Çevreye ilişkin uluslarüstü (supranational) düzenlemeler: 1-Bağlayıcı anlaşmalar,
2-Bağayıcı olmayan-tavsiye niteliğinde-hükümetler arası deklarasyonlar,
3-Uluslararası kuruluşların küresel veya bölgesel ölçekte yasal düzenlemeler olarak ayrılabilir.
Küresel ve bölgesel düzeyde devletlerarasındaki ilişkiler, genellikle, devletlerarasındaki anlaşmalarla, bağlayıcı olmayan uluslararası deklarasyonlar ve uluslararası kuruluşların yasal düzenlemeleri ile kurulmaktadır. Uluslararası kuruluşların yasal düzenlemeleri ise; tüzükler, kararlar, tavsiyeler, deklarasyonlar ve uygulamaya dönük kararlar şeklinde ortaya çıkmaktadır.
Uluslararası hukuk açısından çevre konusu oldukça yeni bir alandır. Bugünkü anlamıyla, çevre konusundaki
uluslararası ve bölgesel düzenlemelerin başlangıcı Birleşmiş Milletler tarafından Haziran 1972 tarihinde Stockholm'da gerçekleştirilen "İnsan çevresi Konferansı" dır. Bu konferansta insan ve çevre ilişkilerine, insan faaliyetlerinin çevre üzerindeki olumsuz etkilerine, devletlerin ekonomik gelişme sorunlarına, çevrenin korunması konusunda uluslararası işbirliğinin önemine değinilmiş ve insanların sağlıklı ve temiz bir çevrede yaşama hakkı kabul edilmiştir. Küresel düzeyde, çevreye ilişkin olarak, tüm bağlayıcı kural ve ilkeleri belirleyen tek bir metin bulunmamaktadır. Birleşmiş Milletler 1972 Stockholm Deklarasyonu ve 1992 Rio Deklarasyonu da bağlayıcı metinler değildir. Küresel
düzenlemeler ve getirilen ilkeler, bölgesel düzenlemelere göre daha esnek düzenlemelerdir.
çevre konusunda imzalanan hükümetlerarası anlaşmalar ve bağlayıcı olmayan hükümetlerarası deklarasyonlar incelendiğinde, çevre koruma ile uluslararası hukuk arasındaki ilişkinin son yıllarda ciddi bir dönüşüm geçirdiği görülmektedir.Birleşmiş Milletler çevre ve Gelişme Konferansından (UNCED) bu yana, küresel ve bölgesel çevre düzenlemelerinin sayılarında büyük bir artış ve yetersiz olmakla birlikte, kapsamlarında da sürekli bir genişleme olmuştur.
Uluslararası düzenlemelerle getirilen standardlar giderek genel olmaktan çıkmakta, ayrıntılandırılmış standartlara dönüşmektedir. Standardların benimsenmesinde bölgeden bölgeye büyük farklılıklar bulunmaktadır. Ozon tabakasının incelmesi, ormanların azalması, dünyanın ısınması, deniz kirliliği ve türlerin azalması ve atıklar gibi çevre
sorunlarının küresel boyutlar kazanarak, bütün toplumların ve toplulukların geleceğini tehdit etmesi sonucunda; uluslararası çevre hukuku alanında uluslarüstü, çok taraflı veya ikili hukuki düzenlemelerin ve sözleşmelerin sayısı artmaktadır.
“Tehlikeli Atıkların Sınırötesi Taşınımı ve Bertaraf Edilmesinin Kontrolüne İlişkin Basel Sözleşmesi” de bağlayıcı, çok taraflı çevre anlaşmalarından biridir. Ticaret-çevre ilişkisi ve özellikle de endüstriyel üretim süreçleri açısından bugüne dek en önemli sonuç doğuran sözleşmelerden biri olan Basel sözleşmesi sanayi atıklarının çevre ve insan sağlığına olabilecek zararlarına karşı, yönetimi, bertaraf edilmesi ve taşınımlarına ilişkin önlemler almak üzere uluslararası düzeyde devam eden çalışmaların sonuçlarındandır.
TEHLİKELİ ATIKLARIN SINIRLARÖTESİ TAŞINIMININ VE BERTARAFININ KONTROLÜNE İLİŞKİN BASEL SÖZLEİMESİ
Bu kapsamda da Birleşmiş Milletler çevre Programı (UNEP) bünyesinde çalışmalar başlamış ve hazırlanan “Basel Sözleşmesi” 1989 yılında imzaya açılmış; 05.05.1992 tarihinde yürürlüğe girmiştir. . Bugün Sözleşmeye 163 taraf ülke bulunmaktadır. Türkiye’de sözleşmeyi 1989 yılında imzalamış; 28 Aralık 1993 tarihli ve 3957 sayılı Kanun ile onaylanması uygun bulunmuştur. 7 Mart 1994 tarihli ve 94/5419 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla onaylanarak, 15 Mayıs 1994 tarih ve 21935 sayılı Resmî Gazete’de yayınlanmıştır.
Sözleşme, 29 madde ve 6 ekten oluşturmaktadır. Sözleşme’nin ve Sözleşme protokollerinden herhangi birinin depoziteri, Birleşmiş Milletler Genel Sekreteridir.(m.28) Sözleşme Arapça, çince, İngilizce, Fransızca, Rusça ve İspanyolca hazırlanmış olup, bu dillerdeki metinlerin hepsi orijinal metin olarak kabul edilmiştir.(m.29)
Sözleşme, tehlikeli atıkların miktarının üretildikleri kaynaktayken azaltılmasını, sınır ötesi taşınmalarının minimum düzeye indirilmesini, denizlere ve okyanuslara boşaltılmalarının engellenmesini hedeflemektedir. Diğer bir anlatımla,
sözleşmenin yapılmasıyla uluslararası hukukta oluşturması beklenen sonucu temel olarak 3 başlıkta toplayabiliriz: Tehlikeli ve diğer atıkların sınır ötesi hareketlerini azaltmak,
Tehlikeli ve diğer atıkların oluştukları yerde bertaraf edilmesini sağlamak, Atıkların oluşumunu minimize etmektir.
Sözleşmenin 1.maddesi “Sözleşme’nin Kapsamı” başlığını taşımaktadır. Madde metni:
“1. Bu Sözleşmenin amaçları açısından, sınırlarötesi taşınıma konu olan aşağıdaki atıklar, “tehlikeli atıklar” olarak değerlendirilecektir.
a) Ek III’ te belirtilen özelliklerden herhangi birine sahip olmaları kaydıyla, Ek I’de belirtilen kategorilerden herhangi birine ait olan atıklar; ve
b) Yukarıdaki (a) fıkrasına dahil olmadıkları halde, ihracatçı, ithalatçı veya transit Tarafın kendi mevzuatına göre tehlikeli olarak tanımladığı veya tehlikeli olduğuna inanılan atıklar,
2. Ek II’ de belirtilen kategorilerden herhangi birine ait olan ve sınırlarötesi taşınıma konu olan atıklar, bu Sözleşme amaçları açısından “diğer atıklar” olarak tanımlanacaktır.
3. Radyoaktif maddelere ilişkin uluslararası belgeler de dahil olmak üzere, diğer kontrol sistemine tabi olan radyoaktif atıklar bu sözleşme kapsamı dışındadır.
4. Gemilerin normal işlemlerinden doğan ve deşarjı başka bir uluslararası belgeye konu olan atıklar, bu Sözleşme kapsamı dışındadır.” şeklindedir.
Buna göre tehlikeli atıklar;
a) Ek III’te belirtilen özelliklerden herhangi birine sahip olmaları kaydıyla, Ek I’de belirtilen kategorilerden herhangi birine ait olan atıklar
b) İhracatçı, ithalatçı veya transit tarafın kendi mevzuatına göre tehlikeli olarak tanımladığı veya tehlikeli olduğuna inanılan atıklar’ olarak ayrılabilir.
1.maddede sözü edilen ‘diğer atıklar’ ise Ek II’de belirtilen kategorilerden herhangi birine ait olan ve sınırlar ötesi taşınımına konu olan atıklardır. Sözleşme, tehlikeli atıklar ve diğer atıklar için aynı düzenlemeleri ve sınırlamaları getirmektedir.
Mevcut diğer uluslararası düzenlemelerin kapsamına giren radyoaktif atıklar ile tankerlerin olağan operasyonlarından kaynaklanan atıklar, Basel Sözleşmesi'nin kapsamı dışında tutulmuştur. (m1/f.3)
Sözleşmenin 2. maddesi ‘Tanımlar’ başlığı taşır. Atık,yönetim, sınırötesi taşınım, bertaraf, yetkili makam, ithalatçı devlet..gibi sözleşmede sık kullanılan ve sözleşme açısından önem taşıyan 21 kavram tanımlanmıştır.Bu maddeye göre sözleşmenin konusu yapılan ve tehlikeli atık ve diğer atıklar olarak ikiye ayrılan ‘atık’ kavramı , ‘kanunlar hükümleri uyarınca bertaraf edilen, edilmesi düşünülen veya gereken madde veya nesnelerdir’ şeklinde
tanımlanmıştır.
Sözleşme EK-l’inde 45 ayrı listelenmiş ve bu atıklar iki ana başlık altında toplanmıştır. Bunlar , ‘atık türleri (Y 1-Y18) ve atık bileşenleri (Y19-Y45)’dir. Bir atığın Sözleşme’nin Ek-3’ünde belirtilen tehlikeli özelliklerden herhangi birini içermediği veya göstermediği kanıtlansa dahi, Sözleşme Ek-l ‘deki kategorilerden (Y1-Y45) herhangi biri altında bulunuyorsa Basel hükümleri uyarınca tehlikeli atık olarak kabul edilmektedir.
“1. Taraflar bu Sözleşme’ye taraf olduktan sonra altı ay içinde, kendi ulusal mevzuatına göre tehlikeli olarak
tanımlanan veya düşünülen, Ek I ve II’de listelenenler dışındaki atıkları ve atıklara uygulanabilir, sınırlarötesi taşınım usulleriyle ilgili gereklilikleri, Sözleşme Sekreteryası’na bildirecektir.
2. Taraflar, 1. fıkra uyarınca temin etmiş oldukları bilgilerde meydana gelebilecek herhangi bir önemli değişikliği sonradan Sekreterya’ya bildirecektir.
3. Sekreterya, 1. ve 2. fıkralar uyarınca almış olduğu bilgileri derhal tüm Taraflar’a bildirecektir.
4. Taraflar Sekreterya tarafından 3. fıkra kapsamında kendilerine iletilen bilgilerin, ihracatçılarına aktarılması için sorumlu olacaktır.”
Buna göre sözleşmeye taraf olan devletler taraf olduktan sonra altı ay içinde, kendi ulusal mevzuatına göre tehlikeli olarak tanımlanan veya düşünülen, Ek I ve II’de listelenenler dışındaki atıkları ve atıklara uygulanabilir, sınırlarötesi taşınım usulleriyle ilgili gereklilikleri, Sözleşme Sekreteryası’na bildirecektir. Bu maddenin amacı, devletler
arasındaki koordinasyonun sağlanması ve taraf devletlerce atık olarak belirlenen maddelerin diğer devletler tarafından da öğrenilmesini ve bu bilgiler ışığında ihracat sistemlerini düzenlemelerini sağlamaktır.
3. maddenin ve sözleşmenin diğer maddelerinin incelenmesi halinde sözleşmenin genel amacını ve uygulama mekanizmalarını anlatan hükümleri şu şekilde özetlenebilir:
Taraf ülkeler Sözleşme gereklilikleri doğrultusunda ulusal yasal düzenlemelere sahip olmalıdır. Atık taşınmasıyla ilgilenen her kişi konuyla ilgili ulusal yasa ve düzenlemelere uymak zorundadır.
Taraf ülkeler tehlikeli atıkların veya diğer atıkların ithalini yasaklayan ülkelere atık ihracını yasaklamalıdır.
İthalatçı devletin atıkların ithalatını yasaklamadığı durumlarda ihracatçı ülke ithalatçı ve transit ülkenin yazılı onayını almadan ihracat işlemine izin vermemelidir.
Taraf ülkeler Sözleşmeyi onaylamayan ülkelerden, Sözleşmeye göre ikili anlaşma yapmayan ülkelere tehlikeli atıkların ve diğer atıkların ithal veya ihracına izin vermemelidir.
4. madde ‘Genel Yükümlülükler” başlığı taşımaktadır. Buna göre sözleşme kontrol sisteminin temeli ‘tehlikeli atıkların sınır ötesi taşınımından önce yapılacak bildirim prosedürü’dür. Bu prosedüre göre, ilgili ülkelerin
(ithal/ihraç/transit ülke) yetkili makamına önceden yazılı bildirimde bulunulması ve onay alınması gereklidir.Ayrıca, atıkların nakledilmesinde hareketin başladığı noktadan bertarafına kadar taşıma belgesi bulunması zorunludur. Devletlerin bu kapsamda alması gereken tedbirler de aynı maddenin 2. fıkrasında sayılmaktadır. Devletlerin sözleşmeye göre yasadışı trafiği engellemekle, ihracat ve ithalat sistemlerini sözleşmeye göre düzenlemekle
görevlidirler.Maddede, bu sözleşme hükümlerinin devletlerin egemenlik haklarına ve bu hakka bağlı olan devletlerin yargılama hakkına aykırı olamayacağı da belirtilmiştir.
Sözleşmenin 9.maddesi ‘yasadışı trafik’ başlığı taşır. Bu maddeye göre yasadışı trafik :
a) Bu Sözleşme hükümleri uyarınca tüm ilgili Devletler’e bildirimde bulunulmadan yapılan; veya b) İlgili Devlet’in muvafakatını bu Sözleşme hükümleri uyarınca almadan yapılan; veya
c) İlgili Devletler’in rızası sahtekarlık, yalan beyan veya hile ile elde edilerek yapılan; veya d) Maddi bir şekilde belgelere uymayan; veya
e) Tehlikeli atıkların veya diğer atıkların, bu Sözleşme’ye ve genel uluslararası hukuk ilkelerine aykırı olarak kasıtlı bertarafı (örneğin, boşaltma) sonucunu doğuran snırötesi taşınımdır.
Uluslararası anlaşmaların uygulanabilirlikleri ve bu anlaşmalardan beklenen amaçların gerçekleşebilmesi uluslararası işbirliğinin geliştirilmesi ve bu mekanizmanın işlerliğidir. Sözleşmenin 10. maddesi de bu gerekliliği gözeterek “uluslararası işbirliği” başlığı taşımaktadır.
1994 yılında yapılan 2.taraflar toplantısında taraflar OECD ülkelerinden OECD olmayan ülkelere tehlikeli atık taşınmasını yasaklamak üzere bir anlaşma yapılmasının önemli olduğunu belirtmişlerdir. Bu nedenle de 1995 yılında yapılan 3.taraflar konferansında böyle bir değişiklik önerilmiş 31 Aralık 1997 yılında kabul etmişlerdir. 3.Taraflar Konferansında alınan 3/1 kararında; OECD – OECD olmayan ülkeler ayrımı kullanılmamıştır. Buradaki ayrım, OECD ülkelerinden, AB ülkelerinden ve Liechtenstein ve diğer ülkeler olarak değiştirilmiş ve karara bağlanmıştır. Bu atıkların geri kazanımları ve nihaî olarak bertaraf edilmeleri amacıyla taşınmalarının yasaklanmıştır.
Basel Sözleşmesi’ne 1995 yılında Cenevre’de yapılan değişiklik:
18-22 Eylül 1995, Cenevre, Basel sözleşmesine Taraflar Konferansı Üçüncü Toplantısının III/1 sayılı Kararıyla kabul edilmiştir.22 Eylül 1995 tarihinde yapılan ‘Taraf Ülkeler Üçüncü Konferansı’ sırasında sözleşmeye getirilen
değişikliklerle tehlikeli atıkların, OECD ülkelerinden, AB ülkelerinden ve Liechtenstein’dan diğer ülkelere, geri kazanımları ve nihaî olarak bertaraf edilmeleri amacıyla taşınmalarının yasaklanmasına dair hükümler getirilmiş, bu amaçla oluşturulan yeni atık listeleri Sözleşmeye Ek VIII ve Ek IX olarak eklenmiştir.
Tehlikeli atıkların, özellikle gelişmekte olan ülkelere sınırötesi taşınımının, çevre ile uyumlu yönetimin sağlanması bakımından büyük bir risk oluşturduğunu kabul edilerek değişiklik yapılmıştır. Bu değişiklik ile Sözleşmeye eklenen atıklar 3 başlık altında sayılabilir:
Metal ve metal taşıyan atıklar
Metaller ve inorganik maddeler ihtiva edebilen özde organik bileşenler içeren atıklar İnorganik veya organik bileşenler ihtiva edebilen atıklar
Sözleşmenin yürürlüğe girme usulünü düzenleyen 22.maddeye göre “Bu Sözleşme’yi yirminci onay, kabul, resmi teyid, tasdik veya üyelik belgesinin teslim tarihini takip eden doksanıncı günden sonra onaylayan, kabul, tasdik veya resmen teyid eden Devlet veya politik ve/veya ekonomik bütünleşme teşkilatı için bu Sözleşme, anılan Devlet veya politik ve/veya ekonomik bütünleşme teşkilatının kendi onay, kabul, resmi teyid veya üyelik belgesini teslim tarihini takip eden doksanıncı günde” yürürlüğe girecektir.
Sözleşmenin 26. maddesinde “sözleşemeye ihtiraz kaydı konamayacağı gibi, itiraz da edilemeyeceğini” belirterek sözleşmeye çekince konulamayacağını düzenlemiştir.
Sözleşme’nin 27. maddesi “Taraflar’ dan biri için yürürlüğe girdiği tarihten itibaren üç yıl sonra, herhangi bir anda söz konusu Taraf, Depoziter’e yazılı ihbarda bulunmak suretiyle, bu Sözleşme’den çekilebilir.” şeklinde düzenlenmiştir. Maddenin 2. fıkrasında da Sözleşme’den çekilme, bu konudaki ihbarın Depoziter’e ulaştığı tarihten itibaren bir yıl
sonra veya ihbarda belirtilecek daha ileriki bir tarihte yürürlüğe girecektir denmiştir. Buna göre sözleşmeye taraf olan devletler en az 3 yıl boyunca sözleşmeyle bağlı kalacaklardır
Atık ticareti genellikle sanayileşmiş ülkelerden gelişme yolunda veya gelişmemiş ülkelere yöneliktir. Bunun önlenmesi amacıyla Basel Sözleşmesi uluslararası ve ulusal düzeyde tehlikeli atıkların hareketleri ve bertaraf edilmesine ilişkin yeni normlar, kurallar ve yasal prosedürler getirmektedir. Sözleşme sekreteryası tarafından da, özellikle gelişme yolundaki ülkelere, kendi atıklarını çevreye zarar vermeden etkili bir şekilde yönetebilmesi için yardım edilmesi ve uluslararası işbirliğine zemin sağlaması kabul edilmiştir.
Sözleşmede ‘Sürdürülebilir Kalkınma’ kavramına yer verilmemiştir. Ancak sözleşmenin giriş bölümünde, kalkınma ve çevre kavramlarını birlikte ele alan ilk metin olan 1972 Stockholm Bildirgesine gönderme yapılmıştır. Sözleşmede ‘insan sağlığı’ ve ‘çevrenin korunması’ temel alınan ve vurgu yapılan kavramlar olmuştur. Ayrıca, gelişmekte olan
ülkelerin durumlarına da vurgu yapılmıştır.
Sözleşmenin 12.maddesinde tehlikeli atıkların ve diğer atıkların sınırlarötesi taşınımından ve bertarafından
kaynaklanan sorumluluk ve tazminata ilişkin kural ve usulleri belirleyen bir protokolün en kısa sürede kabul edilmesi gerektiği belirtilmiştir. Bu amaçla da Aralık 1999 yılında yapılan Basel Sözleşmesi 5.Taraflar Konferansında 10 yıldır üzerinde anlaşma sağlanamayan tehlikeli ve diğer atıkların sınırötesi hareketleri ve bertaraf edilmesinden kaynaklanan zarara ilişkin “Sorumluluk ve Tazminat Protokolü” tamamlanarak ülkeler tarafından kabul edilmiştir Protokolün amacı, tehlikeli ve diğer atıkların sınırötesi hareketleri ve bertaraf edilmesinden kaynaklanan ve bu
atıkların yasadışı trafiğini de içeren zararın sorumluluğu ve zararın derhal ve yeterli olarak tazmin edilmesi konusunda kapsamlı bir düzenleme sağlamaktır. Protokole şu an yeterli üye taraf olmamış ve protokol yürürlüğe girmemiştir. Türkiye de henüz protokole taraf olmamıştır. Protokolün 2. maddesinde tanımlar verilmiştir. Protokol, tehlikeli atık ve diğer atık, zarar, eski haline getirmede ölçü gibi kavramlar tanımlanmıştır. Basel sözleşmesinde tanımı verilen
kavramların aksi açıkça belirtilmedikçe geçerli olacağı söylenmiştir.
Protokol 33 maddeden oluşmaktadır. Arapça, çince, İngilizce, Fransızca, Rusça ve İspanyolca orijinal örnekleri vardır. Protokol 20 onay, kabul, resmi teyid, tasdik veya üyelik belgesinin teslim tarihini takip eden 90.günde yürürlüğe girecektir. Protokolde de sürdürülebilir kalkınma kavramı kullanılmamış ancak önleme ilkesinden bahsedilmiştir. Depoziterin, sözleşmede olduğu gibi, B.M. Genel Sekreterliği olacağı belirtilmiştir. çekilme, protokol yürürlüğe girdikten 3 yıl sonra mümkün olabilecek ve çekilme metni depozitere yazılı ihbardan 1 yıl sonra etkili olacaktır. çekince konulması yasaktır. Protokolde sorumluluğa ilişkin zamanaşımı süresi olarak 10 yıllık süre benimsenmiştir. Yetkili mahkemenin zararın doğduğu yer mahkemesi veya kazanın olduğu yer mahkemesi olması kararlaştırılmıştır. Sonuç:
Tehlikeli Atıkların Sınırötesi Taşınımı ve Bertaraf Edilmesinin Kontrolüne İlişkin Basel Sözleşmesi, atıklar konusunda sistematik bir çerçeve çizmiştir. Ancak radyoaktif atık konusunda herhangi bir düzenleme yapılmamış olması sözleşmeye getirilen en yoğun eleştirilerin konusu olmuştur. Sözleşmede tehlikeli ve diğer atıkların sınır ötesi hareketlerini azaltmak, oluştukları yerde bertaraf edilmesini sağlamak, atıkların oluşumunu minimize etmek
amaçlanmış ve bu konuda uluslararası işbirliğini ve uyumu sağlayacak mekanizma yaratılmaya çalışılmıştır. Yapılan taraflar konferansında da özellikle bu amaçlar çerçevesinde gelişmekte olan ülkelerin durumlarına değinilmiştir. Ancak öngörülen rejimin başarısının sağlanması özellikle gelişmekte olan ülkelerin durumunun öncelendiği sorumluluk rejiminin gerçekleştirilebilmesine bağlıdır.
