YARGI KOLLARI (Yargı Düzenleri)
Türkiye’de yargı organı kollara ayrılmıştır. Yargı kollarını, kendisini
temsil eden yüksek mahkemeye göre belirleriz. Bu yüksek
mahkemeler alt düzey mahkemeleriyle birlikte bir yargı kolunu
oluşturur. 21.01.2017 tarihli ve 6771 sayılı kanunla yapılan Anayasa
değişikliği ile Askeri Yüksek İdare Mahkemesi kaldırıldığı için
(kanunlarda AYİM ifadesinin kalıntılarına rastlanıyor olmakla
birlikte) yargı kolu denilince yalnızca Adli yargı ve İdari yargı kolunu
anlamaktayız. Bu yargı kollarının yanı sıra Anayasa yargısı için
Anayasa Mahkemesi, yargı düzenleri arasında çıkan görev ve hüküm
uyuşmazlıklarını çözmek için ise Uyuşmazlık Mahkemesi yer
almaktadır.
7 .HAFTA
AY md. 125/1 : “İ dar e nin her türlü eylem ve işlemleri ne kar şı yar gı yolu
açıktır.”
AY md. 140: “ Hâki mler ve savcılar adlî ve idarî y argı hâkim ve savcıları olar ak
görev yaparl ar.”
AY md. 142: “ Mahkemelerin kuruluşu, görev ve yetkileri, işleyişi ve yargılama
usulleri kanunla düze nle nir .”
AY md. 155/1: “ Danıştay… Kanunla gösteri len belli davalara da ilk ve son
derece mahke mesi olarak bakar.”
Yargı kolunu beli rl emek i çi n temel olan, öncelikle anayasa ve kanunlardaki düzenlemelerdir. Eğer Anayasa ve yasalarda açıkça ifade edilmemişse görevli yargı yeri, içtihatlardan ve Uyuşmazlık Mahkemesi kararlarından tespit edilir.
İdari yargının kendine özgü bir görev alanı yoktur. Dolayısıyla bir takım uyuşmazlıkların idari yargının görev alanı dışına çıkabilmesi yasa koy ucunun takdirindedir, isterse adli yargıyı görevli kılabilir.
S O R U : Ya s a koy u c u n u n g ö r e v l i y a r g ı y e r i n i b e l i r l e m e d e m u t l a k b i r ta kd i r y e t k i s i v a r m ı d ı r ? S O R U : A n a y a s a d a i d a r i y a r g ı n ı n g ö r e v a l a n ı ko r u n m a m ı ş t ı r d i y e b i l i r m i y i z ?
A r a ş t ı r ı n ı z : O DT Ü Ka n u n u i l e i l g i l i A n a y a s a M a h ke m e s i Ka r a r ı . E . 1 9 7 6 / 1 , K . 1 9 7 6 / 2 8 , T.
2 5 . 0 5 . 1 9 7 6 .
“…Anayasa Mahkemesinin daha önceki kimi kararlarında da
belirtildiği üzere, tarihsel gelişime paralel olarak Anayasa’da adlî
ve idarî yargı ayrımına gidilmiş ve idarî uyuşmazlıkların çözümünde
idare ve vergi mahkemeleriyle Danıştay yetkili kılınmıştır. Bu
nedenle, genel olarak idare hukuku alanına giren konularda idarî
yargı, özel hukuk alanına giren konularda adlî yargı görevli
olacaktır. Bu durumda idarî yargının görev alanına giren bir
uyuşmazlığın çözümünde adlî yargının görevlendirilmesi konusunda
yasakoyucunun mutlak bir takdir hakkının bulunduğunu söylemek
olanaklı değildir. Ancak, idarî yargının denetimine bağlı olması
gereken idarî bir uyuşmazlığın çözümü, haklı neden ve kamu
yararının bulunması halinde yasakoyucu tarafından adlî yargıya
bırakılabilir…”
7 . H A F TA
“ …Anayasa’nın 125 maddesinin birinci fıkrasında, “idarenin her türlü eylem ve işlemlerine karşı yar gı yol u aç ıktır ”; 140. maddesini n birinci fıkr ası nda, “ Hakimler ve savcıl ar adl î ve idarî yar gı hâkim ve savcıları ol ar ak görev yaparlar ” ; 142. madde sinde “Mahke meleri n kur ul uşu, görev ve yet kileri, işleyişi ve yar gılama usulleri kanunl a düze nle nir ” ; 155. madde sinin birinci fı kr ası nda da, “Danıştay, idarî mahkeme lerce verile n kanunun b aşka bir i darî yar gı me rciine bır akmadığı karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Kanunda gösterilen belli davalara da ilk ve son derece mahke me si ol ar ak bakar ” de nilme kte dir. Bu kur all ar a göre , Anay asa’d a idarî ve adlî y argının ayrılığı kabul edilmiştir . Bu ayrım uyarınca idareni n kamu gücü kull andı ğı ve kamu hukuku alanına giren işlem ve eylemleri idarî yar gı, özel hukuk al anı na gi re n işlemleri de adli yar gı de netimine tâb i ol acaktır. Buna bağlı ol ar ak idarî yar gını n görev al anına g iren bir uyuşmazlı ğın çöz ümünde ad lî yar gı nı n görevle ndi rilmesi konusund a y asakoy ucunun geniş takdir hakkının bulunduğ unu söylemek olanaklı değildir.
Ceza hukukun daki gelişmelere koşut olarak, kimi yasal düze nlemeler de basit nitelikte görül en suçl ar hakkında idari yapt ırımlar a yer ve rildiği görülmektedir. Daha ağır suç oluştur an eylemler için verilen idari par a cezalarına kar şı yapılacak başvurular da konun un i dare hukukundan çok ceza hukukunu ilgile ndir mesi nedeniyle adli yargı nı n görevli olması doğaldır. Ancak, idare hukuku esaslarına göre tesis edilen bir idari işlemin, sadece para cezası yaptırımı içermesine bakılar ak de netimini n i dari yar gı alanından çıkarılar ak adli yar gıya bır a kılması olanaklı değildir...”
Kamu Gücü: İdarenin kamu gücüne dayanarak yaptığı tüm işlem
ve eylemlerden doğan uyuşmazlıklarda idari yargı görevlidir.
Kamu Hizmeti: Bir kamu hizmetinin kuruluş ve işleyişinden
kaynaklanan uyuşmazlıklar idari yargının görev alanına girer.
İdari İşlem/eylem
İdari Sözleşme
Araştırınız: Hâkimiyet-Temşiyet Tasarrufları
Araştırınız: Fransız Uyuşmazlık Mahkemesi’nin “Blanco” Kararı
7 .HAFTA
2 9 1 8 Sayılı Ka rayolla rı Trafik Ka nunu , md . 110 / 1 : İş l eten i veya sah ibi D evlet ve d iğer kam u kuru luş lar ı olan araç lar ın s eb eb iyet verd iği za rarl ara i l iş k in o lan lar ı dâh il , bu Kanundan doğan s orum lu lu k dava lar ı, a dl i ya rgıda görü lü r. Za rar göre n in kamu görevl is i o l mas ı, bu f ık ra hü kmün ün uygu lanma sı nı ön l em ez. H e mze m in ge ç i tte m eyd a na ge l e n t re n - t raf ik ka za l arı nda d a b u Ka n u n h ü k ü m l e r i u yg u l anı r.
2 0 0 4 Sayılı İcra İflas Kanunu , m d. 5 : İcra ve İ f las Da ire si gö revl i l er inin ku sur lar ından doğan taz minat davalar ı , anca k ida re a l eyh in e a ç ılab i li r. D evlet in, za rar ın m eydana ge lm e sin d e ku suru bul unan gö revl i l ere rü cu hak k ı sak l ıdı r. Bu d ava lara a d l i ye m a h ke m e l e ri nde b a k ı l ı r.
4 7 2 1 sayılı Tü rk Me deni Kanunu , m d. 1 0 0 7 : Tapu s i ci l ini n tutu l mas ından doğan büt ün za rar lardan D evl et sorum lud ur. D evl et , zarar ın doğ ması nda ku suru bulunan gö revl i l ere r ücu ed e r. D evl eti n sor um lul uğuna i l iş k in dava lar, tapu s i ci li ni n b u l u nduğu ye r m a h ke m e s i nde gö r ü l ür.
(M a d d e de a ç ı k b i r d ü ze n l e m e yo kt u r. D o l a y ı s ı y l a d a v a nı n i d ar i y ar g ı nı n gö r ev a l a n ı na g i r e c e ğ i d ü ş ü n ü l e b i l i r. A n c a k i ç t i h a t l a r d a a d l i y a r g ı n ı n g ö r e v l i o l d u ğ u ka b u l e d i l m i ş t i r.)
3 4 02 S ay ı lı Ka d a stro Ka n u n u , m d . 24/ 1: G e n e l m a h ke m e l e re a i t o l u p d a b u Ka n unun u yg u l anmas ı i l e i l g i l i d ava ve i ş l e re b e l i r l e n e n u s u l ve e s a s l a ra gö re b a k m ak ü ze re h e r ka d a stro b ö l ge s i nde te k h a k i m l i ve As l i ye M a h ke m e s i s ı fat ı n ı h a i z yete r s ay ı da ka d a stro m a h ke m e s i ku r u l u r …
5 4 9 0 Say ı l ı N ü f u s H i z m et l e r i Ka n u n u , m d . 3 6 / 1- a: N üf us kay ı tl a r ı n a i l i ş ki n d üze l tm e d ava l ar ı , d ü zel tm ey i i s tey e n ş ah ı s l ar i l e i l g i l i re s m î da i re n i n gö s terec e ğ i l ü zum ü ze r i n e C um h u r i y et s av cı l a r ı t a ra f ı nd a n y er l eş i m y er i a d re s i n i n b u l u n d u ğ u y e rd ek i g ö rev l i a s l i y e h u k u k m a h ke m e s i n d e a ç ı l ı r.
6 1 0 0 Say ı l ı H u ku k Mu h a ke m e l e r i Ka n u n u , m d . 4 6 /1 : H â ki ml er i n ya rg ı l a m a
fa a l i y et i n d e n do l ay ı … D ev l et a l ey h i n e ta zm i n a t d ava s ı a çı l a b i l i r. m d . 4 6/ 3 : D ev l et , ö d e di ğ i ta zm i na t n e d e n i y l e, s o r um l u h â ki m e ö d em e ta r i hi n d e n i t i b a re n bi r y ı l i ç i nd e r ü cu ed e r. m d . 4 7 / 1 : D ev l et a l ey h i n e aç ı l a n tazm i na t davas ı , i l k d erec e v e bö l ge a d l i y e m a h ke mes i hâ k i ml er i n i n f i i l v e ka ra r l a r ı n d a n do l ay ı , Ya rg ı tay i l g i l i h uku k d a i res i n de ; Ya rg ı tay B a ş ka n v e üye l er i i l e ka n u n e n o n l a r l a ay n ı ko nu m d a o l a n l a r ı n f i i l v e ka ra r l a r ı n d a n d o l ay ı Ya rg ı t ay D ö rd ü nc ü H uku k D a i res i n d e i l k d e re ce m a h kem es i s ı fa t ı y l a gö r ü l ür. D ava , b u d a i re ni n B a ş ka n v e üye l er i ni n f i i l v e ka ra r l a r ı n d a n do l ay ı i s e ya rg ı l a m a Ya rg ı tay Ü ç ü n c ü H uku k D a i res i n d e ya p ı l ı r … m d . 4 7/ 2: D ev l et i n s o r u ml u h â k i m e ka rş ı a çaca ğ ı r üc u d avas ı , ta zm i nat dava s ı n ı karara b a ğ l amı ş o l a n ma h kem ed e g ö r ü l ü r.
5 3 2 6 Sayı l ı Kab a h at l e r Ka n u n u , m d . 3: B u Ka n u n un g e n el h ü k üm l er i d i ğ er
ka n u n l a rd a k i ka b a h a t l er h a k k ı nd a d a u yg u l a nı r. m d . 2 7/ 1 : İ da r î p a ra c eza s ı v e m ü l k i y et i n ka m uya g e çi r i l me s i n e i l i ş ki n i da r î ya pt ı r ı m ka ra r ı n a ka rş ı , ka ra r ı n te bl i ğ i v eya tef hi m i ta r i h i n d e n i t i b a re n e n g e ç o n be ş g ü n i çi n d e , s u l h c eza m a h kem es i n e b a şv u r u l a b i l i r …
5 5 1 0 s ay ı l ı So sya l S i go r ta l a r ve G e n e l Sa ğ l ı k S i go r ta s ı Ka n u n u , m d . 1 0 1 : “ … b u Ka n u n h ü k ü ml er i ni n uyg u l a nm a s ı y l a i l g i l i o r taya ç ı ka n u y uş ma zl ı kl a r i ş m a h kem el er i nd e g ö r ü l ü r ”.
7 .HAFTA
İdare tarafından gerçekleştirilen bir faaliyet, hukuka açık ve ağır bir biçimde aykı rı olarak mülkiyet hakkı ya da kamu özgürlüklerine müdahale edi yorsa bu durum fiili yol olarak kabul edili r. Müdahale o kadar ağı rdır ki bu ağı rlık, söz konusu faali yetin idarilik vasfını ortadan kaldı rır, İdare tarafından gerçekl eşti rilmiş ol sa da hi zmet kusuru olarak değil , haksız fiil olarak nitel endi rili r. Dolayısıyla sorunluluğun hukuki niteliği değişi nce görevli yargı kolu da değişmekte dir ve haksız fiilden kaynaklanan uyuşmazlıklar ise adli yargının görev alanına gi rer. Türki ye’deki uygulamada pek hayat bulmamış ol masına rağmen fiili yol teori sine, genellikle “ kamulaştırmasız el atma” biçiminde ortaya çıkan mülki yet hakkı ihlall erine ilişkin uyuşmazlıklar söz konusu olduğunda başvurulmaktadır.
Uyuşmazlık Mahkemesi Kararı , E. 2016/411,K. 2016/54 5, T. 28.11. 2 016
“…İdari usul ve esaslar dışında idarece yapılan eylemler, “haksız fiil” niteliğinde olup, idarilik karakteri taşı mayan bu eylemlerden dolayı, ancak adli yargıda dava açılması mümkündür. İdarenin bir kamu hukuku kuralına, yasa, tüzük, yönetmelik gibi bir kural işlem veya bi r idari işl eme, ya da bir yargı yeri kararına dayanmadan kendiliğinden “haksız fiil” niteliğinde eylemde bulunması mahkeme içtihatları ve doktrinde ‘fiili yol” olarak nitelendirilmekte ve idarilik karakteri taşımayan bu
eylemlerden dolayı idarenin alelade bir fert du rumu na geleceği , sonuçta özel
hukuk hüküml eri ne göre çözümlenmesi gereken uyuşmazlıklara yol açılacağı kabul edilmektedi r…”
Anayasa’da Uyuşmazlık Mahkemesi Yüksek Mahkemeler başlığı altında düzenlenmiştir.
AY, md. 158: “ Uyuşmazlık Mahkemesi adli ve idari yargı mercileri arasındaki
görev ve hüküm uyuşmazlıklarını kesin olarak çözüml emeye yetkilidir.
Uyuşmazlık Mahkemesinin kur uluşu, üyel erinin niteli kleri ve seçimleri il e işleyişi kanunla düzenl eni r. Bu mahke menin Başkanlığını Anayasa Mahkemesince, kendi üyeleri arasından görevlendi ril en üye yapar.
Diğer mahkemel erl e, Anayasa Mahkemesi arasındaki görev uyuşmazlıkl arında, Anayasa Mahkemesinin kararı esas alınır.”
2247 Sayılı UMK, md. 1: “Uyuşmazlık Mahkemesi ; Türki ye Cumhuri yeti
Anayasası ile görevl endi rilmiş, adli, idari ve askeri yargı mercileri arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıklarını kesin olarak çözmeye yetkili ve bu kanunla kurulup görev yapan bağımsız bir yüksek mahkemedir.
Özel kanun uyarınca hakeme başvurulmasının zorunlu olduğu hallerde, eğe r hakemlik görevi hakim tarafından yerine getirilmiş ise bu merci, davanın konusuna göre , yukarıdaki fıkrada yazılı adli veya idari yargı mercilerinden sayılır.”
UMK, md. 2: “Uyuşmazlık Mahkemesi bir Başkan ile oniki asıl, oniki yedek
üyeden kurulur.
Uyuşmazlık Mahkemesi, hukuk ve ceza bölümlerine ayrılır. Hukuk Uyuşmazlıkları Hukuk Bölümünde, Ceza Uyuşmazlıkları Ceza Bölümünde karara bağlanır.”
