Z a m a n ı m ı z d a ş e h i r c i l i k v e m i m a r î
M. W . D u d o k Architeclure d'Aujourd'hui 10. 1936 dan
Dudok'un. Belçika mi.narları XV. ulusal kongreleri münasebetile verdiği bir konferanstan Şehircilikte esas, kuvvetli'bir mantıkla medeni bir
nizam yaratabilmektir. Bu ninizam, ikamete tahsis edilen m a halleler, endüstri için ayrılan mıntakalar, nakliyata m a h -sus mahallerle, sayfiye ve istirahat yerlerinin, aralarındaki münasebet gözetilmek suretile, tanzim ve tertibile kabil ola-bilir. Şehircilikte herhangi bir tevsi meselesi düşünüldüğü zaman, iki cihet nazarı itibara alınır: Birincisi; inşa edile-cek olan arazi parçası, ikincisi de; inşa edilmiyeedile-cek, f a k a t şehrin umumî plânını tamamlıyacak olan hali arazi
par-B ü t ü n gayret ve mesaiyi yalnız inşası düşünülen arazi parçası üzerinde teksif eylemek büyük bir hatadır. Zamanımızda şehirlerdeki nüfusun endişe verecek derecede çoğalmasından dolayı, mevcut iskân kanunlarına, nizamla-rına rağmen, halk henüz şehirlerde çok dağınık ve karışık bir şekilde bulunmaktadır. Bu hususta ancak mantıki ve iç-timaî bir nizamın cemiyete yardımı dokunabilir. Bu nizam, yukarıda tarif ettiğimiz gibi, yalnız inşa edilecek arazi için bir tek cihetten değil, f a k a t şehir kadro ve plânına dahil bulunup ta, şimdilik inşa edilmiyecek olan arazinin de ayni zamanda etüdü ile iki cihetten mütalea edilmekle meydana gelebilir. Teşkil edilecek bir şehirde, halkın karakteri (ziraat-çı, sanayici ilh... gibi), ayni zamanda maddî, manevî ihtiyaç-lar ve mülkiyet kaideleri de gözönünde tutulmalıdır.
Eskiden şehirlerde mevcut olan temerküz, sıkışık yaşama sistemi, otomobil, telefon, telgraf, radyo gibi maddi ve ma-nevi bir şekilde, insanlar arasında irtibat ve münasebeti te-min eden vasıtalar sayesinde, bugün nisbeten azalmış bu-lunuyor. Bu hususta şimendiferlerle otomobiller şehircilikte birbirinin aksi roller ifa etmişlerdir. Nasıl ki eskiden şimen-diferler güzergâhlarına halkı çekmiş, temerküz ettirmeğe âmil olmuşlarsa, bugün de sür'at ve konforla mücehhez olan otomobiller halkı kırlara doğru dağıtmağa, açık havada ya-şatmağa vesile olmuşlardır.
Şehirlerin gittikçe çoğalan nakil vasıtaları fikrî hayatın genişlemesini intaç etmiştir. Fikrî hayatta bir tevazün hu-sule getirebilmek gayesiledir ki biz de şehirlerimizi kurar-ken, gerek ikametgâhlarımızda, gerekse şehirlerin ikamete tahsis edilmiyecek olan mahallerinde yeni yeni şartların h u -sule gelmesini istiyoruz. Tevsi plânlarında tabiate büyük bir ehemmiyet vermeyi, bilhassa kalabalık şehirlerde ormanlara, yeşilliğe, parklara yer vermeyi unutmamalıyız.
Sonradan çare a r a m a k t a n s a herhangi bir yanlışlığa ev-velden mahal vermemek şüphesiz daha hayırlı olacaktır. Bu-na biBu-naen yalnız şehirlerin tevslini düşünmiyelim. On-ların müstakbel ihtiyaçlara nasıl tekabül edeceğini, tanzim ve itmamının ne şekilde temin edileceğini de bilelim.
Herhangi bir sahada olursa olsun, tekâsüf hâdisesinin nihai bir haddi vardır. Böyle bir haddin şehircilikte mevcut olmıyacağına şüphe edilir mi?
Şehirlerde n ü f u s u n çoğalışının -ve meskûn ımntakaların meydana gelişinin bir tesadüf neticesi olmadığını kabul edi-yor ve bu hâdiselerin iktisadî, askeri ve d a h a bir çok âmil-lerin tesiri altında vukua geldiğini biliyoruz. Şehirâmil-lerin tevsii düşünülürken, her şeyden evvel inşa edilecek arazi parça-sının tahdit edilmesi elzem olduğu kanaatindeyim. Bu tahdit işi yapılmadan ne bir şehir ve ne de bir kasabanın tanzim ve tevsii kabil olamıyacağma şüphem yoktur.
İçinde hayat ve hareket olan her şey daima tekâmül ve inkişafa doğru gider. Şehirlerde de eski mahalleler za-manla gözden düşer, yeni mahalleler daima çoğalan yeni ihtiyaçlara cevap verebileceğinden halkı kendisine cezbeder. Nüfusun bu mahallelerdi tekâsüfü neticesinde, buralari da hakikî ikametgâh mahallesi vasıflarını kaybeder. Çünkü ya-vaş yaya-vaş bu mahallerde küçük ticaret, küçük sanayi inkişaf etmeğe ve binnetice kendi ihtiyaçlarına mahsus binalar vü-cude gelmeğe başlar. Bu hale sık sık tesadüf edilir. Nitekim Amsterdam şehri için yapılan enteresan bir etüd burru bize bir kere daha isbat etmektedir.
Eeğil yalnız şehirlerde, kasabalarda, nahiyelerde bile otoriteler inşaatı tevsi plânlarına göre nezaret altında bu-lundurmalıdır. Fakat hangi otorite bu şartlara hakkile ria-yet edebilmiştir? Netice itibarlle, yukarıda mevzuu bahsetti-ğim gibi, şehirler kurulurken inşa edilmiyecek araziyi de, inşa edilecek kısımla beraber etüd etmek ve inşaatı tahdit etmek hususunda ısrar ediyorum.
Bütün arzuların tezahür ettiği, bütün mecburiyetlerin iktiham edildiği şu devirde biz, mimarlar yaratıcı bir eser meydana getirebilmek için, büyük bir sabırla projelerimiz ü-zerinde çalışırken, mesaimiz neticesinde esaslı bir fikir ortaya atmak mecburiyetindeyiz. Bazılarımız bunu yazılarile isbata çalışır, bir çoklarımız bütün bu mesainin dimağında muha-keme ve münakaşasını yapar. Ben derin tefekküre d a h a bü-yük bir ehemmiyet veriyorum. Bu uzun düşünce ve gayretler fikrimce, meydana getireceğimiz eserler üzerinde d a h a iyi tebarüz ve tezahür eder. Meslekdaşlarım düşüncelerimi din-lemek ısrarında bulunmamış olsalardı yine sükûtu tercih ederdim. Bugünkü müsahabemizde mimari hakkındaki fikri-mi de topluca söylemeğe müsaadenizi dilerim:
işte, bu zaman m e f h u m u içinde meydana getiriien tam ve mantıki inşa eserleri mensup oldukları devirlerin en güzel, en mükemmel ifadeleridir.
Teknik ve iyi olan h e r inşa eseri bedii mimari demek değildir. Binaların gözle görünen aksamında teknik strüktüre niçin bu kadar ehemmiyet verildiğinde bir m a n a bulamıyo-rum. Tabiati gözönünde tutalım; ne nebatî ve ne de hayvani teşekküllerde de gözle görülebilen bir strüktüre tesadüf e-dilir mi? Hayvanatın iskeletleri daima nazardan m a h f u z ola-r a k yaola-ratılmıştıola-r. Bina inşaatında bu esasa ola-riayet edilmesi fikrindeyim. Meselâ beton bir lento'nun tuğla ile örtülmesini tercih ederim. Bu şekil binanın iskeletini gözümden saklar. Bumı söylemekle gayri tabiî ve faydasız bir inşa sistemini m ü d a f a a etmek İstemiyorum. Fakat bina dahilinde her de-tayın hâkim ve âmir bir karakteri olması doğru değildir. Bi-lâkis sadelik ve tevazu tercih edilmelidir. Bir binanm tek-nik strüktürünün meydanda bırakılması neticesinde sa-kinlerine karşı takınacağı gurur ve hakimiyet o binanın es-tetik tesirlerini ortadan kaldırır.
Bugün inşaatta her türlü malzemeyi kullanıyoruz. Pek tabiî olarak artist, bir yenilik yapmak arzusile, en modern malzemelerden istifade etmeğe çalışıyor. Çelik, beton, cam, ziftli döşemeler, muhtelif izolasyon maddeleri gibi yeni mal-zemeler, yeni yeni inşa şekillerinin meydana gelmesine sebep oluyorlar. Meselâ betonarme; ufkî hatları, klâsik mimarinin muvaffak olamadığı hadlere kadar uzatabiliyor. Asfalt; eksiz, yekpare ve dümdüz bir çatıyı meydana getirebiliyor. Demir iskelet; ince ve göze ağır gelmiyen bir şekilde binanın esasını ve hudutlarını tesbit ediyor. Mimari toprakla alâkasını kesi-yor. Teknik imkânlar sayesinde malzeme adedi çoğalıyor, yapı şekilleri değişiyor, inşaatta güneşin rolü mühim bir mevki alıyor, sıhhî tesisata pek fazla ehemmiyet veriliyor. Pencereler genişletiliyor ve güneşi en muvafık bir şekilde alması temin ediliyor, dahilî servisler ilmî etüdlerle en kolay ve en kulla-nışlı bir şekilde yapılıyor ve nihayet konfora müteallik her türlü tesisat umumî bir ihtiyaç olarak kabul ediliyor.
İşte, inşaat âleminde tekniğin hakimiyeti her t a r a f t a göze çarpmakta ve teknik sayesinde bugün her müşkülün halli imkân dahiline girmektedir.
Zamanımızda eksikliği en az hissedilen şey fikir cereyan-larıdır. Hemen her t a r a f t a her türlü mesailin incelenmesine hummalı bir şekilde çalışılıyor. Mes'ut ve m ü r e f f e h şehirler yaratmak, insanların müstakbel ihtiyaçlarını göz önünde t u t -mak, hayatı güzelleştirmek, nefisleştirmek, ufak ufak şehirler, kasabalar meydana getirmek, ev m e f h u m u n u en ufak h a d -dine ihtisar etmek, en az malzeme ile otorulacak en fazla yer temin etmek mimarinin bugünkü gayesidir.
Binalarda gördüğümüz bazı hususi alâmetlerden de b a h -setmek isterim. Bunların telkin ve ilham tesirleri olduğuna şüphe etmemekle beraber, bazan da manasız oldukları
gö-rülmektedir. Ancak kuvvetli ifadeye malik alâmetler mimari estetiğin inkişafına yardım edebilirler.
Yeni inşaatta fonksiyonalism tesü'i ise binaların harici şekillerine, tahsis edildikleri şeyin ifadesini vermekle kabil olur. Fonksiyonalism'in binalarda esası teşkil eden bir âmil olacağında şüphem vardır. Fikrimce gerek hususî alâmetler, gerekse fonksiyonalism tesirlerinden ziyade mimarî estetiği artistin eserinin kendisinde aramalıdır.
Dünya mimarî mecmualarım karıştırdığımız zaman, bi-n a şekilleribi-nde göze çarpabi-n bir iştirak seziyoruz. Bazı muay-yen şekillerin umumiyetle kabul edildiğini görüyoruz. Bu hal eski stildeki eserlerin aynen kopye edilmesinden d a h a az makul bir harekettir. Gaye, muhit, malzeme, iktisadî cihet-lerin mülâhazası mimari şekilleri müşabehete değil, ayrılığa sevketmelidir. Bundan başka intihal hâdiselerinin de m i m a r -lık san'atının inkişafına m â n i olduğu şüphesizdir.
Mimaride «ifrat» ı da burada zikretmeden geçemiyece-ğim. Son zamanlarda her t a r a f t a cam binaların yükselmekte olmasını «ifrat» t a n başka hangi kelime ile tavsif edebiliriz? Binaların dahilî ve haricî aksamında, tamamen cam bölme ve duvarlar yapılması bence büyük bir h a t a d a n başka bir şey değildir. Evlerimizin içinde bulunduğumuz zaman, haricî tesirlerden yalnız vücudümüzü değil, fikrimizi, dimağı -mızı da saklamak ihtiyacındayız. İstirahat, sükûn ve emniyet ancak hariçle alâkası olmıyan kapalı evlerde bulunabilir ka-naatindeyim.
Çatısız bir mikâb üzerinde sayısız pencereler sıralamakla mimari meydana gelmez. H a t t â dahilî plânlar ihtiyaçlara te-kabül etse bile... Mimarî bir eser vücude getirebilmek için bi-n a bi-n m ruhubi-nu, karakteristik bir şekilde, haricibi-ne aksettire-bilmek lâzımdır. Bir kilise inşasmda dinî ve r u h a n î hislerin tezahürü istenildiği gibi, bir mektep binasında çocukları ken-disine cezbedecek hususî vasıflar aranır. Bir milletler sarayı yaparken, milletler birliğini en iyi ve en muhteşem bir şe-kilde ifade edecek hatlar, fikirler istenir.
Mimaride her şeyin tek bir ifadesi vardır: Nisbet. Renk-lerde, kitlelerde ve nihayet heyeti umumiyede bir nisbet... Musikide olduğu gibi mimaride de güzellik ancak proporsiyon sayesinde elde edilir. Ben eserlerimde daima karakteristik bir nisbet elde etmeğe çalıştım. Bu sebeplfe hiç bir usule ve for-müle bağlanmak istemedim. Eserlerimde bir hassasiyet ifade edebilmekten başka endişem yoktur. Şekilleri yavaş yavaş basitleştirmek meylinde bulunuyorum. Mimaride daimi ve k a f i tesirler d a h a ziyade itidalle elde edilir. Eskiden büyük bir zevkle meşgul olduğum eserler bugün banim için hazin bir kritik mevzuu teşkil etmektedirler. Âdeta taciz edici bir kritik mevzuu...
