2006; Cilt: 3 Sayı: 1 Sayfa: 19-25
Yazıma adresi:Erdem AYDIN. Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Deontoloji, Tıp Etii ve Tarihi Anabilim Dalı Tel: (0312) 305 10 98
Alındıı tarih: 18. 01. 2006, kabul tarihi: 20. 01. 2006 19
TAIYICI ANNELKLE LGL ETK SORUNLAR
Erdem AYDIN
ÖZET
Çocuk sahibi olamamak evli çiftler için önemli bir problemdir. Günümüzde yeni üreme teknikleri çiftlere bu konuda yardımcı olurken, yine de çözüm bulamayanlar, baka arayılara girmektedir. Söz konusu arayılardan birisi çocuk sahip olamayan çift ile taıyıcı anne arasındaki anlamaya balı olarak gelien taıyıcı annelik olgusudur. Taıyıcı anne, erkee ait sperm ile hamile kalabilecei gibi invitro döllenmeyle meydana gelen embriyonun uterusa transferi ile de hamile kalabilmektedir. Evlat edinme alternatifine karı, gebe bir anneden alınan ya da kısmen de olsa genetik balantının bulunduu bir çocua sahip olmayı yeleyen çiftlerin bu giriimleri bazı etik sorunların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Anne ve babanın üreme hücrelerinin biraraya gelmesi sonucu çocuk sahibi olmak üzerine kurulu geleneksel aile anlayıı taıyıcı annelik olgusuna fazla olumlu yanamamaktadır. Bu tür uygulamalar “doallıktan” uzak olması nedeniyle ilkesel olarak karı çıkıldıı gibi pratikte de baka etik sorunlarla da karılaılmaktadır.
Anahtar kelimeler: invitro fertilizasyon, üreme teknolojileri, taıyıcı annelik, yapay döllenme
SUMMARY
Ethical Problems Related to Surrogate Motherhood
Being unable to have children is an important problem for married couples. At present, new reproduction techniques help these couples while those who can not find any solution try new approaches. One of these is the phenomenon of surrogate motherhood, which is based upon an agreement between the infertile couple and surrogate mother. Surrogate mother may conceive with the sperm of the male of the involved couple as well as by the transfer of the embryo formed by invitro fertilization. Couples who choose to have a child born from a pregnancy or to whom they are genetically partially connected rather than adopting a child give rise to the emergence of some ethical problems. Traditional family notion based upon having children after the union of the reproductive cells of the mother and father do not receive the pheneomenon of surrogate mother favourably. Such practices are criticised as they are far from being natural and other ethical problems are faced in the implementation.
Key words: artificial insemination, invitro fertilization, reproductive technologies, surrogate motherhood
Taıyıcı annelik uygulamaları yardımcı üreme tekniklerini içinde barındıran tıbbi nitelikte bir olgudur.
Tıbbi bir uygulama olsa da bu olgunun toplumsal boyutu aır basmaktadır. Çünkü, söz konusu üreme tekniklerini kullanarak çocuk sahibi olma istei toplumsal özellik ve koullara paraleldir. Çocuk sahibi olamamanın getirdii psikolojik ve davranısal sıkıntının altında büyük ölçüde toplumsal norm ve deerler yatmaktadır. Bu norm ve deerlere uygun
davranma istei çiftlerin çocuk sahibi olma arayılarını kamçılamaktadır. Çocuk sahibi olmayı zorlayan toplumsal normlar aynı zamanda bunun eklini de belirlemekte ve bu hakkı/fırsatı -çok büyük ölçüde- evli çiftlere tanımaktadır. Birçok kültürde çocuk sahibi olmak evli olmayı da gerektirmektedir. Çocuk dünyaya getirmek açısından evli olmanın anlamı doacak çocuun genetik olarak evli anne ve babaya ait olmasıdır. Yani, “çocuk genetik olarak anne ve babaya
balı olmalıdır” ilkesi genel bir ilke halinde benimsenmektedir.
Taıyıcı annelik üç (hatta bazen daha fazla) kiiyi kapsayan ve bazı tıbbi nedenlerden dolayı ihtiyaç duyulan bir çocuk edinme uygulamasıdır. Gebe kalamayan bir annenin yerine bir baka kadının gebe kalarak doan çocuu anneye/aileye teslim etmesi taıyıcı annelik olarak adlandırılmaktadır. Taıyıcı annelikte, kısırlık sorunu olan çiftlere yardım etmek amacıyla bir baka kadın kısır çiftler adına gebe kalmaktadır. Doumdan sonra, bebek çifte verilir;
taıyıcı annenin çocua ve aileye karı herhangi bir sorumluluu kalmaz. Günümüzde bu tür bir uygulama dünyanın birçok yerinde kısır çiftler için sosyal nitelikte bir “kısırlık tedavisi” olarak görülmektedir.
Söz konusu tıbbi neden evli çiftlerden kadının fiziksel ya da psikolojik nedenlerle gebe kalamaması ya da böyle bir sorunu olmadıı halde tıbbi bazı nedenlerle (genetik hastalık gibi) gebe kalmak istememesi olabilir.
Hatta, tıbbi bir neden yokken bile gebelik nedeniyle mesleki ve sosyal yaamının zarar görmemesi ve kesintiye uramaması için bu yola bavuranlar olmaktadır. Eler en azından % 50 oranında genetik bir balantısı olan bir çocuk dünyaya getirmek istediklerinde; kadın yerine gebe kalmayı göze alacak bir gönüllüyü bulma süreci balamaktadır. Fazla sık olmasa da evli olmayan çiftler de benzer bir giriimle çocuk edinmek isteyebilmektedirler. Hatta tek baına kadın ya da erkekler de taıyıcı annelik uygulamalarıyla çocuk sahibi olabilme fırsatına sahiptirler(1). Aslında,
“taıyıcı annelik” anlamına gelebilecek uygulamaları halk arasında adı konmadan bilinmektedir. Örnein, kısır kardeleri için kadınlar çocuk dourabilmektedir.
Bu tür davranılar yakını ya da arkadaı için de gözlem- lenebilmektedir(2).
Kısırlık, dünyanın hemen her yerinde çiftler için üzücü bir problemdir. Kısırlıın bir hastalık olup olmadıı ayrı bir tartıma konusudur. Bazıları kısırlıın bir hastalık olarak tarif edilemeyeceini düünmektedirler.
ngiltere’de Warnock komitesi raporunda kısırlıın dar anlamda bir hastalık olmadıı, ama salık çalıanlarının çözüm bulması gereken bir “malfonksiyon” olarak tanımlamıtır. ABD’de 90’lı yılların ortalarında yaklaık 2.1 milyon çiftin kısırlık sorunu ile karı karıya oldukları bilinmektedir. Bu sayı evli çiftlerin % 7.1’ini tekil etmektedir. Bu oran bir yıl boyunca önlem almadıkları halde çocuk sahibi olamayan kiileri kapsamaktadır. Kanada’da benzer oranlar söz
konusudur(3).
Bugün dünyanın çeitli yerlerinde 25 bin dolar düzeyinde parası olan kısır çiftler bu miktardaki bir parayı aracı kiilere ve taıyıcı anneye ödeyerek sözlemeler aracılııyla çocuk sahibi olma imkanına sahiptirler. Kukusuz parası olmayanlar da akrabalık ya da yardımseverlik ilikileri içerisinde taıyıcı anneler aracılııyla çocuk sahibi olabilmektedir. Vurgulanması gereken noktalardan biri her “gebe kadının” taıyıcı anne olmadııdır. ster bir bakasının spermi ile döllenmi olsun ister bakasının yumurtasıyla IVF ve embriyo transferi yapılmı olsun kendisine çocuk yapmak için gebe kalan anne taıyıcı anne deildir.
Buradaki ayırıcı kriter gebe kalmanın bata ve sonda çocuu bir bakasına bırakıp bırakmama niyeti/kararı ile ilgilidir. Eer, bir bakasına çocuk yapmak niyetiyle gebe kalınmı ise o zaman taıyıcı annelikten söz edebiliriz(1).
lk bata iki tür taıyıcı annelikten söz edilebilir. Birincisi taıyıcı anneye genetik balılıı olan “kısmi taıyıcılık”;
ikincisi, taıyıcı anne ile genetik hiçbir balantısı olmayan “tam taıyıcılık”(1). Kısmi taıyıcılık “doal üreme” ve “yapay üreme” yöntemleriyle salanabil- mektedir. Kısmi taıyıcılıın ilkinde çocukları olmayan çiftin erkei ile taıyıcı anne olmayı kabul eden kadın arasındaki cinsel iliki sonucu ortaya çıkan taıyıcı anneliktir. Dierinde ise yapay döllenme (artifisial inseminasyon) ile gebe kalma eklindedir. kinci tip taıyıcılık tam taıyıcılık eklinde olup, tüp bebek adı da verilen IVF aracılııyla evli çiftlerin yumurta ve spermin laboratuvarda döllenerek taıyıcı annenin uterusa yerletirilmesidir. Taıyıcı annenin doacak bebekle hiçbir genetik ilikisi yoktur. Taıyıcı annelik uygulamalarında bugüne kadar kullanılan yöntem, daha çok, nispeten eski bir uygulama olan yapay döllenme (artifisial inseminasyon) eklinde olmutur(4). Bu uygulama türlerinden ilki, yani doal üreme yöntemi evlilik kurumu çerçevesinde çiftler için fazla kullanılabilir gibi gözükmemektedir. Çünkü toplumsal deerler açısından doacak çocuun meruu sorunu
“evlilik dıı” iliki anlamına da gelebilecek bu yöntemin uygulanıını kısıtlamaktadır. Dier, kısmi taıyıcılık
ekli ise artık “geleneksel taıyıcılık” olarak da görülebilecek ekildir. Bu uygulamada kısır çiftlerden erkee ait spermler yapay/mekanik yolla kadının üreme organına yerletirilmektedir. (artifisial inseminasyon) Öncekinin aksine, taraflar arasında doal bir cinsel iliki nitelii taımayan yapay döllenme eklindeki bu
20 Erdem Aydın
uygulama evlilik kurumunun “kutsallıı” açısından daha kabul edilebilir gibi görünmektedir. Erkek ile taıyıcı anne arasında doal bir cinsel iliki ortaya çıkmamaktadır. Bunun da her yönüyle ahlaki bir uygulama ekli olarak kabul edildii düünülmemelidir.
Yapay döllenme aracılııyla gerçekletirilen taıyıcı annelikde aaıda geni biçimde deineceimiz gibi çeitli noktalarda etik eletiriler almaktadır. Bu eletiriler, bebek dünyaya getirmenin evlilik kurumunun dıına taındıından ikayet etmekte, doal döllenme
eklinin ortadan kaldırarak yapay bir mahiyet aldıından yakınmakta ve üçüncü bir taraf yaratılması nedeniyle aile içi ilikilerin zarar gördüünden ikayet etmektedirler(4).
Yapay döllenme aracılııyla resmi nitelikte taıyıcı annelik uygulaması ilk kez ABD’de 1976 yılında gerçekletirilmitir. Evli çifttin erkeinden alınan spermler, onlar adına çocuu dourmayı kabul eden bir baka kadına yani taıyıcı annenin üreme organına nakledilerek gebelik balatılmıtır. Bu uygulamada dünyaya gelen çocuk, taıyıcı annenin yumurtası ile evli babaya aitti. Yani genetik olarak taıyıcı anne ile babanın genlerini taımaktadır(2).
Üçüncü uygulama ekli olan IVF uygulaması ise ilk olarak 1985 yılında gerçekletirilmitir. Bu vakada yumurtlaması olan fakat tıbbi koulları hamilelie izin vermeyen evli kadının yumurtası ile einden alınan sperm laboratuvarda döllenerek taıyıcı annenin uterusuna yerletirilmitir(2). Bu tür uygulamada taıyıcı anne tamamen bir taıyıcı olmakta ve embriyoya hiçbir genetik katkısı olmamaktadır. Çocuk genetik olarak evli çifte aittir. Kukusuz IVF aracılııyla taıyıcı annelik uygulamaları da yapay döllenmedekiler gibi eletiriler almaktadır(4).
Doal üremenin kaybolması
Taıyıcı annelik uygulamalarına ilkesel düzeyde karı çıkıta söz edilen konu, taıyıcı annelik uygulamalarının
“doal üreme” yolları aracılııyla yerine getirilmiyor olmasıdır (Yukarıda da deindiimiz gibi evli olmayan çiftler arasında doal cinsel ilikiye zaten ilk batan karı çıkılmaktadır). Taıyıcı annelik, gerek yapay döllenme gerekse IVF eklindeki yapay uygulamalarla gerçekletirilmektedir. Bir canlı olarak insanın sahip olduu doal üreme yetenei gözden çıkarılmaktadır.
Doal üreme olanaklarına sahip bir canlı olarak insanın sahip olduu bu özellik onun kimliine zarar vermektedir. Özellikle, Katolik Kilisesinin karı
çıkıında yer alan bu gerekçe, taıyıcı annelik uygulamalarının yasaklanmasını talep etmektedir.
Çünkü, bu yaklaıma göre taıyıcı annelik doal bir annelik deildir(1).
Taıyıcı anne genetik balantısı olsun ya da olmasın kendisinin olmayacaını bilerek ve isteyerek bir çocua gebe kalmaktadır. Kadın, fizyolojik ve psikolojik gebeliin tüm yükü ve sıkıntılarına katlanmaktadır. Bu aslında fedakarca bir davranıtır. Fedakarca yapılan bu davranıla çocuk sahibi olamayan çiftlerin sorunlarına bir biçimde çözüm getirilmi olmaktadır.
Bir kadının taıyıcı anne olmayı kabul etmesi belki
ükran duyguları ile anılabilir. Fakat, bireysel düzeydeki yarar ve fedakarlıından söz edilebilecek bile olsa görülen odur ki uygulamalardaki olup bitenlere bakıldıında konuyu yalnızca ükran duyguları ile karılamak yeterli gelmemektedir. Çünkü, taıyıcı annelik uygulamaları pür bir dierkamlık (özgecil) dıına çıkan unsurları da içinde barındırmaktadır. Maddi ihtiyaç ve para karılıı hizmet taıyıcı annelikte öne çıkan konulardandır. Para karılıında “gebelik”
hizmetinin sunulması, insanın doal üreme eklinin deitirilmesine eklenen, sosyal ve bireysel deerleri aındırıcı baka bir boyuttur. En azından, bazıları için tartıılması gereken yeni bir sorundur. .
Kadın sömürülmekte midir?
Taıyıcı annelik uygulamalarının kadın üzerinde bir
“sömürü” aracı haline gelme ihtimali bu uygulamalara karı çıkanların bata gelen gerekçelerinden birini oluturmaktadır. taıyıcı annelik uygulamaları karısında kaygı duyanlar bu ekildeki annelii yalnızca bir
“gebelik hizmeti” deil aynı zamanda kii olarak birinin hizmeti altına girmek olarak görmektedirler. Bir baka ifade ile taıyıcı annelikle, kadının “köleletirilmesi”
gibi bir olguyla karı karıya kalınabilecektir. Kadının para karılıı cinsel ilikiye girmesi nasıl tasvip edilmeyen bir davranısa aynı ekilde kendisini bir
“üreme kutusu” haline getirmesi de istenmemektedir(1). Kadın ile erkek arasındaki ilikinin istee balı bir iliki olması gerekir. Böyle bir ilikiye maddi unsurların girmesi ilikinin nitelik ve saygınlıını azaltır. Paranın yer aldıı bir ortamda ilikinin saygınlıı darbe alır.
Kadının üreme kapasitesinin para karılıında kullanılması onun kiisel kimlik ve saygınlıından ayrı düünülemez. Eer karımızda yumurtasını veren üreme yeteneini para karılıında satan biri varsa o zaman kadının saygınlıı tehlikeye girer. Taıyıcı
21
Taıyıcı annelikle ilgili etik sorunlar
anneliin para ile yakından ilikili olması bir kadının bu amaçla kullanımını kolaylatıracaktır. Para ihtiyacı, kadının gebe kalarak bedenini kullandırması ve çekecei sıkıntı/acılara katlanmasına yönlendirebilecek bir etmendir. Bu nedenle, kadının bir süre sonra bir “bebek makinası”na dönüebilecei kaygısı yaanmaktadır(5). Bazılarınca kadının taıyıcı annelik görevini üstlenmesi ve bakaları için doum yapması onun sömürülmesi anlamına gelmektedir. Gerçekten bu böyle midir?
Taıyıcı anne, sömürülmekte midir? Burada çok tartıılan bir noktadan söz ediyoruz. Bir kadının bedenini çocuk dünyaya getirmek amacıyla bir bakasının hizmetine sunması, kadına, tabii ki insanlıa yüklediimiz saygınlık derecesine zarar verecek midir?
Taıyıcı anneliin hiçbir menfaat beklenmeden yapıldıında bu yöndeki itirazlar zayıflar gibi olmaktadır. Fakat, bunun para karılıında yapılması deerlendirme ortamını deitirmektedir. Bir kadının para karılıında taıyıcı anne olması onun para ihtiyacına paralel geliebilir. Paraya duyulan ihtiyaç kadını bu yöne sürüklemi olabilir. te eletiri sahiplerine göre ihtiyaç konusu her ne olursa olsun, para karılıı bir “üreme hizmeti” sunmak kolay kabul edilebilir gibi gözükmemektedir. Bazı feministlerin getirdii bu eletirel karı yaklaım, taıyıcı annelik uygulamasını bu yönden etik deerlere aykırı bulmaktadır.
Taıyıcı annelik uygulamalarının popüler hale gelmesi fakir kadınların sömürülmesine gerçekten neden olacak mıdır? Karı olanlar, ihtiyacı olan kadınlar için yüksek riskli ve düük ücretli bir i alanı yaratacaını ve bu durumun kadınların saygınlıını azaltırken kendileri ve doan çocukların bu ekilde ticarilemesini getireceinde ısrar etmektedirler. Bazılarına göre ücretle taıyıcı anne tutmak para ile bebek satın almak gibi bireydir. Bu görüte olanlara göre taıyıcı anneliin yasallaması bebek komisyonculuu endüstrisini cesaretlendirecektir. Bu yaklaıma göre insan yavrusuna alınan-satılan bir mal gibi davranılması onu köle haline getirmek gibidir. Taraftarlara göre ise taıyıcılık çocuk edinme ya da bakım olarak görülmeli, para konusu ise yalnızca annenin zaman ve zahmeti karılıında verilen bireydir; yoksa alınan-satılan bir çocuk durumu yoktur ortada(4).
Taıyıcı annelik genelde anne-çocuk ilikisine zarar vermekte ve onu zedelemektedir. Anne, vazgeçeceini bile bile bir çocua gebe kalmaktadır. Bunu, bir de para karılıı yaptıında, onun bu davranıını “bebek
satıcısı”ndan ayırt etmek güçlemektedir, ki o zaman ortaya çıkan durum insanın para karılıı alınıp satıldıı bir tür “kölelik” ilikisine davetiye çıkartmaktadır(1).
Taıyıcı anne özerkliine kaybetmekte midir?
Taıcı anne, serbestçe ve bilinçli bir ekilde de olsa kendisinin olmayan bir bebee hamile kalmak ve dourmaktan dolayı pimanlık duyabilir. Kadın böyle bir ie girimekten dolayı ileride pimanlık, üzüntü, sıkıntı duyguları içerisinde kıvranabilir. Serbestçe verildii varsayılan karar, pimanlıın duyulması halinde kadının özerkliini kısıtlayabilecektir. Bir kimsenin, kendisi istese bile kiiliini zedeleyici bir davranıta bulunmasına izin verilemez. leride zarar verebilecek bir harekete gönüllü ve istekli olarak da balanması onun bireysel özerkliini kullanması olarak görülemez. Eer o davranı, o kiini ilerideki özerkliine zarar verecek bir ey ise bunun önlenmesi gerekir.
Örnein, insanların, uyuturucuya balamaları ilk balarda kendi gönüllülük ve istekleri ile olmaktadır.
Fakat, baımlılık baladıktan sonraki gelimeler ve baına gelen felaket ise artık istei dıında gelimektedir.
Baımlı kii kendi irade ve özerkliini kaybetmektedir.
Aynı ekilde kadının da ileride kendini zora sokacak böyle bir isteine rıza gösterilmemesi gerekir. Taıyıcı anne olmayı kadın kendi gönül ve arzusuyla istiyor olabilir. Fakat, bu istek onun ileride pimanlık ve üzüntü duyabilecei bir ekilde sonuçlanabilir(6). Kukusuz, taıyıcı anne olmak isteyen kadına koruyuculukla bakan ve onun özerkliini yitirecei kaygısını duyan yaklaım paternalistik bir anlayı
tarzıdır. Kadını, ileride piman olabilecei bir eylemden korumaya çalımaktadır. Yani, taıyıcı anneliin yasaklanması ile olası sorunlarla karı karıya kalınmasına engel olunmak istenmektedir. Fakat, bazılarının da belirttii gibi kiisel özgürlük bizim ileride piman olabileceimiz kararları da almak deil midir?
Taıyıcı annelik uygulamalarının olası baka olumsuz sonuçlarından da söz edilebilir. Taıyıcı anneye bavurmak, kısır çiftlerin evlilik ilikisinin zayıflamasına neden olabilir. Örnein, taıyıcı anne yapay döllenme ilikisinde spermlerin sahibi erkee karı sıcak duygular gelitirebilir. Erkek de yaadıı sıkıntılar içerisinde taıyıcı annenin dourganlıını bir mucize gibi algılayıp ona kendi einden daha fazla deer yükleyebilir(1). Erkek ve kadından meydana gelen evlilik kurumu bu uygulamayla üçüncü bir kiiyi
22 Erdem Aydın
