ek i etk i
leri M o l (1984) tarafından da incelen m iştir. A raştırm acı, Y atağ an term ik sa n tralın ın b acasından yükselen zehirli gazların neden olduğu orm an ölüm leri sırasın d a, akut z arar k u şa ğ ın d a bu lu n an ve iğne y ap rak ların ın % 5 0 ’sini kaybeden k ızılçam lard a sadece ilk b a h ar o d u n u n u n teşekkül e d eb ild i
ğini ve y ıllık halka oluşum unun yarım kaldığı sap tan m ıştır. Z a ra r b ask ısın ın a z o ld u ğ u k ro n ik za
rar k u şağ ın d a ise, iğne yapraklarının % 30’unu k aybeden ağ açlard a y ıllık h a lk a g e n işliğ in in y arıy a indiğini b elirlem iştir (M O L , 1985, s. 2).
F ederal A lm an y a'n ın I3aden-W ürttem berg E y a le tin in A Isp irb ach y ö re si o rm an ların d a 17 sağlıklı, 21 hasta, 19 çok hata ağaç üzerinde yapılan araştırm a so n u çları, zarar g ören ağ aç la rd a or
talam a y ıllık halka gelişim in in 1950 yılından itibaren sü rek li g e riled iğ in i ve azalm a oranının zarar şid d etin e koşut olarak arttığ ın ı ortay a koym uştur (A N O N Y M U S , 1986, s. 18). A raştırm a b u lg u la
rı 2 N o'lu şekilde g ra fik o larak gösterilm iştir.
Ş ekil No: 2'nin in celen m esiy le de an laşılacağ ı ü zere, şid d e tli d e rec ed e h asta olan ağ açlar
dan o luşan y ıllık halka g enişliği, 1948 yılında oluşan m iktarın 1/3'ii k adardır.
G ö k n arlard a o rm an zararların ın yıllık halka g e n işliğ i ve g ö ğ ü s y ü z e y i artım ı ü zerin d ek i et
k ilerini sap tam ak a m a cıy la b ir b aşk a a raştırm a da K o m ıe rt - M c ttc n d o r f - B a ch n ıey c r (1 9 8 9 ) ta
rafın d an y ap ılm ıştır. A raştırm acılar, y etişm e ortam ı ö zellik leri, verim g ü ç le ri, m eşcere k arak teris
tikleri ve m aru z k a ldıkları z arar şiddetleri farklı olan sekiz d en em e a lan ın ın her b irin d e hakim du ru m d a bulunan ağ açlar arasından seçtikleri 4 adet ağacı k e se re k in ce lem işle rd ir. A ğ a çların 1,3 m y ü k sek liğ in d en ald ık ları kesitler üzerinde 8 ayrı y ö n d e ö lç tü k leri y ıllık h a lk a g en işlik lerin in rüla- tif d e ğ erlerin i H u g e rs h o f tarafından önerilen e k sp o n a n siy el d e n k le m le r y a rd ım ıy la den g eley erek , rö la tif y ıllık halka g enişliğinin genel trendini b elirlem işlerd ir. D aha so n ra d e n em e alan ların ın her birisi için eld e ettikleri genel trendi G recke (1986) tarafın d an g eliştirilen re fera n s eğri (100. yaşta
12 m ;7l'Ia genel o rtalam a artım sağlayan bonitet gö sterg e eğ risi) ile k a rşılaştıran a raştırıcılar, elde ettikleri b u lg u la n iklim verileri ile de ilişkiye g etirm işlerd ir.
44 ÜNAL ASAN
Şekil No: 1 Kronik zarar kuşağında bulunan 54 yaşındaki bir ladin ağacında yıllık halka gelişiminin orman zararına bağlı olarak daralışı (GÜNAY, 1986, s. 31).
Y ıl
%
Şekil No: 2 Değişik şiddette zarar gören göknar ormanlarında yıllık halkanın yaşa göre gelişimi a: mutlak, b: oransal gelişim. (ANONYMUS, 1986, s. 18'e göre)
ORMAN ZARARLARININ ARTIM VE BÜYÜME ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ 45
1979-1987 y ılla n arasın d ak i donem i kapsayan z am an d ilim i için d e gö ğ iis y ü zey i a rtım ın ın deği
şim trendini de araştıran bu üçlü, iğne y ap rak k ayıp oranı (Z ara r şid d eti) ile rö la tif g ö ğ ü s yüzeyi arasın d ak i ilişkinin 9 yıllık değişim ini de ortay a k o y m u şlard ır. Z a ra r oranı ile rö latif gö ğ ü s yüzeyi artım ı arasındaki bu İlişki Şekil No: 3'te grafik o lara k g ö sterilm iştir.
Şekil No: 3 Rölatif göğüs yüzeyi artımının orman zararına göre değişimi.
(KONNERT - METTENDORF - BACHMEYER, 1989) A raştırıcılar yaptıkları bu çalışm a sonunda:
- Ö rn ek ağ aç lard a iğne y ap rak k ayıp oranlarının 1981 y ılın d a % 5 - 10 arasın d a iken 1984 yı
lında % 30-40'a y ü k seld iğ in i, bu trendi 1987 y ılına k ad ar k o ru d u ğ u n u ve bu yıld an itibaren azaldı
ğım ,
- 1976-1985 yılları arasında çap ve göğüs yüzeyi a rtım ın d a sü rek li b ir y ü k se lm e olduğunu, son iki y ılda ise, az da olsa bir düşm e gözlendiğini,
- Bu olum lu sonuç üzerinde, araştırm a periyodu b o y u n c a uygun g iden iklim k o şu lların ın ct- kii olduğunu,
- % 20 -3 0 oran ın d a iğne yap rak kaybına uğrayan ağ aç la rd a h içb ir arlım k ay b ı g ö zlen m ed i
ğini ve artım kaybının d aha yüksek basam aklarda ortay a ç ık tığ ın ı,
- A rtım d a gözlenen bu düşüşlerin özel nedenlerle a çık lan am ay acağ ın ı sa p tam ışlard ır (K O N N E R T - M E T T E N D O R F - B A C H M E Y E R , 1989, s. 116-123).
L adin ve g ökııar o rm an ların d a d e ğ işik şid d e tte zara ra u ğ ra m ış b ire y le rd e , o rm an zararın ın çap ve boy artım ları üzerindeki etkileri Sch ö p fer (1986) tara fın d an in celen m iştir. A raştırm acı, y a şı ve verim gücü farklı m eşcerelerdc en hakim ve hakim g ö v d e sınıfları içinden seçtiği b ireylerde göğüs çapı, ağaç boyu ve tepe boyunu ölçm üştür. D aha so n ra bu a ğ açları k e se re k 1,3 m y ü k sek li
ğ inden çık ard ığ ı g övde kesitleri üzerinde 4 ayrı yön d ek i yıllık h a lk a g en işlik lerin i ve son 20 yıla ait boy artım la rın ı b e lirlem iş tir. A raştırm a m ate ry ali y a rd ım ıy la ö n c e h e r b irey için tepe b o y u /ağ a ç b o y u (k/lı) ve ağ aç boyu/göğiis çapı (h/d) y ü z d e o ra n la rın ı sap tay a n a raştırm a c ı, artım ü zerinde ço k etkili olan bu iki faktörün değişik k o m b in asy o n ların ı iğne y a p rak k a y ıp oranları (za
rar şid d eti) ile ilişkiye getirm iştir.
ÜNAL ASAN
Bu a n ıştırm a so n u n d a eld e ed ilen b u lg u la rd an b ir b ölüm ü T a b lo No: l'd e verilm iştir, tablo değerleri 1979-1983 y ılları a rasın d ak i 5 y ıllık periyot içinde sağlıklı birey lere oranla çap ve boy
larda g erçek leşen artım m ik ta rla rım g ö ste rm ek ted ir.
Tablo No: 1
Değişik Şiddette Zarar Görmüş Ladin Meşcerelerinde, Sağlıklı Bireylere Oranla Gerçekleşen Çap ve Boy Artımlarının, Zarar Şiddetine ve Büyüme Alanına Göre Değişimi (SCHÖPFER, 1986'ya göre).
Büyüme alanı k/d
h/d %
İğne yaprak kayıp oranları (%}
11-20 21-30 31-40 41-50 51 + 61 -7 0
61 -7 0 9 4 , 2 9 0 ,3 8 3 ,7 8 1 , 4 7 8 , 0 Çap artımı 51 - 60
71 - 80 9 3 , 5 8 9 ,0 8 1 ,5 7 8 , 8 7 5 , 0 41 - 50
81 - 90 9 2 , 2 8 6 ,9 7 8 , 0 7 4 , 9 7 0 , 2 31 -4 0
91 - 100 9 0 , 8 8 4 ,6 7 4 , 0 7 0 , 3 6 4 , 9 61 -7 0
61 -7 0 9 4 , 6 8 7 , 4 7 9 ,7 7 5 ,1 6 2 ,5 Boy artımı 51 - 60
71 - 80 9 4 , 6 8 7 , 4 7 9 , 6 7 5 , 0 6 2 , 4 41 - 50
81 - 90 9 4 , 2 8 6 ,5 7 8 , 2 7 3 , 3 5 9 ,7 31 -4 0
91 - 100 9 3 , 6 85,1 7 6 , 0 7 0 , 6 5 5 ,8
T ab lo d eğ erlerin in in celen m esiy le d e a n la şılacağ ı ü zere, biiyiim e alanı faktörleri (k/lı ve h/d) sabit iken rö la tif ç ap ve boy artım ları z arar şid d etin e bağlı olarak d eğ işm ek ted ir. Z arar şiddeti bü
yüdükçe artım kaybı da ç o ğ alm ak tad ır. Ö rn e ğ in , bü y ü m e alanı faktörlerinin h er ikisinin de % 61- 70 olm ası halin d e iğne y ap rak k ay ıp oranı % l 1-20 iken, rö latif çap artım ı % 92,2 o ranında gerçek leşm ektedir. Y ani çap artım ın d a sağlıklı b irey lere o ran la % 100 - % 94,2 = % 5,8 m iktarında b ir k a
yıp ortaya ç ık m ak tad ır, zarar şid d etin in % 5 0 ’den büyük olm ası halinde çap artım ında ortay a çıkan kayıp m iktarı % 22'ye u laşm aktadır.
A ynı dıırum rö la tif boy artım ın d a da g ö rü lm ek ted ir. B üyüm e alanı faktörleri sabit iken, zarar şiddeti arttık ça bo y artım ın d a o rtay a çık an k a y ıp da ço ğ alm ak tad ır. Ö rneğin k/lı ve lı/d o ra n la n '/< 61-70. iğne y a p rak kayıp oranı % l 1-20 a rasın d a iken, rö la tif boy artım ı % 94,6’dır. Yani boy ar-
ORMAN ZARARLARININ ARTIM VE BÜYÜME ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ 47
tu ru n d a o rtay a çıkan k ayıp m iktarı % 5,4'liir. Z ara r şid d eti % 5 0 'd en hiiyük o lm a sı h a lin d e k ayıp m iktarı % 37,5'a yükselm ektedir.
A raştırm ad a eld e edilen ve fakat m akalenin hacm ini b ü y ü tm em ek am acıy la b u rad a g ö steril
m eyen d iğ er bu lg u lara göre, göknar m eşcerele rin d e de b e n ze r s o n u ç lar o rtay a ç ık m a k ta d ır. A n cak. bu ağaç türünde çap artım ın d a gözlenen k ay ıp ladinden d a h a fazla o lm a sın a karşın , boy artı
m ında o rtay a çıkan kayıp ladinden daha azdır. R ir başka a n la tım la aynı zara r şiddeti ladinin boy gelişim ini g ö knardan daha fazla etk ilem ek ted ir (S C H Ö P F E R , L9 R6. s. 315 - 319).
O rm an ağaçlarının tepe boyutları ile çap, göğüs y ü zey i, Iıacim ve b u n ların a rtım ları arasın d a ku v v etli b ir ilişki m ev cu ttu r (A S S M A N N , 1961, K A L IP S IZ , 1982). L ad in o rm an ların d a h av a fo
to ğ rafların d an saptanan tepe boyutları ile tek ağ açların çap, g ö ğ ü s y ü z ey i ve göğiis yüzey i a rtım larının tahm in ed ileb ileceğ i A kç a (1984) tarafından o rtay a k o n d u k tan so n ra, bu ilişk id en orm an zararının neden olduğu artım kayıplarının saptanm ası am acıy la da y a rarlan ılm ıştır. M ak alen in asıl am acı o rm an z ararı-ü retim ilişk ileri o lm ak la b irlik te, k en d isin d e n so n ra k i ç a lış m a la ra d ay an a k olan bu araştırm ay a ait tem el bulguların özet tablo halin d e b u ra d a v e rilm esi k o n u n u n önem i açı
sından yararlı g ö rülm üştür.
Tablo No: 2
Tek Ağaç Tepe Boyutları ile Çap, Çap Artımı ve Göğüs Yüzeyi Artımı Arasındaki İlişkilere Ait Pearson Korelasyon Katsayıları (AKÇA, 1984'e göre).
Hava fotoğraflarında
ölçülen tepe boyutları Göğüs çapı
5 yıllık çap artımı
5 yıllık göğ. yüz.
artımı
Göğüs çapı
5 yıllık çap artımı
5 yıllık göğ. yüz.
artımı
Genişlik 0,8188 0,7410 0,7785 0,7748 0,7654 0,7919
Boy 0,7593 0,7057 0,7303 0,6799 0,6308 0,6388
Yan yüzey alanı 0,7868 0,7134 0,7591 0,7539 0,7233 0,7514
Hacim 0,7421 0,6647 0,7200 0,7276 0,6960 0,7335
N o t: Çap, çap artımı ve göğüs yüzeyi artımları yersel ölçülerle elde edilmiştir.
A k ç a 'n ın bu ç alışm asın d an ve hava fo to ğ rafların d a n y a ra rla n a ra k , o rm an zara rla rın ın tek ağaç g ö ğ ü s y ü zey i artım ı üzerin d ek i etkileri N e g a l - S o b o r m v s k y - K r a m c r (1 9 8 4 ) tarafın d an a raştırılm ıştır. D eğişik şiddette zarar gören genç ladin m e şce rele rin d e birim tepe alan ı başın a, g ö ğüs y ü zey i artım ında ortaya çıkan azalm ayı inceleyen a raştırıcılar, 1/2000 ölçek li hava fo to ğ rafın da ö lçtü k leri tepe alanı ile, y e rsel yöntem le saptadıkları son 5 y ıllık gö ğ ü s y ü zey i artım ın ı ilişkiye g etirm işlerd ir. Y aptıkları araştırm a sonunda, d eğ işik şiddette z ara r g ören o rm a n lard a göğüs y ü ze
yi artım ın ın hiç zarar görm eyen sağlıklı b irey lere o ran la birin ci z ara r sın ıfın d a % 86, ikinci zarar sın ıfın d a % 7 5 , üçüncü zarar sınıfında ise % 52 o ran ın d a g e rçe k le ştiğ in i sa p ta m ışla rd ır (N A G E L - S O B O R O W S K Y - K R A M E R , 1984, s. 1389). Bu d u ru m , o rm an z ararların ın g ö ğ ü s yüzey i artım ı ü zerin d e birin ci z ara r sın ıfın d a % 14, ikinci z a ıa r sın ıfın d a % 25, üçü n cü z ara r sın ıfın d a ise %4S o ran ın d a azaltıcı rol oynadığını ortaya koym aktadır.
ÜNAL ASAN
A ynı şid d e tte o rm an zararı g ö rm ü ş tek a ğ aç la rd a o rm an zararının ağaç türleri üzerindeki et
kilerini inceleyen b ir araştırm a n ın so n u çları da o ld u k ça ilginçtir. G övde ve tepe boyutları ile, bü
yüm e m ekânı ve rek ab et k oşulları da dik k ate alın arak , ladin, g ö k n ar ve sarıçam larda yapılan göz
lem son u çların ın m atem atik sel fo n k siy o n larla o rtay a k o n duğu bu çalışm ad a, tek ağaçlarda g ö zle
nen artım kay ıp ları iğne y a p rak k ay ıp o ra n ın a bağlı olarak h esap lan m ıştır. A raştırm ada önce tepe yüzey alanı ile lıaeinı artım ı a rasın d a k i ilişki aşağ ıd ak i denklem y ard ım ıy la b e lirlen m iştir (K R A - M E R . 1986, s. 13) :
Ladin Y = 251 - 3,7,Sx r = 0,81 ; Sy = % 6,0 G ö k n ar Y = 4 0 5 - 5,61 x r = 0 ,9 4 ; Sy = %5,1 Sarıçam Y = 366 - 4.79x r = 0.73 ; Sy = % 7,6
A raştırm ad a sağ lık lı (0), hasta (1) ve ç o k h asta (2) birey ler için saptanan o rtalam a hacim ar
lımı kayıpları aşağ ıd ak i tabloda g ö ste rilm iştir (K R A M IIR , 1986, s. 131):
Tablo No: 3
Orman Zararına Uğramış Tek Ağaçlarda Gerçekleşen ve Azalan Hacim Artımı Oranlarının, Ağaç Türleri ve Zarar Sınıflarına Göre Değişimi (KRAMER, 1986'ya göre)
Zarar sınıfları (0) Sağlam (1) Hasta (2) Çok hasta
İğne yaprak kayıp oranı % < 10 1 1 - 2 5 2 6 - 6 0
Artım miktarları % Gerçekleşen Kaybolan Gerçekleşen Kaybolan Gerçekleşen Kaybolan
Ladin 100 0 86 14 42 58
Göknar 100 0 87 13 47 53
Sarıçam 100 0 88 12 50 50
3. O R M A N Z A R A R L A R IN IN M E Ş C E R E H A C İM VE H A C İM AR İTMİ Ü Z E R İN D E K İ E T K İL E R İ
G iriş b ö lü m ü n d e de b elirtild iğ i ü zere, değ işik ned en lerle o rtay a çıkan orm an zararları, ağ a ç larda o rg a n ik m ad d e ü retim ini g e rçe k le ştiren y a p rak ve iğne y ap rak m ik tarların d a kaııtite ve p er
form ans y ö n ü n d e n a za lm a la r m ey d an a g etirm ek ted ir. Bu azalm alar, tek ağaçların artım ve b ü y ü m elerini o lu m su z y ö n d e etk ilem e k te , çap , b oy, g öğüs yüzey i ve hacim gibi hasılat ö ğ elerinin ar
tım larııula d e ğ iş ik o ran lard a k ay ıp la ra n ed en o lm ak tad ır. T ek ağ açların artım ve bü y ü m elerin d e gözlenen bu k ay ıp la r m eşce re g e lişm esin e de y a n sım ak tad ır.
M escereler tek ağ aç la rd an m ey d a n a g elm ek le birlik te, m eşceıey e ait hacim ve hasılat ö ğ ele rinin yaşa g ö re g elişim leri tek ağaçların g elişim in d en farklılık gösterm ektedir. T ek ağaçların artım ve b üyüm esi ü zerin d e, incelenen ağ ac ın için d e y er aldığı y e tişm e ortam ı k o şu lların ın , kom şuluk ilişkilerinin ve sö zkonıısu a ğ ac ın g en etik n itelik lerin in etkisi b u lunm aktadır. M eşcere gelişim i ise.
ORMAN ZARARLARININ ARTIM VE BÜYÜME ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ 49
y e tişm e o rtam ı ve g e n e tik nitelik le r y a n ın d a sık lık d e rec es in d e n e tk ile n m e k te d ir (K A L IP S IZ , 1982). A ğaç türü ve y etişm e ortam ı k o şu llan sabit iken m eşcere hacim artım ın ın y aşa göre g elişi
mi üzerinde sıklığın büyük etkisi bulu n m ak tad ır. B u n ed en le o rm an zara rla rın ın m eşcere üzerin deki etk ileri in celenirken, m eşcereyi tem silen alınan ö rn e k ağ açların tepe re k ab e t fak tö rleri ya da tepe izdüşüm alanları da d ikkate alın m ak tad ır (K R A M E R , 1986, s. 124-133, S C H Ö P F E R , 1986, s. 315).
O rm an zararı ile m eşcere hacim artım ı arasın d ak i ilişk ilere a it g ü v en li b ilg ile r ancak, sabit d en em e alan ların d a p eriyodik ölçm elere d ay an ılarak yapılan h asılat araştırm a larıy la elde ed ilm ek tedir. Bu tü r ç alışm alar henüz yap ılm ad ığ ı içindir ki g e rek d u yulan b ilg ile r b ir d e falık ölçm elerle sağ lan m ak tad ır. Bu am açla ya sağlıklı ve hasta m eşcerelerd e eld e edilen b ilg iler b irb irin e o ran la n - m ak ta, y a d a, hasta m eşcerelerde elde edilen b u lg u la r norm al h asılat tab lo larıy la k a rşılaştırılm ak tadır. A n cak , aşa ğ ıd a a n a b aşlık lar halin d e verilen n ed en lerd en ö tü rü , m eş c e re artım kay ıp ların ı b e lirlem e sırasında bazı güçlüklerle k a rşılaşılm a k ta d ır (A TM A Rİ - K R A M E R , 1983, s. 319):
- B ulguları k arşılaştırm ak için aynı ko şu llara sahip sağ lık lı m eşcerey i b u lm ak ço k zordur.
- T ek ağaçlardan sağlanan yıllık halka a n alizlerin e ait b u lg u la r ç o k g e n iş aralık içinde d e
ğişm ektedir.
- Y ıllık halka gelişim i üzerinde orm an z ara rla rın d an b a şk a iklim ve to p rak faktörleri de önem li rol oynam aktadır.
- Y ıllık halka an alizleri sırasında, zara r şid d etin in ek strem b o y u tla ra u laştığı y ıllard a hiç o luşm ayan yıllık halkaların (m issing anııual rin g s) sap tan m ası için özel tek n ik ler (senk- ro n ize eğriler) gerekm ektedir.
Bu kon u d a o rtay a çıkan bir başka problem de, m eşce re için d ek i tüm ağ aç la rın orm an zara
rından aynı o ran d a etkilenm em eleridir. Ş iddetli z arar gören b ir m eşce red e tek a ğ aç ların çap geli
şim leri, azalan gövde sayısından ötürü kırılan m eşcere kaplılığı n ed en iy le a rtab ilm ek ted ir. A ncak, anorm al d ereced e azalan birey sayısı, tek ağ açlard a g ö zlen en bu artım ı h e k ta rd ak i hacim artım ın a y an sıtm am ak tad ır (K A L IP S IZ , 1982).
M eşcere hacim artım ın d a orm an zararları ned en iy le o rtay a çıkan artım k a y ıp la rın ı b elirtm ek am acıy la yapılan çalışm alardan bazıları aşağıda tan ıtılm ıştır.
S clıö p fcr - H ra d eizky (1986), orm an zararının çap, boy ve hacim artım ı ü zerin d ek i etkilerini b elirlem ek am acıy la y aptıkları bir yöntem araştırm asın d a, sabit d e n em e a la n ların d a k estik leri bin den fala d en em e ağ acın d an topladıkları m ateryali üç d e ğ işik b içim d e d e ğ erlen d ire rek , 1964-1983 y ılla rın ı kapsayan 20 y ıllık dönem de çap, boy, g öğüs y ü zey i ve hacim a rtım ın d a o rm an zararı ne
den iy le o rtay a çıkan artım kayıplarını incelem işlerdir. A ra ştırıc ıla r, h er d e n em e a la n ın d a biri sağ
lıklı diğ eri hasta olan ikişer ağaç keserek, bunların g ö ğ ü s y ü k se k liğ in d e n a ld ık ları g ö v d e kesitleri
ni ve son 20 yıllık boy artım larını kullanm ışlardır. A raştırm a sonucu eld e ed ilen b ulgulardan yıllık cari hacim artım ın d a o rtay a çıkan rö latif kayıplar, 1979-1983 p eriy o d u için yaş ve bo n itet sınıfları itib ariy le aşağ ıd ak i tabloda gösterilm iştir (S C H Ö P F E R -H R A D E T Z K Y , 1986, s. 463).
5(1 ÜNAL ASAN
Tablo No: 4
Ladin ve Göknar İşletme Sınıflarında 1979-1983 Periyodu İçinde Orman Zararı Nedeniyle Ortaya Çıkan Cari Hacim Artımı Kayıplarının Yaş ve Bonitete Göre Değişimi
(SCHÖPFER - HRADETZKY, 1986'ya göre)
Yaş Sınıfları
İşletme sınıfları 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 Artım kayıpları %
Ladin (Bonitet endeksi) 10
0 0 0 2 4 5 6 7 8 9 10 11 11
Göknar (Bonitet endeksi) 11
0 0 4 8 12 16 20 23 26 28 30 31 32
Bonitet göstergesi 10; 100 yaşta 10 m 3/ha genel ortalama artım yapan yetişme ortamı
T ab lo v erilerin in in celen m esiy le de an laşılac ağ ı üzere :
- A rtım kaybı ile y aş sınıfı arasın d a kuvvetli b ir ilişki b ulunm aktadır.
- Ladin o rm an ların d a hacim artım ın d a 4 0 , y aşa kadar herhangi bir azalm a sökonusu olm a
m aktadır. Bu y a ştan itibaren ba şlay an azalm a ilerleyen yaşa koşut yükselerek, 140. yaşta
%1 l'e ulaşm ak tad ır.
- O rm an z ara rla rın ın g ö k n a r o rm an ların d a neden old u ğ u artım kaybı ladine göre daha er
ken b aşlam ak ta v e o rtalam a üç m isli d aha fazla olm aktadır.
M eşc ere y a şı ve bo n itet en d ek si aynı iken, z a ra r şid d eti ile hacim de g ö zlen en artım düşüşü arasın d ak i ilişki de S e h ö p fe r (1 9 8 7 ) tara fın d a n in celen m iştir. Y azar, 100. yaşta 10 nrVHa gene!
o rtalam a artım y ap a n y e tişm e o rtam ın d a b u lu n an ladin m cşcercle rin d c alınan denem e ala n ların dan % 0 - 10; % 0 -2 0 ve % 0-30 o ra n ın d a iğne y a p rak kaybına uğrayan d eğ işik yaşlı örnekleri ince
lenm ek su re tiy le , hacim a rtım ın d a o rtay a çık an k a y ıp la r ile m eşcere yaşını ilişkiye g etirm iştir.
A raştırm ada h er y a ş sınıfı için bu z arar şid d e tle rin e karşı gelen ortalam a artım kayıpları standart baz (1,0) kabul ed ile rek , bu bazın 0,80 ve 0,67 o ran ları, "zarar sınıfı faktörü" o larak tan ım lan m ış
tır. H acim artım ın d a g özlenen artım k ay ıp ların ın y aşa göre g elişm e eğilim leri değişik zarar faktör
leri itibariyle h e sa p la n m ıştır.
Ç a lışın a için d e ayınca F ercdal A lm an y a’nın B ad cn -W iirttcm b crg Eyaleti'ııin dört ayrı y ö re sindeki hacim k a y ıp la n da b e lirlen m iştir. L adin m eşce rele rin d e 0-20 o ran ın d a iğne y ap rak kaybı ve 0,67 z arar sınıfı faktörü için hacim a rtım ın d a o rtay a çık an k ayıpların yaşa göre değişim i aşağ ı
daki tabloda g ö ste rilm iş tir (S C H Ö P F E R , 1 9 8 7 ,. 492).
A rtım k a y b ın ın d e ğ işik z a ra r d e rec eleri için d e yaşa göre g elişim i D o ım g -K n u u e r (1987) ta
rafından da a raştırılm ış tır. F ederal A lm an y a 'n ın N ied ersach se n E y a le tin d e değ işik yaştaki ladin m eşcerelerin d e birim tepe y ü z ey i alanı b aşın a gerçek leşen rö la tif hacim artım ı, değişik ibre kayıp oranları itib ariy le incelen m iştir. A raştırm a so n u cu elde edilen bulg u lar Şekil No. 4'te grafik olarak g ö sterilm iştir (K R A M E R , 1988, s. 316).
ORMAN ZARARLARININ ARTIM VE BÜYÜME ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ 51
Tablo No: 5
Baden-Württenberg Eyaleti'nin Değişik Orman Yetişme Bölgelerinde Orman Zararları Nedeniyle Ortaya Çıkan Hacim Artımı Kayıplarının Yaşa Göre Değişimi
(SCHÖPFER, 1987‘ye göre)
Yaş Sınıfları
60 70 80 90 100 110 120
Orman yetişme bölgesi Hacim artımı kayıp oranları %
Schwartzwald 6,4 7,7 8,8 9,8 10,7 11,4 11,9
Neckarland 3,9 4,8 5,6 6,4 7,0 7,4 7,7
Schwabische Alb 2,4 3,1 3,8 4,3 4,8 5,2 5,4
Sdw. Alpenvorland 1,9 2,4 2,7 3,0 3,1 3,3 3,3
G rafiğin incelenm esiyle de anlaşılacağı ılzere, aynı o randa z ara r g ö rm ü ş iki m eşcered cn p er
form ansı fazla olan gen cin d e hacim artım ında g özlenen k a y ıp la r, y ü k selen hacim artım ı m iktarına ko şu t o lara k a zalm ak ta d ır. B ir b aşk a an la tım la, iğne y a p rak k ay ıp o ran ı sab it iken, m eşcere yaşı ilerled ik çe daha fazla artım kaybı ortaya ç ık m ak tad u -. B u d u ru m , S c h ö p fe r (1 9 8 7 ) tarafın d an bu lunan a raştırm a sonuçları ile de uygfunluk gösterm ek ted ir.
Şekil No: 4 : Değişik şiddette zarar gören ladin meşcerelerinde gerçekleşen hacim artımının yaşa göre değişimi (KRAMER, 1988'e göre).
C m ^ m 2
52 ÜNAL ASAN
4. SONUÇ VE ÖNERİLER
O rm an z ara rla rın ın tek a ğ aç v e m eşçc relerin hacim ve hasılat öğeleri üzerindeki etkilerin»
saptam ak a m a cıy la y a p ılan p ek ç o k araştırm a , o rtay a çıkan z arar üzerinde b aşla zararın şiddeti ol
m ak üzere ağ acın g en etik n ite lik leri, k o m şu lu k ilişk ileri ve yetişm e ortam ı koşulları ile, yaşın bü
yük önem i o ld u ğ u n u o rtay a k o y m ak tad ır. O rm an zararların ın m eşcere hacim ve hasılat p aram etre
lerinde neden o ld u ğ u artım kay ıp ları orm an a ğ açların ın hayatiyeti kadar, o rm anlardan yapılan fay
d alanm anın m ik tar v e sü resin i sa p tam a a çısın d an da önem taşım ak tad ır. Ç ün k ü hacim artım ı, o r
m anlardan sürekli fay d alan m ay ı sa ğ lay an eta h e sabının en ö nem li öğesidir.
B ir plan ünitesi a ğ aç türü, yaşı, bo n itet ve sık lık d erecesi farklı perçok m eşcereden m eydana g elm ektedir, bu n ed en le, orm an zararın a m aru k alan plan ü nitelerinde eta sürekliliğini sağ lay ab il
mek için h er fark lı k o şu ld a o rtay a çık a n artım d ü şü şlerin in d o ğ ru ve g üvenli bir biçim d e sap tan m ası g e rek m ek te d ir. M ak ale için d e tan ıtıla n a raştırm a lard a n da an laşılacağ ı ü zere, son d erece önem li ve fakat g e rçe k le ştirilm esi o d enli g ü ç olan böyle araştırm a lar ülk em izd e henüz y a p ılm a
m ıştır.
G erek y ıırtiçin d ek i çeşitli k ay n ak lard an , g e rek se ulusal sın ırların ö tesinden y u rd u m u za uza
nan çev re so ru n la rın d a n ö tü rü , o rm an v a rlığ ım ızın ö nem li b ir bölüm ü n ü n d eğ işik şiddetlerde or
m an z ara rın a m aru z k a ld ığ ı, b irç o k ç a lışm a ile o rtay a k o n u lm u ş b u lu n m a k tad ır (E R A S L A N , 1988; M O L, 1985: E R D İN , 1983; G Ü N A Y , 1986). Bu orm an lard a yap ılan a şu ı kesim lerin ve or
man zararların d an ö tü rü o rtay a çık an artım k a y ıp la rın ın plan ü nitelerindeki eta sürekliliğini altüst elliği b ilin m ek te d ir (G E R A Y , 1987; M O L, 1987). A ncak, yap ılan bütün çalışm alar ülke genel du
rum unu ortaya k o y m ak ta n uzak olu p , lokal b ö lg elerd ek i durum u yansıtm aktadır.
Ü lkem iz o rm an c ılık literatü rü n d e bu alan d ak i b o şlukların süratle d o ldurulm ası g erek m ek te
dir. Bu am a çla , b ir taraftan o rm an z ara rla rın ın ü lk e g en elin d e u laştığı b oyutları o rtay a ko y acak standart e n v an ter çalışm aların ın en kısa sü red e tam am lan m ası, b ir taraftan da, yukarıda yöntem ve özellikleri tan ıtılan b e n ze r a raştırm aların y u rd u m u zd a da y apılm ası zorunlu görülm ektedir.
K A Y N A K L A R
A C ATA Y, A .: 1968. M u r git! B a k ır F a b rik a s ın ın Yaptığı G az Z a ra rla rı. İ.Ü . O n n a ıı F a kü ltesi D ergisi, S eri: A , C ilt X V lİl, Sayı 1 ,S . 1-17.
A K Ç A . A .: I9 S 4 . Z ttr Z n m ıs lıs sc h a tz u n g m it H ilfc von K ro n e n m essu n g en im L uftbild. A U gcneine F orst-ıınd W a g d zeitu n g , 155. Jg . S. 136-141.
A N O N Y M U S : 19S6. \V ald erkra n ku n g utu l im m issio n scin fltısse . M inisterium f iı r E rnahrung L and- u'irdschaft, U nnvelt a n d F orsten. B a d cn -W ıirtte n b crg . 32 sahife.
A S S M A N , F .: 1961: W a ld ertra kskıın d e . B L V . V erlagsgesclutft.
TH A R İ, S.: H . K R A M E R : 19S3. T h e p r o b le m o f d etern ıin in g g n n v tlı lo sses in N o n v e y sprıtce statıds c a ııse d b y e n viro m en ta lJ d c to rs. D. R eid cl P ııblishing C om pany, S. 319-325.
COURTOrrS, 11.: Î9 S 6 . P ro b lem e a n d P er sp e ctiv e n d e r W a id sch a d en sfo rsh u n g s aııs fo r s t-p a ta - lo g isch er Sieh t. D er F o rst-u n d H oh virt, 42. J g . 5134-587.
Ç E PE L, N .: 1990. H a va K irliliğ i ve O rm a n la r. O rm an M ü h en d isliğ i D ergisi, Sayı: 6, S. 8-10.
E R A S L A N , İ.: 1988. H ava K irliliğ in in E tk isiy le K a zd a ğ ı O rm a n la rın d a K a ra ça m , K ızılç a m ve G n kn a r ile Yapraklını A ğ a ç la rd a O lu şa n Z a r a r ve H a s ta la n m a la r Ü zerine Yapılan in celem eler H akkında R apor. 29 sahife, b a sılınam ıştır.
ORMAN ZARARLARININ ARTIM VE BÜYÜME ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ 53
E R D İN , K .: 1983. O rm a n cılıkla U zaktan A lg ıla m a vc K ızılö te si R e n kli F ilm le r ile G a z Z a ra rla rı
nın Sa p ta n m a sı. İ.Ü . O rm an F a kü ltesi Yayını N o: 3 1 3 9 /3 3 6 , 150 sa h ife.
G E R A Y , A .U .: 1987. Y atağan T erm ik S a n tra lın ın Ç e vred e ki O rm a n la rd a Y aptığı Z a ra rla rın H e sa p la n m a sı. Ç evre ve O rm ancılık, 20 salıife.
G Ü N A Y , T. 1986. M u ğ la - Yatağan term ik S a n tra lın ın Ç evre O rm a n la rın a V erd iğ i Z a r a r H a k kın da R apor. 43 sahife, b a sılm am ıştır.
K A L IP S IZ , A .: 1982. O rm a n H a sıla t B ilgisi. İ.Ü . O rm an F a k ü lte s i Y a y ın ı N o : 3 0 5 2 /3 2 8 , 3 4 9 sa- hife.
K O N N F R T , V.; M F İT F N D O R F ; P? B A C H M E Y E R : 1989. B c o b a c h tu n g s fla c h c n zıt den "neue- a rtig en W a ld sch a d eıı" an T anne in B a d cn -W iirttc n b erg ; N a d e ve rlıts t, K lim a , Z ııw a ch s a n d Er- n a ch rııngssittuation. A llg e m ein e F o rsk-n n d Ja g d citım g , 161 J g . 6/7, S . 1 1 6-123.
K R A M F R , 11.: 1986. D eg â ts da n s les co u ro n n e s et a c cro ite m en ts da n s les p e u p le m c n ts fe r e s tie r s resineiLV f r a p p e s p a r le r 'c e n t "D cp erissem en t D c s F o re ts". R .F .F . XXXI7/ / / 2 - 1986, S. 124 - 133.
K R A M E R , İ L : 1988. W ald\vachstum slelıre. V erlag P aıtl-P a rey, H a m b u rg ,tın d B erlin , 3 4 sahife.
M O L , T.O 1985. Y atağan D evlet O rm an İşle tm esin d e k i O rm a n Ö lü m le rim i N e d e n le r i H a kkın d a R a p o r. 4 sah ife, basılm am ıştır.
M O L , T .: 1986. Y ata ğ a n T e rm ik Saıttram lı ve O rm a n la rd a k i Z a r a rla rı. İ.Ü . O rm a n F a kü ltesi D ergisi, S e ri A , S. 2 S. 1 - 1 9 .
N A G E L , J .; J. S O B O R O W S K Y : N . K R A M E R : 198 5 . B e izc h u n g zw isc lıe n ıın te rss ch ie d lich c n S c h a d k la ss e n a n d dem H olzzttsvachs b c i F iclıtc. A llg e n ıc in c F o r s t e itse h rift, 5 1 /5 2 , S. 1399 - 1401.
S C H Ö P F E R , W .: 1986. Z ıtsam m eııhang w visclıcn W u chsraıtm ıınd ınvachs in e rk ra n ke n F ichten ıtnd T a n n en bestandeıı. D e r F o rst-ıınd H olzw irt, 41 .J g . 12, S. 3 1 5 - 319.
S C H Ö P F E R , IV.; 1987. Z u r P ro b lcm a tik cin es g ro ssra u m ig c n ın va c h srü ck g a n g s in erk ra n kte n F ich ten -ıtııd T annenbestandeıı B ü d \vestdcııtschland. D e r F o rst-ıın d H o lzw irt. 4 2 . J g . 18, S. 4 S 7 - 4 9 3 .
S C H Ö P F E R , W .; J . HRj\D E T K Y : 1986. Z m va c h sr ü ck g a n g in erk ra n kte n F ic h te n -u n d T a n n en - b esta n d en . -A u s\vcrtıın g sm eth o d en ıınd E rg e b ııisse - F o rstw iss e n sc h ra ftlic lıe C o ııtra lb la tt. 105.
Jg. H eft 6, S. 4 4 6 - 470.
