Tarih köşesi
1509 (Hicrî 915) senesinde İstanbulu baştanbaşa harab eden
zelzelede şehri tamir için alınan tedbirler
Yazan : Zarif ORGUN
A*"
l * »JA ŞU i
i-örCTPn^TzTTTTÇB1',
T o p k a p ı Sarayı Müzesi arşivi kurulurken V e -nedik kâğıdından iki yapraklı küçük bir defter na-zarı dikkatimizi celbetmişti ( 1 ) .
Biraz tetkik edince bunun Hicrî 9 1 5 Milâdî 1 5 0 9 senesinde istanbul ile civarını, Edirne ile Ru-melinin bazı yerlerini altüst eden büyük zelzele ile alâkadar bulunduğunu v e bu zelzele yüzünden ha-rap olan İstanbulu tamir için n e gibi tedbirler alın-dığını gösterir kıymetli b i r vesika olduğu anlaşıl-d. ( 2 ) .
Mevzuubahis hâdisenin tarihlerimizde muhtelif suretlerde yazılmış olduğu, bu vesika ile karşılaştırı-lınca bazı kısımların noksan bulunduğu görülmekte-dir. Nitekim; defterde mevcut bulunan ve devri için çok kıymetli bir tahriri nüfus ve müsakkafat
bilecek olan hane adetlerinden, paranın kıymetini gösteren ve geçim hakkında bir fikir veren usta ve amele ücretlerinden, S a m a k o madenine ısmarlanan malzemeden hemen hemen bahis yoktur veya eksik-tir ( 3 ) .
Bu vak'ayı, kitabında uzun bir bahis ayıran, Hammer şöyle tafsil etmektedir :
«i 5 0 9 Eylülünün on dördünde İstanbul Os-manlı tarihinin kaydeylediği zelzelelerin en müthişine uğradı. 109 cami, 1 0 7 0 hane, kara tarafındaki sur-ların cümlesi deniz tarafındakilerin çoğu, Yedikule, denizden Bahçekapısına k a d a r S a r a y dıvarları 'te-mellerinden zirvelerine kadar hâk ile yeksan oldu. Fatih camiinin en büyük dört sütununun başlıkları düşerek kubbeniı. bir tarafı yıkıldı, hastahanenin, i-maretin, cami etrafındaki sekiz medresenin ve diğer bir çok mebanii umumiyenin kubbeleri yıkıldı. B e -yazıdı sani camiinin medresesi münhedim olarak bir büyük harabezardan ibaret kaldı. Binlerce erkek, kadın, çocuk enkaz altında medfun oldular. Veziri âzâm Mustafa paşanın hanesinde atlarile birlikte üç yüz süvari telef oldu. Bu hareketiarz kırk b e ş gün İstanbulu. Rumeli ve Anadolu eyaletlerini daimî heyecanda bıraktı. Çorum şehri ahalisinin üçte ikisi yarılıp açılan toprak içine göçtüler. Gelibolu istihkâ-matı yıkıldı. Beyazıdı saninin doğduğu Dimetoka beldesi serapa toprak yığınından ibaret kaldı. K ö -pürmüş deniz, dalgalarını İstanbul ve Galata sur-larından aşırarak o belde ve kariyenin sokaklarını tufana boğuyordu. Eski su bentleri yıkıldı...»
Bundan sonra Ayasofyadan, Padişahın Edirne-ye ilticasından bahsedden H a m m e r «yalnız İstanbul ve Galata surları değil, Galata kulesi, Kız kulesi, Yaldızlı kapıdaki deniz feneri, Yenisaray, Büyük ve Küçük Ç e k m e c e köprüleri, Silivri hisarları, alınan tedbir payesinde iki ayda tamir edildi der.
Ravza-tül-ebrar da da «... Şehriyarı bülendi ik-tidsr i'-iin s^ravı sultanî bahçesi fezasında rüstakiyane çatma haneler bina edildiğini», Müri-üt-tevarih d e ise bu —n Edirnede inşe olunduğu, kaydı bulun-maktadır ki biz bunu ahşap inşaatın başlangıcı olarak kabul edebiliriz.
Erzincan felâketinin acısı unutulmadan, aynı hâ-disede asırlarca evvel alınan tedbirleri öğrenmek ta-rihî bakımdan faydalı olduğu gibi; şehircilik, imar, istatistik ve teşkilât bakımından da tetkk edenler için mühim bir mevzu teşkil edebilir.
Vesika 3 0 X 1 1 santim ölçüsünde iki yapraklı bir deflerdir. Okunaklı yazısı siyah mürekkep ve ne-sih hattı iledir. Alınan tedbirleri şöyle hülâsa et-mektedir :
(Tafsil oldur ki İstanbul meremmeti için Ru-melinden salınan avarız ve ihraç olunacak ben-nanın ve neccarın ve cerehorun beyanmdadır. Livai Mirimiranı Rumeli
Yüz doksan bin iki yüz yirmi sekiz hanedir
yir-mi ikişerden kırk jbir kere yüz bin ve seksen b e ş bin on altı akçe olur ( 4 ) .
Elviyei Rumeli gayrıez livai Bosna Semendere ve İzornik ( 5 ) .
D ö r t yüz otuz bir bin altı yüz otuz dört hane-dir yirmi ikişerden doksan dört kere yüz bin ve doksan b e ş bin dokuz yüz kırk sekiz akçe o-lur ( 6 ) .
Y e k û n altı yüz yirmi bir bin sekiz yüz altmış iki hanedir yirmi ikişerden yüz otuz altı kere yüz bin ve seksen bin dokuz yüz altmış iki ha-nedir yirmi ikişerden yüz otuz altı kere yüz bin ve seksen bin dokuz yüz altmış dört akçe o-lur ( 7 ) .
B a d e h u her yirmi haneden bir nefer ihraç olun-mak emri üzeıe otuz bir bin doksan üç nefer Minha Bennayan bin iki yüz elli nefer Necca-ran iki yüz elli nefer elbaki ırgadan ki cerehor deniliür yrmi dokuz bin beşyüz doksan üç ne-fer ( 8 ) .
Ücreti mezkûrin bennayan :
Altı yüz yirmi b e ş neferine sekizerden F i y ö v m b e ş bin
Fi şehir yüz elli bin Fi erbaa eşher altı yüz bin Altı yüz yirmi b e ş neferine yedişerden F i y ö v m dört bin üç yüz yetmiş b e ş (3) Künh-ül-ahbar 38 inci hâdise S. 318-19. Topkapı Sa-rayı müzesi Yenikütüphane. Revan No. 1117. Yazma.
Ravzatül-ebra S. 395 Bulak Matbaası 1248. Müri-üt-tevarih S. 485 İstanbul Matbaai âmire 1338 Hammer 21 inci kitap S. 69
1509 zelzelesinde İstanbulu tamir için toplanan para Jile usta, ,amele ve malzeme ücretlerini gösterir defter.
(Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi No. D : 10029) (4) Dört milyon yüz seksen beş bin on altı akçe. O devirde bir altın elli dört akçe ettiğine göre yetmiş yedi bin beş yüz altın ile cn altı akçe eder. (Takvimi meskûkâtı Os-maniye. İsmail Galib. S : 504 Altın meskukâtı Osmaniye ta-rifesi.) İstanbul Mihran matbaası 1307.)
(5) Kamus-ül-âlâm cild 2 S 852 <Swonnik) (6) Dokuz milyon dört yüz doksan beş bin dokuz yük kırk sekiz akçe. Altın hesabile : Yüz yetmiş beş bin sekiz yüz elli altın ile kırk sekiz akçe.
(7) On üç milyon altı yüz seksen bin dokuz yüz altmış dört akçe. Altın1 hesabile : İki yüz elli üç bin üç yüz elli bir altın ile on dört akçe.
(8) Müri-üt-tevarih : yirmi evden bir adam ve beher ev-den yirmi akçe gelmek emrolunmakla Anadoludan otuz yedi bin ve Rumeliden yirmi dokuz bin ve İstanbuldan on bin reneber gelüb kireç ve taş yapıp rahneleri tamir ettiler.
Fi şehr yüz otuz b i r bin iki yüz elli F i erbaa eşher b e ş yüz yirmi b e ş bin
Yekûnu ücreti bennayan : )
F i y ö v m dokuz bin üç yüz yetmiş b e ş F i şehr iki yüz seksen bir bin iki yüz elli F i erbaa eşher on bin kere yüz bin ve yirmi b e ş bin ( 9 ) .
Neccaran iki yüz elli nefer :
Y ü z yirmi b e ş neferine sekizerden F i y ö v m bin
F i şehr otuz bin F i erbaa eşher yüz yirmi bin Y ü z yirmi b e ş neferine yedişerden F i y ö v m sekiz yüz yetmiş b e ş F i şehr yirmi altı bin iki yüz elli F i erbaa eşher yüz b e ş bin
Yekûnu ücreti Neccaran :
F i y ö v m bin sekiz yüz yetmiş b e ş F i şehr elli altı bin ikiyüz elli a k ç e F i erbaa eşher iki yüz yirmi b e ş bin akçe
Irgadan :
Yirmi dokuz bin b e ş yüz doksan üç nefer ü ç e r .
den I F i y ö v m seksen sekiz bin yedi yüz yetmiş dokuz
a k ç e
F i şehr yirmi altı kere bin altmış üç bin üç yüz yetmiş akçe ( 1 0 ) .
F i e r b a a eşher yüz kere yüz bin altı yüz elli üç bin dört yüz seksen akçe ( 1 1 ) .
Ücreti arabstıyan :
B e ş yüz nefer onardan F i y ö v m b e ş bin F i şehr yüz elli bin F i erbaa eşher altı yüz bin Cem'an :
Ücreti B e n n a y a n ve Neccaran ve Irgadan v e A r a b acıyan
F i y ö v m yüz b e ş bin yirmi dokuz F i şehr otuz bir k e r e yüz bin ve elli bin sekiz yüz yetmiş ( 1 2 ) . :
F i erbaa eşher yüz yirmi altı k e r e yüz bin ve üç bin dört yüz seksen a k ç e ( 1 3 ) .
Elbaki an-üLharc :
On kere yüz bin ve yetmiş yedi bin dört yüz seksen dört akçe ( 1 4 ) .
B a d e h u S a m a k o y a hükmü hümayun gönderilip ısmarlanan esbab bunlardır :
O n bin kazma F i 7 Y e t m i ş bin O n bin kürek Y e t m i ş bin B e ş yüz varya Fi 2 0 O n bin B e ş yüz küskü F i 15 Y e d i bin b e ş yüz
B e ş yüz çivi F i 6 Ü ç bin
Ü ç bin kantar taban ekseri Y ü z doksan bin Ü ç bin kantar hatıl ekseri Y ü z doksan bin Ü ç bin kantar mertek ekseri F i 1 3 0 Y ü z doksan bin Y ü z bin adet tahta ekseri
Elli bin adet şayıka ekseri Elli bin adet sağış ekseri Ü ç bin kantar h a m demir
C e m ' a n hanehai avarız an vilâyeti Rumeli v e A n a -dolu : l
O n bir kere yüz bin yirmi dört bin yüz yirmi yirmi ikişerden iki yüz kırk yedi kere yüz bin v e otuz bir bin altı yüz kırk akçe olur ( 1 5 ) .
Bennayan v e Neccaran :
Ü ç bin nefer
F i y ö v m yirmi iki bin b e ş yüz F i şehr altı yüz yetmiş b e ş bin F i erbaa eşher yirmi yedi kere yüz bin
I r g a d a n ' :
Elli üç bin iki yüz altı nefer
F i y ö v m yüz elli dokuz bin altı yüz on sekiz F i şehr kırk yedi kere yüz bin seksen sekiz bin b e ş yüz kırk
F i erbaa eşher yüz doksan bir kere yüz bin ve elli dört bin yüz altmış ( 1 6 ) .
(9) Bir milyon yüz yirmi beş bin akçe. Altın hesabile : Yirmi bin sekiz yüz otuz üç altın ile on sekiz akçe.
(10) İki milyon altı yüz altmış üç bin üç yüz yetmiş akçe. Altın hesabile : kırk dokuz bin üç yüz yirmi bir altın ile otuz altı akçe.
(11) On milyon altı yüz elli üç bin dört yüz seksen akçe. Altın hesabile : Yüz doksan yedi bin iki yüz seksen altı al-tın ile elli akçe.
(12) Üç milyon yüz elli bin sekiz yüz yetmiş akçe. Altın hesabile : Elli sekiz bin üç yüz kırk dokuz altın ile yirmi dört akçe.
(13) On iki milyon altı yüz üç bin dört yüz seksen akçe. Altın hesabile": İki yüz otuz üç bin üç yüz doksan yedi altın ile kırk iki akçe.
(14) Bir milyon yetmiş yedi bin dört yüz seksen dört akçe. Altın hesabile : On dokuz bin dokuz yüz elli üç altın ile yirmi iki akçe.
(15) Yirmi dört milyon yediyüa otuz bir bin altı yüz kırk akçe. Altın hesabile : Dört yüz elli yedi bin dokuz yüz doksan üç altın ile on sekiz akçe.
Defterin mukaddimesinde Anadoludan para toplandığı ya-zılı olmadığı halde sonunda buradan da alınığı anlaşılmak-taır. Umumî yekûndan Rumeliyi çıkarırsak şu neticeyi elde ederiz : On bir milyon elli bin altı yüz yetmiş altı akçe. Hane başına 22 akçe alındığına göre de Vilâyeti Anadolu beş yüz iki bin üç yüz hane eder.
Yekûnu hare :
İki yüz on sekiz kere yüz bin ve elli dört bin yüz altmış ( 1 7 ) .
Elbaki : |
Yirmi bir kere yüz bin seksen altı bin dört yüz seksen a k ç e ( 1 8 ) .
T o p l a n a n para dört yüz elli yedi bin liranın i-çinde görünüyorsa da bunun hakikî kıymetini ölçmek için bugünkü rayice göre rakamlandırmak icap et-mektedir. Mamafih başarılan işin büyüklüğü ile bu paranın kıymetini tahmin etmek de kabildir.
A m e l e y e günde üç akçe, ustaya yedi, sekiz ak-çe verildiğine bakılırsa bu para ile o devirde geçinil-diği anlaşılır. Bügiin şehrimizde amele yövmiye va-satisinin bir lira olduğunu düşünür o zamanki üç akçe ile bugünkü bir liranın nisbetini ararsak topla-nan paranın yüz binlerde değil milyonları aşan bir kıymette olduğu kolayca m e y d a n a çıkar.
Diğer mühim cihet de İstanbul gibi muazzam bir şehirin tamirinin dört ay gibi kısa bir zamanda başarılmış olmasıdır.
Tarihler yüz dokuz camiin, bentlerin, köprü-lerin, surların, ve bir ç o k hanelerin yıkılmış oldu-ğunu yazarlar. V e s i k a da amele yövmiyelerini dört aylık göstermek suretile bu tamir işinin bu müddette yalnız iki vilâyetinden ev başına alman yirmi iki ak-çeden toplanan paranın bu işi başarmıya yettikten m a a d a kırk bin dört yüz doksan altın ile yirmi ak-çenin de arttığı anlaşılmaktadır.
M. Zarif O R G U N
(17) Yirmi bir milyon sekiz yüz elli dört bin yüz altmış akçe. Altın hesabile : Dört yüz dört bin yedi yüz elli altın ile otuz altı akçe.
