SÜLÂSİ FİİLLERDE EMİR VE NEHY
(Olumlu-Olumsuz Emir)
Bir eylemin yapılmasını istemeye emir, yapılmamasını veya terkedilmesini istemeye de nehy denmektedir. Bunlardan her biri de kendi aralarında, emr-i hâzır (karşıdaki muhataba yapılan emir) ve emr-i gâib (üçüncü şahıslara yönelik emir); nehy- i hâzır (karşıdaki muhatabın bir işten alıkonması) ve nehy-i gâib (üçüncü şahısların bir işten alıkonması) olmak üzere ikişer kısma ayrılmaktadır.
Sülâsi Fiillerde Emr-i Hâzır:
Üç harfli fiillerin emr-i hâzırı yapılırken muzârileri esas alınır. Muzarilik harfi atıldıktan sonra bakılır; şayet ilk harf sakinse fiilin başına bir hemze ( ا ) getirilir. Bu hemzenin harekesi ise fiilin orta harfinin harekesine göre belirlenir. Şayet orta harf ötreli ise bu hemzenin harekesi de ötre yapılır; eğer fetha veya esre ise o zaman hemzenin harekesi esre yapılır ve son harf sakin kılınarak okunur. Örnekler:
َبَتَك كَي – ب ت ب ت ك – ا – ب ت ك َكَرَ ت
تَي – ك ك ر ت – ا - ك ر ت
َحَتَ ف فَ ي – ح َت حَت ف – - حَت ف ا َم لَع
عَ ي – م َل مَل ع – - مَل ع ا
َلَزَ ن نَ ي – ل ز ل ز ن – – ل ز ن ا َسَلَج
َي – س ل س ل ج – - س ل ج ا
Eğer muzarilik harfi atılan fiilin ilk harfi harekeli ise, bu durumda sadece sonu sakin kılınarak okumakla yetinilir. Örnekler:
َعَضَو عَضَي – َض – ع َض – َث رَو ع
ث رَي – – ث ر - ث ر
َدَجَو د َي – – د ج – د ج َفَقَو
ف قَي – – ف ق - ف ق
َبَهَو بَهَ ي – َه – ب َه – َلَصَو ب
ل صَي – – ل ص – ل ص
Eğer fiilin orta harfinde illet harflerinden ( -ا ي - و ) biri varsa, bu durumda
muzarilik harfi ve illet harfi atılıp son harfin harekesi sâkin kılınarak okunur. Örnekler:
َلاق قَ ي – ل و لو ق – ل ق – َراز
زَ ي – ر و رو ز – ر ز -
َعبا بَي - ع ي عي ب – ع ب – َداز
– زَي د ي دي ز – د ز -
َمنا نَي – م ا منا – َن – َفاخ
َي – ف ا فاخ – فَخ -
Eğer fiilin son harfi illetli ise, bu durumda illet harfi atılır ve başka bir değişiklik yapmadan okunur. Örnekler:
ىَمَر َ ي – ي م ر م ر – – م ر ا اعَد
َي – و ع د ع د – ا - ع د
َي قَب َ ي – ىَق ب َق ب – – َق ب ا ازَغ
َ ي – و ز غ ز غ – ا - ز غ
ىَعَس َي – ىَع س َع س – – َع س ا ىَقَو
َي – ي ق – ي ق - ق
Not: ( َرَمَأ ), ( َذَخَأ ), ( َلَكَأ ) gibi ilk harfi hemzeli fiillerin emirleri, çok kullanıldıkları için, sırasıyla ( ر م ), ( ذ خ ), ( ل ك ) şeklinde söylenir.
Emr-i Hâzırın Çekimi Cemi/Çoğul
)ُعمَلجا( Müsennâ/İkil
) ىنََّثُلما( Müfred/Tekil
)ُدَرْفلما( Şahıslar )ُصاخشَلأا(
او ب ت ك ا اب ت ك ا ب ت ك ا
ُبَطاخُلماMuhâtab II. Şahıs Eril
َ ب ت ك ا اب ت ك ا ب ت ك ا
Muhâtaba ُةبَطاخُلماII. Şahıs Dişil
Cemi/Çoğul
)ُعمَلجا( Müsennâ/İkil
) ىنََّثُلما( Müfred/Tekil
)ُدَرْفلما( Şahıslar )ُصاخشَلأا(
او لو ق لاو ق ل ق
ُبَطاخُلماMuhâtab II. Şahıs Eril
َن ل ق لاو ق لو ق
Muhâtaba ُةبَطاخُلماII. Şahıs Dişil
Nehy-i Hâzır:
Karşıdaki muhataptan bir işin yapılmamasını istemektir. Muzâri fiilin muhatab ve muhataba kiplerinin başına olumsuz emir edatı ( ةَي هاّنلا لا ) getirilip, son harfinin sakin kılınması şeklinde yapılır. Örnekler:
ب ت كَت ب ت كَت لا –
س ل َتَ
س ل َتَ لا – حَت فَ ت
حَت فَ ت لا –
بَع لَ ت بَع لَ ت لا –
م ك َتَ
م ك َتَ لا – أر قَ ت
أَر قَ ت لا –
Eğer fiilin orta harfi illetli ise, illet harfi atılır ve fiilin sonu sakin kılınarak okunur:
قَ ت ل و ل قَ ت لا – نَت
م ا مَنَ ت لا – بَت
ع ي ع بَت لا –
زَ ت ر و ر زَ ت لا – َت
ف ا فََت لا – قَ ت
م و م قَ ت لا –
Eğer fiilin sonu illetli ise, illet harfi atılır ve başka değişiklik yapmadan okunur:
م رَ ت ي م رَ ت لا – ض قَ ت
ي ض قَ ت لا – ش َتَ
ي ش َتَ لا –
َق لَ ت ى َق لَ ت لا – ع دَت
و ع دَت لا – َس نَ ت
ى َس نَ ت لا –
Nehy-i Hâzırın Çekimi Cemi/Çoğul
)ُعمَلجا( Müsennâ/İkil
) ىنََّثُلما( Müfred/Tekil
)ُدَرْفلما( Şahıslar )ُصاخشَلأا(
او ب ت كَت لا اب ت كَت لا ب ت كَت لا
ُبَطاخُلماMuhâtab II. Şahıs Eril
َ ب ت كَت لا اب ت كَت لا ب ت كَت لا
Muhâtaba ُةبَطاخُلماII. Şahıs Dişil
