Farabi et-türki"devlet" Konusunu/ MübahatTÜRKER-KÜYEL ** ABSTRACT

Farabi et-Türki "Devlet" Konusunu/

Acab~

Ke ndi Bilgi Teorisine

Aykırı

Biçimde mi

incelemiştir?*

MübahatTÜRKER-KÜYEL **

ÖZ

Farabi. "Devlet"i. "Kendi Bilgi Teorisi" ile tam bir tutarlılık içerisinde

"Bilimsel Yol" dan "Ta'rif" etmeyi başarmıştır.

Aııafıtar Kelimeler: Farabi'nin özdeşlik ilkesi temelinde kullandı~ı anah- tar kavramlar: "Ma'kOiat". "MahsOsat", "MeşhOrat". "MakbCllat".

ABSTRACT

Did Farabi et-Turki Examine the Question of the State against his own Theoıy of Science?

Farabi achieved to d efi ne the concept of the state in full harmony w ith his own theory of science through the scientific method.

Key Words: Farabi et-Turki. the state. ma flatat. mafısiısat.meşfıQrat. makbultit.

B

ence, bu konu. "Bilgi Teorisi Çerçevesi" içerisinde, "Gerçek"lerin

"Doğru Bilgisi" olarak, büyü gibi sihir gibi. birtakım köklere bağ­

lı kavramların ve yöntemlerin ^karşıtı halinde konulmuş "Bilimsel

Kavramlar"ı ve "Yöntem"leri. ta yazının icadından bu yana. bütün tazam-

munlarıyle takip etmiş bir araştırıcı olan Hoca'yı anmanın. hem de. tam ve doğrudan doğruya, bir vesilesidir. Hoca. ayrıca. bilimsel bilginin yığıl-

. gan ve ilerleyen çizgisinin "reference"larını göstere göstere, "Orta Çağ"da.

Batı'ya, "Düşünce Formu"nu islam Alemi'nin vermiş olduğu¹ tezini sun-

• Bu sorunun dayantılarından bir cevap olması bakımından. krş. MObahat Türker-Küyel.

"Farabi'de [)!ılfeı ile Bilim Ilişkisi". Cuıııfıuriyelimiziıı 80. Kunıluş Ytldöııiiıııii Aııı Kitabı, AÜ DTCF, Ya. 394, ün.Bsm. 2004, s. 297-300.

• • Prof. Dr .. DTCF Felsefe Bölümü, Felsefe Tarihi Anabilim Dalı Başkanı, Emekli ö~retim Üyesi:

Atatürk Kültür Merkezi Eski Asli Üyesi. ANKARA.

Mübahat Türker-Küyel, "AI-Khwarazml's Algebra", (Pakistan-Hijra Council One H undred C re- at Books of lslamic Civilisation-Mathematical Sciences: ı, islamabad, M. ı989, H. 1409. N.A.

Baloch: Preface. Aydın Sayılı. ıntroduction}, Kitap Tanıtma Makalesi: Erdem, Cilt V, Sayı 15, Eylül ı989. s. 997-1011; Aydın Sayılı. "ai-Khwarazmi. 'Abdu'I-Hamtd ibn Turk. and the Place of Central Asia in the History of Science and Culture·. s. 1-100, Erdem. Cilt VII. Sayı 19. Ocak 1991 (Haziran 1993), s. 1-2: "Medievallslam was largely responsible for the shaping of the ca- non of knowledge which dominated medieval European thought." Türkçe çevirisi. Melek Do-

i~ ~~

Erdem 1 174

56 2010

Mübahat TÜRKER-KÜYEL

muş²• o yolla, "Kütübhane +Medrese+ Hastahane+ Rasathane Kurumları"

ile. Dünya'ya "Türklerin Etkisi ve Katkısı"nı isbaı etmiş³• Farabi'nin Fizik Bili- mi yanında⁴, Psikoloji, Sosyoloji ve "Yönetim (Siyaset) Bilimleri {Sosyal Psi- koloji)" ile de uğraştığını. bize. hatırlatmıştır.' "Felsefeciler"in, "Bilim" ile ta- nışmış olma zaruretlerinde~ "Bilim Tarihi"nden yararlanabilecekleri gibi, "Bi- lim Tarihçileri"nin de "Felsefe" ve. özellikle, "Felsefe Tarihi" ile irtibatta ol-

ması gereğini vurgulamıştır.⁶

Bu anı gününde. Hoca ile ilgili hususta, bütün gerekçelerimi birer birer sa- yıp dökmem mümkün değildir. Ama, özellikle. bu paneldeki konumla doğ­

rudan doğruya ilişkisi olan bir tanesinden vazgeçemiyorum. O da. bu gün.

Dünya'da, "Political Science" "Science Politique", "Siyaset Bilimi" denen bi- lim dalı.nı. islam Aıemi'nde. ilk kez. Farabi'nin kurmuş olmasıdır.⁷

Farabl, bu ilime. "al-'ilm al-Madanly" veya "al-Falsafa al-Madaniyya" veya

"al-Siyasa al-Madaniyya" diyordu.⁸ Çünkü. o. "ai-Hikma", "al-'İlm", ve "al- Falsafa" terimlerinin aynı manaya gelmiş olduğunun bilincine. artık, tarna- miyle erişmiş bulunuyordu.⁹ -Biz. bu bakımdan. "Felsefenin Tarihinde ve Ta'rlfinde. Bir Kaynak Olarak Farabl" temasını işledik; irdeledik; yazdık.

Hoca. bu yazıyı

Erdem'de

yayımlamıştır. -" ... mış" diye, "şuhudi mazl {-mış'lı geçmişı⁰)" slgasını kullanıyorum. Çünkü, daha önceden. bundan. bir şekilde, haberi m olmamıştı.-O üçü, "al-Hikma", "al-'llm", "ai-Falsafa", Farabi'ye göre.

"Gerçek

Hikmet",

"Gerçek

ilim",

"Gerçek

Felsefe" anlamında, bir aynıyeti haiz idi.

Zaten, felsefenin konusu. bugün de, değişmemiş bir halde,

"Gerçek

Varlık",

say ve Aydın Sayılı. "Harezm i ile AbdülhamTd ibn Türk ve Orta Asya'nın Bilim ve Kültür Tari- hindeki Yeri", s. ıol-214. Erdem, Cilt Vll, Sayı 19. Ocak ı99ı (Haziran ı993), s. ıoı-102: "Orta Ça~ Islam _Dünyası. Orta _Çağ Avrupa DUşüneesine hakim olan bilginin yön ve yaklaşımlarını şekillendirmede büyük ölçüde sorumlu idi."

2 Mübahat Türker-Küyel. "Aydın Sayılı'nın Hayat Hikayesi, Eserlerinin De~erlendirilmesi ve Lis- tesi" (lngilizcesiyle birlikte). Erdem, Aydın Sayılı özel Sayısı. Ci lt IX. Sayı 25. Mayıs 1996. s. 3-29.

3 Bkz. burada. dipnot 2.

4 Aydın Sayılı. "FarabT'nin Hala Halilimdaki Risalesi ~ Be/leteıı,

xv.

¹⁹⁵ ı. Mayıs. s. ı 23-ı 74.

5 Aydın Sayılı. lakdım·. Uluslararası /bıı 7ürli. Harezmi, Rlr86f. Beyrilııf ve /bıı Siııa Sempozyunıu Bil- dirileri (9-12 Eylül/985}, (lngilizceye çevirileriyle. AKM, ı990. s. ı ı-ı2. ı1.

6 71irlıiye Felse{t-Maııtıli. Bilim Tarifıi Seıııpozyunıu Bildirileri, 19-21 Kasım 1986, ülke Ktb .. Ankara

ı991. s. 358-359.

7 Muhsin Mahdi. "ai-Farabi and the Foundation of lslamic Philosophy", Essays oıı Rirabi. iraj Af s- har. 1-3. February. 1975. Teheran 1976.

8 Bkz. burada. dipnot •.Kısa a-·f.Aunı (la SlaLisLiquedes Scieııce}. O. Amin. le caire 1948, p. ıo4.

9 MUbahat TUrker-Küyel. ·rarabi'ye Bir _Hazırlık Olmak üzere Islam öncesi Türklerde Felsefe·.

Kutadgu Bilig Felsefe Araştırmalan Dergisi, Sayı 3. Mayıs 2003, Istanbul.

lO Erdem, Cilt VI. Sayı 18. Eylül 1990 (Kasım 1992), s. 725-735. Ingilizce aslı. AKM, Uluslararası Osmanlı öncesi Türk Kültürü Kongresi'ne "al-Farabiasa Source of the History of Philosophy and of ıts Definition" başlığıyle sunulmuştur. Bkz. Uluslararası Osmanlı Oııcesi 71irk Külliirü Koııg­

resi Bildirileri (4-7 Eylül 1989). Ankara 1997, s. 125-138.

Farabi et-Türki "Devlet" Konusunu.

Acaba Kendi Bilgi Teorisine Aykırı Biçimde mi incelemiştir?

"Doğru Bilgi", "Asıl Değer"¹¹ ve bunlar arasında. bakış açılarına göre. ulaşılan

ayniyettir. Bu "Aynıyet" gösterilirken. Matematiği (Farabl'de "Riyaziyyat"ı)

protatip olarak kullanmaktır.¹² Öyleki. Kelime olsun. Kavram olsun. Kavram

Bağlantılan olsun. bunlar. hep. Matematik örneğine göre. zihnin matema- tik işlem yaparkenid yürüyüşü örnek alınarak. geliştirilir. Başka bir ifade ile.

"Axiome", "Postulat", "Definition" (Ta'rlf.Tanım)lar getirilir. Daha başka bir ifade ile de. temeline "Özdeşlik ilkesi (Principe de Non-Contradiction veya Principe d'Identite)ni almış "Külll+ZarOri+Doğru+Yaklnl" önermeler bir ara- ya demetlenir; destelenir. işte. bu. Farabl'de. "Bilimin Yöntemidir". Başka deyimle, "Gerçek Varlık", "Doğru Bilgi", .. Düzgün Davranışlar" arasında. olabil-

diğince. bakış açılarını, "Akıl" ile "Konu"yu "Doğuştan gelen", Mantıkta A=A ile gösterilen. o "Özdeşlik ilkesi" temelinde. -didik didik didiklemek. ivil ivil irdelemek. bu fiilieri mümkün kılan yetiyi, "Akıl''ı. gereklerini. ilkin. "Cansız­

lar" sonra. "Canlılar". sonra. "İnsanlar"dan oluşan "Gerçek Sınıflar" (Mantıkl

·sınıflar) sırasında. rontem olarak kullanmaktır}³ Bu yaklaşımı. Farabl'yi,

"Orta Çağ Islam Alemi"nde. ilk kez. "Siyaset Bilimini kuran adam" konumu- na. işin künhüne vakıf olan gerçek oteritelerin ise¹⁴, "Aristoteles'in yapama-

mış olduğu şey" dediği "şey"i¹⁵ "yapan adam" durumuna getirmiştir}⁶

Farabi'nin sistemi. yapı ca. öyle kurulmuştur ki. orada. hangi özel mesel e ele

alınmış olursa olsun. o mesel e hakkındaki çıkış ve varış noktaları. sistemin çı­

kış ve varış noktalarına. -sistemin bütünündeki ^çıkış ve varış noktalarına-. sadık kalır: onlardan ayrılmaz: hatta. onlarla olan paralelliklerinden de öte. hep, bir ayniyet gösterir. Farabi'nin "Varlık+Bilgi+Değer" konularında. "Yöntem''i.

tıpkı. Geometrideki gibi, Geometri yaparken, akılın yürüyüşünü model olarak

alıp, yani, "Axiome", "Postulat", "Definition"lardan kalkıp, isbatlara ulaşmak­

ta olduğu gibi, düşünce adımları ata ata. "Ta'rlf"ler ile başlayıp, onlardan kalkıp. onları "Öncü! (Premisse)" olarak alıp, "Burhan (Demonstration)" zin- cirleriyle "Sonuç (Conclusion)"lara varmak yaklaşımı, ve. o üç konuyu bir- birleriyle "Akıl"a dayanarak bağdaştırıp, -Farabl'deki "al-Madlna (mensubu)

ll Bkz. And re Lalande. Vocabulaire Tedıııique el Ffıilosopfıique. PUF.

12 Mübahat Türker-Küyel. "Farablnin Geometri Felsefesi (Fiirtibf'ııin Eucleideslıı Sloikeia sııwı 1. ve V. Krıaplamwı Başlaııgıçlamıın Ozerine Yapmış Olduğu Şerfı}': Kitap Tanıtma Makalesi. Erdem. Ci lt VI, Sayı 17. Mayıs ı 990 (Mayıs ı 992). s. 569-586: Fiirtibf'ııin Geometri Felsefesine Ilişkin Meliııler, Eucleidesln Birinci ve Beşinci Kıtabmm Başma Yapmış Olduğu Şerfıler. AKM, Farabi Külllyatı. V. Anka- ra ı 992: Mübahat Türker-Küyel. "Felsefe ve Etik Ilişkisine Bir örnek: Farabi'de Geometri Fel- sefesi", Bilge. sayı 37. Yaz. 2003, s. ı 7-29.

ı 3 Bkz. burada, dipnot •.

14 Sir David Ross. Aristotle. Methuen. September 15. London ı 923, Repr. 1974.

15 Mohammad Soussi (Tunus). "Harezml"nin Magribi Okulu'na Etkisi ve Bu Okulun Gerçekleştir­

miş Oldu~u Ilerleme", Fransızca aslınçlan çeviren: Mübahat Türker-Küyel. Uluslararası ffm Tıirk.

Hareınıf. Fiirtibf. Beyrilııf ve ibıı Siııa Seıııpozyumu Bildiri/eri; ve, Fransızca. Almanca asılları cildi, Ankara 9-12 Eylül 1985, AKM Yay., Sayı: 42. Dizi: ı. Ankara 1990, s. 317-327. s. 320-322.

ı6 Bkz. burada. dipnot 7.

~~ ~~

1 Erdem

175 56 2010

i~· ~~

Erdem 1 176

56

2010

Mübahat TÜRKER.-KÜYEL

insan" "Fertleri"nin. "Akıl" yolu ile. "Ara (kişisel görüş)"sını "Takyld", "Af'al

(Yapıpetmeler)"ini "Takdir" kavramlarını hatırda tutarak-. temellendirip,

"Sonuç" alma davranışı. bu anıdaki sorumuzun cevabı bakımından aynı durumda bulunmaktadır.¹⁷ Çünkü, onda da, Farabi tarafından Biyolojiden alınmış o asli manasındakr "(Canlı varlık) 7Iirü" hakkında değil de. "(Ger- .

çek)

( ^Fertleri Değerlerle Yoğurulmuş) (bir canlı varlık) 7Iirü"

=

"Varlık"ın "Akıl­

lı canlı=Animal

Rationalis)"

türü

=

"Varlık"ın "(Devlet halinde yaşayan canlı =

Zoon Fblitikon.

Hayvan-ı insl veya ünsl)"

türü

var ya, işte onun teşkil etmiş ol- duğu bir "(Akılsal) Sınıf'ı olan. adına "Devlet (Farabl'de ise.

al-Madfna)"

^de- nen

"Gerçek

(Bir

voces.

bir

ses

o_lmayan. bir gerçek bildiren} Sınıflar"ın alaca- ğı "Şekil"lerden neler varsa. onları biribirleriyle karşılaştırılarak

isbat

yolu- na ulaştıran "Ta'rif (Tanım. Definition)"lerine varılır. -"Ta'rlf". bilindiği gibi.

"Cins-i karlb (Yakın cins) + "Fasl-ı karib (Ayrım. Difference Specifiquer ile yapılır. Eğer. "Yakın Cins"e. "Ayrım" değil de. onun yerine. "Hassa (la Propriete)" veya '"Araz (l'Accident)" eklenirse. artık. "Ta'rif" değil. "Tasvir (la Description)" yapılmış olur. Oysa. "Tasvir" bir

isbat

fiili değildir; bir anlatım fii- lidir.- O söz konusu olan "(Devlet) Şekilleri" ise. "Yöneten" ile "Yönetilen"lerin

"Gayeler"inin oluşturmuş olacakları, henüz tam olarak belirlenmemiş. bu yüzden de adı "Şey" olan. "şey'lerin" teşkil edip haklarında bize onun bir

"(Duyusal} Şekil"ini verecekleri "Gerçeklik"lerdir. -Bu "Şey" ise. kökte. "Ce- bir

(Gabrum.Gabarum.al-Gabra)"deki

"x Bilinmeyeni" olup, x (Ksi) harfinin Arapçadaki "Şey'"e dönüşmüş halidir.^18- "G~ye" denen sebepler ise. "al- Madfna (Devlet 'Akılsal SOreti')"ya en az iki kere "belirleme" verir. Birisi. bir

"İctima·at-ı Cama·at" (Toplanmışların Toplaşıklıkları) olarak ai-Madfna. öte- kisi de, "Yöneten" ile "Yönetilen"in "Kendi Zamfrlerindeki" "Kendi

Gayelerine"

ilişkin olarak

al-Madfna.'

⁹ Farabi, "Belirsiz"in=Henüz "Ta'rlf"i verilmemiş.

ama. verilecek olanın -Burada.

"ai-Madfna

(Devlet)"nın-"Ta'rif"ini de, aynen,

"ta'rlf" yapmanın o

belli yol/anna.

^o

belli yöntemine

göre yapar. Bu yolları hazır­

layan 'kavram· veya 'önerme· demetlerinin adları ise.

edinilen bilginin kökeni- ne göre.

"Ma'kulaı·: "Mafısasat". "Meşfıurat"ve 'Menkulat'tır. Farabl. bu kavram ve önerme gruplarını

tesbit

ederken. ilkin, en başta. her şeyden önce. işe. ge- rek konuşma. gerekse yazı dilini,lisanı inceleyerek başlar; oradan yürür. Bun-

ların dördü de. kendilerine dayanılarak çıkanşlar yapılan bilgi kökenleridir.

"Ma'kOlat" (Akılsallar)": Akıl'da. doğuştan bulunan ilkeler,

kavramlar.

^onda-

17 Krş .• ffıs4 ·al-'Uiiinı. O. Amin neşri; Marali b ai-Mawcüdaı. Naccllr n eş ri; Ara· al-Alı/ Madiııa al-raııla.

Tafısil al-Sa ada, (Richard Wolger. Clarendon. 1985).

18 Jens H0yrup, "ai-Khwllrazmi, lbn Turk. and Liber Meıısuralioııımı: On the Origins of lslamic A~­

gebra·. Erdem, Cilt ll. Sayı 5, Mayıs 1986 (EylUl 1986). s. 476.

19 Bkz. ifısô. aı-·uıuııı. O. Amin neşri. 5. Bahis ve Maralib ai-Mawcıidat. Naccar neşri.

Farabi et-Türki "Devlet" Konusunu,

Acaba Kendi Bilgi Teorisine Aykırı Biçimde mi inceıemiştir?

ki bu kavramlarla o ilkeler arasındaki bağıntıları kullanarak sonuçlara varma

durumları. halleri. "MahsOsat (Duyusallar)": Beş duyu ile alınan duyumlar.

onları biribirierine ~ağlama temelinde, 'Tecrübe kazanma·. 'Tecrlb (Deney)' yapma. "Hiyel (Her türden Teknoloji)", "KaanGn"lar. "Kulllyat". "MeşhGrat (Yaygınlar)": Kulaktan işitilerek öğrenilmiş ve öncü! kılınmış her tür bilgi.

"MakbOlat (Kabul edilmişler)": Otoritelerden alınmış ve öncü! muamelesi

yapılmış bilgiler. Farabl. bu önerme demetlerinden ilk ikisini, "Ma'kGlat" ile

"MahsGsat"ı, bir kez de. sırf. "Gerçek Hikmet". "Gerçek Biltim", "Gerçek Felse- fe" yapmak üzere. kendilerinden akılsal işlemlerle yola çıkılacak olan "Talim ve Ta'allüm Mebde'leri"²⁰ (Öğretme ve Öğrenme ilkeleri) dediği ilkeler ile, o öğretilecek ve öğrenilecek "Şey'"in, "x"in, "Konu"nun. ilkin, "VucGdunu"

( Varlrkını) ortaya koyan, "Vücud Mebde'leri"²ı (Varlık ilkeleri) dediği o. he- nüz. bilinmeyen "Şey'"in, "Konu"nun, o "x Bilinmeyeni"nin (Dığru) Bilgisini,

"Külli+ZarGri+Doğru+Yaklnl" "Bilgi"sini edinmekte, bir ilk çerçeve olarak te- mete koymuştur.

İşte. Farabl. bu yolla. kendi bilgi teorisiyle tam bir tutarlılık içerisinde,

yukarıda işaret etmiş olduğumuz "o şey"'i. gerçek oteritelerin "Aristoteles'in yapamam ış olduğu şey"' dediği şeyi, "Devlet''i, vilirnsel yol ile ta 'rif etmeye mu- vaffak olmuştur. ...

20 "'Ta'llm ve Ta'allüm Mebdeleri"': Ma Hııwa? (O şey nedir?) + 11ıınıa, Bi ma, Min ma Huwa? +Li ma Huwa?

21 "'VücOd Mebde'leri"': Ma Za?(Bu. var mıdır?-Yoksa yok(luk) mudur?)+ :Aııma, Binıa. Min ma Za?

+Uma Zô.?

• • • Bu anı panelini gerçekleştiren Hey' ete. katkılarıyle gönül bağlarını kuvvetlendiren Panelist- lere. buraya kadar gelip bizi dinleyen sayın dinleyenlere. teşekkür ediyorum. Soruma açık bir cevap verdim mi bilmiyorum. Ama. Farabi'nin soru m la ilgili konudaki terminolojisinden alıp kullanılabilecek bir terkip olan ··ictima'at-ı Cama·ar· (Toplanmışların Toplaşıklıkları) terkibi- ne. hep birlikte girmiş olduğumuz kanısıyle, hepinizi saygı ve sevgiyle selamlıyorum; tekrar

teşekkür ediyorum.

~~

~,;

J Erdem

177 56 2010