GENEL COĞRAFYA. 7. Baskı. Editörler: Prof. Dr. Hakkı YAZICI - Doç. Dr. Nusret KOCA

(1)

GENEL COĞRAFYA

Editörler:

Prof. Dr. Hakkı YAZICI - Doç. Dr. Nusret KOCA

Prof. Dr. İbrahim GÜNER - Prof. Dr. Halil KOCA - Prof. Dr. Saliha KODAY Prof. Dr. Adem BAŞIBÜYÜK - Prof. Dr. Ramazan SEVER

Prof. Dr. Erdal AKPINAR - Prof. Dr. Kenan ARIBAŞ - Prof. Dr. Salih CEYLAN Doç. Dr. Hasan KARA - Doç. Dr. Nusret KOCA - Doç. Dr. Ali MEYDAN

7. Baskı

(2)

Editörler: Prof. Dr. Hakkı Yazıcı, Doç. Dr. Nusret Koca GENEL COĞRAFYA ISBN: 978-9944-919-26-5 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.

Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Şubat 2007, Ankara 7. Baskı: Kasım 2015, Ankara Yayın Proje: Didem Kestek Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Salmat Basım Yayıncılık Ambalaj Sanayi Tic. Ltd. Şti.

Büyük Sanayi 1. Cadde 95/1 İskitler/ANKARA Tel: (0312 341 10 20) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 26062 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet:www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net

(3)

ÖN SÖZ

Eğitim Fakültelerinin İlköğretim Bölümleri’nde okutulan bu kitabın ilk ba- sımı 2007 yılında yapılmıştı. Geçen süre içerisinde gözden kaçan bazı eksiklikler ve hatalar giderilerek ihtiyaç oldukça yeni basımlar yapılmıştır. Ancak zamanla daha kapsamlı değişiklik ve güncellemeler yapma zarureti ortaya çıktığından, kitabın bu son baskısında elden geldiğince gerekli düzeltme ve yenilemeler ger- çekleştirilmiştir.

Bu vesileyle her zaman olduğu gibi öncelikle bölüm yazarı öğretim üyeleri ile kitabın basım ve dağıtımını gerçekleştiren PEGEMA YAYINCILIK’a teşekkür ederiz.

Kasım 2015 Prof. Dr. Hakkı YAZICI Doç. Dr. Nusret KOCA

(4)

BÖLÜMLER ve YAZARLARI

1. Bölüm: Coğrafya Nedir?

Doç. Dr. Ali MEYDAN Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Eğitim Fakültesi 2. Bölüm: Coğrafyanın Gelişimi

Prof. Dr. İbrahim Güner, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Eğitim Fakültesi

3. Bölüm: Uzay ve Güneş Sistemi

Prof. Dr. Saliha Koday, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi 4. Bölüm: Coğrafyanın Bölümleri

Fiziki Coğrafya Yeryüzü Şekilleri

Doç. Dr. Hasan Kara, Pamukkale Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi İklim Bilimi (Klimatoloji)

Prof. Dr. Halil Koca, Atatürk Üniversitesi K.K.E.F.

Hidrografya

Prof. Dr. Erdal Akpınar, Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Toprak Coğrafyası

Prof. Dr. Erdal Akpınar, Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Bitki Coğrafyası

Prof. Dr. Erdal Akpınar, Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Harita Bilgisi (Kartografya)

Prof. Dr. Ramazan Sever, Giresun Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Beşeri Coğrafya Nüfus Coğrafyası

Prof. Dr. Adem Başıbüyük, Erzincan Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi

(5)

Yerleşme Coğrafyası

Prof. Dr. Adem Başıbüyük, Erzincan Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Ekonomik Coğrafya

Doç. Dr. Nusret Koca, Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Bölgesel Coğrafya

Prof. Dr. Kenan Arıbaş, Aksaray Üniversitesi Eğitim Fakültesi Tarihi Coğrafya

Prof. Dr. Kenan Arıbaş, Aksaray Üniversitesi Eğitim Fakültesi Siyasi Coğrafya

Prof. Dr. Kenan Arıbaş, Aksaray Üniversitesi Eğitim Fakültesi Afetler Coğrafyası

Prof. Dr. Salih Ceylan, M. A. Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi

(6)

İÇİNDEKİLER

Ön Söz ...iii

Bölümler ve Yazarları ...v

İçindekiler ...vii

1. BÖLÜM COĞRAFYA NEDİR? Doç. Dr. Ali Meydan (ss.1-20) Coğrafyanın İlkeleri ...9

Dağılış İlkesi ...9

Karşılıklı İlgi veya Bağlantı (Korelasyon) İlkesi ...10

Nedensellik İlkesi ...11

Coğrafyanın Diğer Bilimler Arasındaki Yeri ...11

Coğrafya'da Kullanılan Yöntem, Teknik ve İfade Yolları ...16

Sonuç ...17

Kaynakça ...19

2. BÖLÜM COĞRAFYANIN GELİŞİMİ Prof. Dr. İbrahim Güner (ss.21-34) Coğrafyanın Tarihçesi ve Gelişimi ...21

Coğrafyanın Tarihi Çağlara Göre Gelişimi ...21

İlk Çağ'da Coğrafya ...21

Orta Çağ'da Coğrafya ...24

Yeni Çağ'da Coğrafya ...25

Yakın Çağ'da Coğrafya ...27

Coğrafi Düşüncenin Gelişme Devreleri ...28

Ansiklopedik Devre ...28

Klasik Devre ...28

Bölgesel Devre ...29

Uzmanlaşma Devresi ...29

Uygulamalı Coğrafya Devresi ...29

(7)

viii Genel Coğrafya

Coğrafyanın Bölümleri30 Genel Coğrafya 30 Fiziki Coğrafya 30 Beşeri Coğrafya 30 Ekonomik Coğrafya 31 Yerel Coğrafya 32 Coğrafya Öğretiminin Amaçları 32 Kaynakça 34

3. BÖLÜM UZAY VE GÜNEŞ SİSTEMİ

Prof Dr Saliha Koday (ss35-63)

Uzay 35 Güneş ve Güneş Sistemi 39 Gezegenler 40 Merkür (Utarit) 42 Venüs (Zühre, Çulpan) 43 Dünya (Yer) 44 Dünyanın Oluşumu 46 Yerin İç Yapısı ve Jeolojik Devirler 47 Dünyanın Şekli, Boyutları ve Sonuçları 49 Dünyanın Hareketleri ve Sonuçları 52 Ayın Oluşumu, Yapısı, Hareketleri ve Sonuçları 54 Mars 58 Jüpiter (Müşteri) Gezegeni 58 Satürn Gezegeni 60 Uranüs Gezegeni (Yeşil Gri Dev Gezegen) 60 Neptün Gezegeni 61 Cüce Gezegenler 62 Plüton (Cüce Gezegen) 62 Ceres 1 (Cüce Gezegen) 62 Kaynakça 63

(8)

ix İçindekiler

4. BÖLÜM

COĞRAFYANIN BÖLÜMLERİ (ss.65-328)

FİZİKİ COĞRAFYA Doç. Dr. Hasan Kara

(ss.65-108)

Yeryüzü Şekilleri...65

İç Kuvvetler ...66

Ana Yer Şekilleri ...68

Dağlar ...68

Ovalar ...69

Platolar ...70

Flüvyal (Akarsu) Topografya Şekilleri ...71

Vadi Çeşitleri ...71

Kertik (V Profilli) Vadiler ...71

Kanyon Vadiler ...71

Menderesli Vadileri ...72

Yarma Vadiler ...73

Tabanlı Vadiler ...73

Asılı Vadiler ...74

Çıkmaz Vadiler...74

Akarsu Ağı (Drenaj) Tipleri ...74

Akarsuların Oluşturdukları Diğer Şekiller ...75

Irmak Adaları ...75

Dev Kazanları ...76

Birikinti Konileri ...76

Dağ İçi ve Dağ Eteği (Piedmont) Ovaları ...76

Taraçalar ...77

Karstik Şekiller ...77

Karstik Erime Şekilleri ...77

Lapyalar ...77

Dolinler (Kokurdanlar) ...78

Uvalalar ...78

(9)

x Genel Coğrafya

Düdenler (Su Yutanlar, Ponorlar) ��79 Polyeler (Gölovalar) ��79 Obruklar (Avenler)��80 Mağaralar ��81 Doğal Köprüler ��81 Karstik Birikme Şekilleri ��81 Travertenler ��81 Sarkıt ve Dikitler ��82 Volkanik Şekiller��82 Volkanik Konileri ��83 Kraterler ��83 Kalderalar ��84 Maarlar ��85 Diatremalar ��86 Peribacaları ��86 Yastık Lavlar (Pillow Lavası) ��87 Dayklar ��87 Neckler ��87 Barrankolar ��88 Kurak ve Yarı Kurak Bölgeler Topografyasına Ait Şekiller ��88 Rüzgarların Oluşturduğu Aşınım Şekilleri ��89 Yardanglar ��89 Şehitkayalar (Mantarkayalar) ��89 Kovuklar, Tafoniler ��89 Façetalı Çakıllar (Dreikanterler) ��90 Hamadalar (Çöl Kaldırımları) ��90 Badlands (Kırgı Bayırlar) ��90 Rüzgarların Oluşturduğu Birikim Şekilleri ��91 Kumullar ��91 Barkanlar ��92 Parabolik Kumullar��92 Seyfler (Uruk) ��92 Lünetler ��93 Lösler ��93

(10)

xi İçindekiler

Playalar ��93 Bahadalar��93 İnselbergler (Adatepeler) ��94 Glasiyal (Buzul) Topografya Şekilleri ��95 Buzul Aşındırma Şekilleri ��95 Hörgüçkayalar ��95 Buzul Vadileri ��96 Sirkler ��96 Buzul Çizikleri, Oyuklar ve Çentikler ��96 Buzul Biriktirme Şekilleri ��97 Buzul Depoları ��97 Morenler ��97 Kamesler ��98 Asar veya Ekserler��98 Kıyı Topografyası Şekilleri ��98 Kıyılarda Meydana Gelen Aşınım Şekilleri ��99 Falezler (Yalıyarlar) ��99 Abrazyon Platformları ��99 Asılı Vadiler ��99 Kıyılarda Meydana Gelen Birikim Şekilleri ��100 Plajlar ��100 Deltalar ��100 Kıyı Okları��101 Tombololar ��102 Kıyı Kumulları ��102 Başlıca Kıyı Tipleri ��103 Farklı Yapılar Üzerinde Oluşan Topografya Şekilleri ��104 Yatay Yapılar Üzerinde Oluşan Şekiller ��104 Monoklinal Yapılar Üzerinde Oluşan Şekiller ��105 Kıvrımlı Yapılar Üzerinde Oluşan Şekiller ��106 Kırık (Faylı) Yapılar Üzerinde Oluşan Şekiller ��106 Kaynakça ��108

(11)

xii Genel Coğrafya

KLİMATOLOJİ (İKLİM BİLİMİ) Prof. Dr. Halil Koca

(ss.109-143)

Giriş ...109

Atmosfer ...112

İklim Elemanları...115

Sıcaklık...115

Sıcaklık Değişme Oranları ...121

Sıcaklık Dağılışı ...124

Basınç...126

Rüzgarlar ...129

Nemlilik ve Yağış ...134

Yağışlar ...136

İklim Tipleri ...139

Ekvatoral İklim ...139

Tropikal İklim ...139

Muson İklimi ...139

Akdeniz İklimi ...140

Ilıman Kuşak Okyanus İklimi ...140

Ilıman Kuşak Karasal İklimi ...140

Yarı Kurak İklim ...140

Kurak /Çöl İklimi...141

Tundra İklimi ...141

Kutup İklimi ...141

Kaynakça ...143

HİDROGRAFYA Prof. Dr. Erdal Akpınar (ss.144-156) Giriş ...144

Yeraltı Suları ...144

Kaynaklar ...145

(12)

xiii İçindekiler

Akarsular ...147

Oluşum Özellikleri ...147

Akarsu Tipleri ...148

Akarsu Rejimleri ...148

Akarsu Havzaları ...148

Akarsulardan Yararlanma ...149

Göller ...149

Oluşum Özellikleri ...149

Göllerden Yararlanma ...151

Denizler ve Okyanuslar ...152

Cografi Dağılış ...152

Kıyı Morfolojisi ...153

Deniz Suyu Hareketleri ...154

Denizlerden ve Okyanuslardan Yararlanma ...155

Kaynakça ...156

TOPRAK COĞRAFYASI Prof. Dr. Erdal Akpınar (ss.157-164) Giriş ...157

Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler ...158

Ana Kaya ...158

İklim ...158

Topografya ...158

Canlılar ...159

Zaman ...159

Başlıca Toprak Tipleri ve Coğrafi Dağılışları ...159

Zonal Topraklar ...160

İntrazonal Topraklar ...161

Azonal Topraklar ...162

Erozyon ve Çölleşme ...162

Kaynakça ...164

(13)

xiv Genel Coğrafya

BİTKİ COĞRAFYASI Prof. Dr. Erdal Akpınar

(ss.165-175)

Giriş ...165

Bitki Örtüsünün Dağılışını Etkileyen Faktörler ...166

Klimatik Faktörler ...166

Topografik Faktörler ...168

Edafik Faktörler ...169

Biyotik Faktörler ...169

Coğrafi Dağılış ...170

Tropikal Kuşağın Vejetasyon Formasyonları ...170

Subtropikal Kuşağın Vejetasyon Formasyonları ...173

Orta Kuşağın Vejetasyon Formasyonları...173

Kutup Bölgelerinin Vejetasyon Formasyonları ...174

Kaynakça ...175

HARİTA BİLGİSİ (KARTOGRAFYA) Prof. Dr. Ramazan Sever (ss.176-203) Giriş ...176

Coğrafi Konum ...177

Türkiye’nin Matematik Konumu ve Bazı Sonuçları ...177

Türkiye’nin Özel Konumu ve Bazı Sonuçları ...178

Harita ve Ölçek ...182

Projeksiyon (İzdüşüm) ...182

Ölçek ...184

Harita Çeşitleri ...185

Ölçeklerine Göre Haritalar ...185

Konularına Göre Haritalar ...186

Haritalarda Yüzey Şekillerinin Gösterilmesi ...187

İzohips (Eşyükselti) Yöntemi ...187

(14)

xv İçindekiler

Tarama Yöntemi ��189 Gölgelendirme Yöntemi ��189 Kabartma Yöntemi��190 İzohips ve Renklendirme Yöntemi ��190 Haritalardan Yararlanma ve Hesaplamalar ��191 Haritalarda Uzunluk Hesaplamaları ��192 Haritalarda Alan Hesaplamaları ��195 Haritalardan Profil Çıkarmak ��197 Diyagramlar ��198 Grafikler ��198 Diyagramlar ��200 Kaynakça ��202

BEŞERİ COĞRAFYA NÜFUS COGRAFYASI Prof� Dr� Adem Başıbüyük

(ss�204-217)

Giriş ��204 Nüfus Artışı ��208 Nüfusun Dağılışı ��213 Kaynakça ��217

YERLEŞME COĞRAFYASI Prof� Dr� Adem Başıbüyük

(ss�218-228)

Giriş ��218 Kırsal Yerleşmeler ��221 Kent Yerleşmeleri ��223 Kentsel Fonksiyonlar ��225 Ekonomik Fonksiyonlarına Göre Kentler ��226 Kültürel Fonksiyonlarına Göre Kentler ��226 İdari ve Siyasi Fonksiyonlarına Göre Kentler ��226 Kaynakça ��228

(15)

xvi Genel Coğrafya

EKONOMİK COĞRAFYA Doç. Dr. Nusret Koca

(ss.229-257)

Tarım Coğrafyası ...230

Hayvancılık ...237

Ormancılık ...238

Madenler ve Enerji Kaynakları ...239

Sanayi ...244

Ulaşım ...246

Ticaret ...252

Turizm ...254

Kaynakça ...257

BÖLGESEL COĞRAFYA Prof. Dr. Kenan Arıbaş (ss.258-276) Fiziki Coğrafya Bölgeleri ...258

Yüksek Şekillerin Egemen Olduğu Bölgeler ...260

Çukur Şekillerin Egemen Olduğu Bölgeler ...261

Toprak Örtüsü Bölgeleri ...261

Bitki Örtüsü Bölgeleri ...262

Klimatik Bölgeler ...262

Hidrografik Bölgeler ...263

Beşeri Coğrafya Bölgeleri ...264

Nüfus Yoğunluk Bölgeleri ...264

Sık Nüfuslu Bölgeler ...264

Seyrek Nüfuslu Bölgeler ...264

Yerleşme Bölgeleri ...265

Kırsal Yerleşme Bölgeleri ...265

Kent Yerleşme Bölgeleri ...266

Konut Yapı Bölgeleri ...267

Ahşap Ev Bölgeleri ...267

Taş Ev Bölgeleri ...267

(16)

xvii İçindekiler

Toprak Ev Bölgeleri ��267 Kültür Bölgeleri ��267 Ekonomik Coğrafya Bölgeleri ��269 Tarım Faaliyet Türleri ��269 Sanayi Bölgeleri ��270 Ev Sanayii ya da Basit Sanayi ��270 Atölye Tipi Sanayi ��271 Modern Sanayi ��271 Ticaret Bölgeleri ��272 Madencilik Bölgeleri��272 Turizm Bölgeleri��273 Diğer Bölgeler ��274 Kaynakça ��275

TARİHİ COĞRAFYA Prof� Dr� Kenan Arıbaş

(ss�277-280)

Tarihi Coğrafyanın Tanımı ��277 Tarihi Coğrafyanın Amacı ��277 Tarihi Coğrafyanın Konusu ve Sınırları ��279 Kaynakça ��280

SİYASİ COĞRAFYA Prof� Dr� Kenan Arıbaş

(ss�281-291)

Giriş ��281 Siyasi Coğrafyanın Coğrafi Unsurları ��283 Fiziki Coğrafya ��283 Beşeri Coğrafya ��284 Ekonomik Coğrafya ��286 Uluslararası Örgütler ��290 Kaynakça ��291

(17)

xviii Genel Coğrafya

AFETLER COĞRAFYASI Prof. Dr. Salih Ceylan

(ss.292-328)

Giriş ...292

Yer Kökenli Afetler ...295

Deprem ...295

Tsunami ...302

Yanardağlar ...304

Heyalanlar ...307

Kaya Düşmesi ...308

Çamur Akıntıları ...309

Meteorolojik (Atmosfer) Kökenli Afetler ...309

Sel - Su Baskını ...310

Tipi ...312

Çığ ...313

Dolu ...314

Sis ...316

Don ...317

Fırtına...318

Tayfun (Kasırga) ...320

Tornado (Hortum) ...321

Yıldırım Düşmesi ...323

Kuraklık ...324

Orman Yangını ...325

Kaynakça ...327

(18)

Binyıllar boyunca dar bir çerçevede yaşayan, muhtemelen doğduğu yerde ölen ve bütün dünyası gözünün gördüğü uzaklık kadar olan insanoğlu önce te- kerleğin bulunması, ardından sanayileşme ve teknolojideki gelişmelerle birlikte gözünün gördüğü alanın uzağına da gitmeye ve daha ilerisinden de haberdar ol- maya başlamıştır. 21. yüzyılda ulaşım ve haberleşme araçlarının gelişmesiyle dün- ya oldukça küçülmüştür. Bu durumda insanın sadece kendi ülkesiyle ve yaşadığı yerle ilgilenip, diğer ülkelere sırt çevirmesi mümkün değildir. Yaşanan ekonomik gelişmeler, ortaya çıkan siyası olaylar, insanın kendi ülkesinden uzak olan ülkeler- de gerçekleşse bile, bu durumlar uzak veya yakından herkesi etkilemektedir.

İnsanın yaşadığı mekâna anlam vermesi, uzak mekânları da anlamaya ve an- lamlandırmaya çalışması mekânı algılama becerisiyle, bu mekânlar üzerinde geç- mişten geleceğe şekillenen olgu ve olaylar ise zamanı algılama becerisiyle ilişkili- dir ki, coğrafya eğitimi bu becerilerin gelişmesi açısından son derece önemlidir.

Albert Einstein “Aklımın almadığı tek şey, bu evrenin aklımıza nasıl sığabilmiş olmasıdır.” derken insanoğlunun yaşadığı mekândan evrenin sınırlarına doğru aklıyla yaptığı yolculuğun sonucunda mekânı anlama ve algılama gayretinin son- suzluğunu da ortaya koymaktadır.

Mekânı anlama ve algılama çalışmaları çocuğun doğumuyla başlar. Çocuğun ilkokula başlamasıyla birlikte mekâna ait özellikler Hayat Bilgisi dersi kapsamın-

Doç. Dr. Ali MEYDAN Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Eğitim Fakültesi

COĞRAFYA NEDİR?

1. ^BÖLÜM

(19)

2 Genel Coğrafya

da, “yakından uzağa”, “somuttan soyuta”, “bilinenden bilinmeyene”, “basitten karmaşığa” gibi önemli öğretim ilkeleri çocuğun öncelikle yakın çevresinde gör- düğü ve somut olarak bildiği olgu ve olayları anlaması ve kavramasına öncelik verilmesini öngörür. 1., 2. ve 3. sınıflarda Hayat Bilgisi dersi içinde; 4., 5., 6. ve 7. sınıflarda ise Sosyal Bilgiler dersi içinde coğrafya konuları yer alırken, müsta- kil bir coğrafya dersi lise birinci sınıftan itibaren programda kendisine yer bulur.

Turan’a (2002) göre Hayat bilgisi dersinde işlenen coğrafya konuları, çocuğun dış dünyasını ve kendi bulunduğu çevrenin özelliklerini algılamaya dönük bilgilerden oluşmaktadır.

Coğrafya geo (yer) ile graphien (tasvir) terimlerinin birleşmesinden meydana gelir. Coğrafya teriminin, eskiçağda ilk kez M.Ö. III. yy başlarında, geographica ya da geographein biçiminde, Eski Mısır’ın İskenderiye kentinde yaşamış olan Eratosthenes (M.Ö.275-195) tarafından kullanıldığı kabul edilir. Gözlem ve ma- tematiksel hesaplama sonuçları ile bilimsel düşüncelerini topladığı eserlerindeki fikirleri arasında, coğrafi düşünce ve bilgiler ağırlık kazanmıştır. Bu eserler arasın- da önemli olanı, Geographica adını taşıyan eseridir. Anlamı coğrafi ya da coğrafya ile ilgili veya coğrafya ilmine ilişkin demek olan bu eser, coğrafya ilminin adının konulması bakımından çok önemli bir kaynaktır. Çünkü bugünkü bilgilerimize göre coğrafya terimi, ilk kez bu düşünür tarafından, söz konusu bu eserde kulla- nılmıştır (Doğanay, 1993, 3).

Coğrafyanın insanı, insanın üzerinde yaşadığı mekânı, insanın etkilendiği doğal ve beşeri olayları ya da insanın etkilediği ve değiştirdiği doğayı içine alma- sından dolayı bu geniş perspektif ister istemez coğrafyanın birçok bilim insanı tarafından farklı şekillerde tanımlanmasına neden olmuştur. Atalay (1994) “Yer- yüzünün şekillenmesini, şekillenmede etkili olan amilleri ve yeryüzünde canlı ha- yatı oluşturan insan, bitki, hayvan toplulukları ile doğal ortam arasındaki ilişkileri ve bunların dağılışını inceleyen bir bilim dalı” olarak tanımlarken; İzbırak (1986)

“Bütün çeşitlilikleriyle, yeryüzüne bağlı olayları tanıtan, bunları açıklayan bilim”

olarak ifade etmiş; Erinç (2000) “Yeryüzündeki mekanların özelliklerini ortaya koyan ve gerek bu özelliklerin, gerekse muhtelif mekanlar arasındaki benzerlik ve ayrılıkların sebeplerini ve bunlara hükmeden kanunları araştıran ve açıklayan bir bilimdir” şeklinde; Doğanay (1998) ise “Coğrafi yeryüzündeki doğal, beşeri ve ekonomik olayları, insanla ilgi kurarak inceleyen bir bilimdir” diye tanımlamıştır.

Özdemir (1997) göre ise coğrafya “Mekana ait ilişkiler zincirini kuran bir sentez bilimidir”

Akınoğlu’na (2006) göre coğrafya; bir toplumu oluşturan tüm öğelerle ilgile- nir. Toplumun gelişmişlik durumu, nüfusun genel özellikleri, içinde yaşadığı fiziki çevre ve bu çevrenin o toplumun gelişmesindeki etkisini inceler, araştırır. Coğrafi

(20)

3 Coğrafya Nedir?

özellikler biz fark etmesek de hayatımızı yönlendirir. Günümüz teknolojik koşul- ları ile, artık doğanın insan üzerindeki etkisinden çok insanın doğa üzerindeki eksinin arttığı düşünülürse coğrafya-toplum arasındaki ilişkinin ne derece önemli olduğu ortaya çıkar. Coğrafi şartlar neyi gerektiriyorsa insanlar ona göre hayatla- rını sürdürür. Kültürel kimlikte gelenekler görenekler yaşanılan çevreye uyarlanır.

Coğrafya bilimi kültürleri tüm çevre faktörlerinin karşılıklı ve karmaşık etkile- şimleri sonucu ortaya çıkan değerler bütünü olarak ele alır. Tüm bunlarla beraber vatandaşlık ve yurttaşlık bilinci oluşur.

Güngördü’ye (1997) göre Eski Yunanca’da arz tasviri anlamında olan coğrafya zamanla çok değişmiştir. Bugün coğrafya yeryüzü ile insanlar arasındaki ilişkile- rin ve olayların dağılımını ve sebeplerini inceleyen bir bilim halini almıştır. Çağı- mızda coğrafya genel olarak fiziki coğrafya ve beşeri coğrafya olarak bölümlere ayrılmıştır. Ancak coğrafya genel anlamda yeryüzünün tamamını kaplayan çok karmaşık ve çeşitli olaylar sebebiyle çok geniş bir sahayı içermektedir. Mesela, fiziki coğrafya iklim ve iklimi meydana getiren elemanları ayrı ayrı değil, iklimin yer- yüzü münasebetlerini incelemektedir. Benzer bir şekilde bitki coğrafyası botanikte yapıldığı gibi bitkilerin yapı ve sınıflandırılması gibi konuları değil, bitkilerin yer- yüzü olaylarıyla ilişki ve bağlantılarını ve bunlardan doğan farklı fizyonomilerinin yeryüzündeki dağılımını incelemektedir. Beşeri coğrafya ise insanların yeryüzü ile münasebetlerini ve yeryüzünün diğer olayları ile fonksiyon ve reaksiyonlarını inceler.

Coğrafya insanların içinde yaşadığı çevrenin doğal özelliklerini, insan-do- ğa-çevre etkileşimini ve bu etkileşimle insanın meydana getirdiği beşeri ve ekonomik etkinlikleri kendi prensipleriyle inceleyerek sonuçlarını çıkaran ilimdir (Şahin, 1998, 3).

Coğrafyanın ilgi odağını insan meydana getirir. Bu itibarla coğrafyanın in- sanın yaradılışıyla birlikte başladığı söylenebilir. İlkçağlardan itibaren telaffuz edilmeye başlanan coğrafya kelimesinin yerin tasviri anlamında kullanıldığı anla- şılmaktadır. Coğrafya, zaman içinde gelişmeler göstererek bugünkü duruma gele- bilmiştir. Bu gelişmede, yapılmış olan çeşitli buluş ve keşifler önemli rol oynamış- tır (Baydil, 2001, 3-4).

Coğrafya 4 özellikle karakterize edilen bir disiplin olarak tanımlanabilir. Bi- rincisi bir yere eşsiz bir karakter kazandıran, yeryüzü üzerindeki özelliklerin da- ğılımıdır (Örn: dağlar, nehirler, denizler). İkincisi, bazı şeylerin oldukları yerlerde ve zamanda neden ve nasıl meydana geldiğini anlamaktır (Örn: Volkanlar). Üçün- cüsü, meydana gelen olayların, diğer olaylarla ilgisi ve bağlantısıdır (Örn: Yağmur ormanlarının tahribi). Sonuncusu, coğrafyanın haritalar ile bilgilerin ve fikirlerin

(21)

4 Genel Coğrafya

iletişimini sağlamasıdır. Bu dört özellik birbiri ile çok çeşitli yollardan etkileşim içindedir. Bunlardan ilk üçü coğrafyanın temel prensipleridir. Sonuncusu ise coğ- rafî araştırmalar sonucu elde edilen bilgilerin ifadesidir (Karabağ, 1998).

Coğrafya dünyayla ilgili temel bilgileri öğreten programlardan biridir. Top- lam on bir yıl süren öğretimin belli aşamalarında gittikçe artan ve genişleyen bir ünite yapısıyla okul programları öğrencileri hayata ve yüksek öğretime hazırlar.

Sırasıyla her sınıfın başında varılması istenen hedeflerin öğretmenler tarafından bilinmesi ve o dönemin sonunda gerçekleşenlerin gözlenmesi gerekir (Girgin, 2001, 132).

Coğrafya, öğrencilerin çevrelerinde olanları anlamalarına ve insanın çevre ile etkileşimi hakkında bir anlayış geliştirmelerine yardımcı olur. Yerlerin isimlerini, lokasyonlarını ve özelliklerini bilmek, coğrafyanın temelini oluşturan unsurlardır.

Bu da çok büyük ve oldukça büyüleyici öğrenme alanının bir parçasıdır (Karabağ, 1998).

Taşlı’ya (2000) göre temelde pozitif bir bilim olan coğrafya, bazı araştırma konuları bakımından fen bilimlerine, bazılarında ise sosyal bilimlere yaklaşır. Uy- guladığı düşünce sistemini ilkeleri ile şekillendirir ve coğrafî mantıkla yorumlaya- rak toplumun sosyal, ekonomik ve teknik sorunlarını çözümlemeyi kolaylaştıran öneriler getirir. Bu nedenle coğrafyanın eğitim sistemimiz içinde ilköğretimden üniversiteye kadar aslında çok özel bir yerinin olması gerekir. Coğrafyada çok hızlı gelişmeler ve uzmanlaşma eğilimleri vardır. Artık bu bilimde, metodolojik yaklaşımı bakımından seyahatnamelerle coğrafya devri çoktan gerilerde kalmış uygulamalı coğrafya devrine gelinmiştir.

Coğrafya, insanla çevre arasındaki bağıntıları inceler, bu sebeple coğrafya ile Sosyal Bilgiler arasında önemli bir bağıntı vardır. Yurt ve dünya meselelerine bakıldığında, çözüm bulabilmek için belli bir seviyede coğrafya bilgisine ihtiyaç vardır. Edinilen bu coğrafya bilgisiyle öğrenci; yurdunun büyüklüğünü, doğal kay- naklarını, geçim kaynaklarını, geçim yollarını, ekonomik gücünü, ulaşım duru- munu, sanayi alanlarının nerelerde kuruldukları gibi durumları bilir. Bu da mem- leket meselelerini daha iyi anlamasına ve çözümüne katkıda bulunmasına yardım eder (Çelikkaya, 2002, 3).

Özçağlar’a (2000) göre coğrafya, insanla doğal ortam arasındaki karşılıklı et- kileşimleri ve bu etkileşimler sonucunda gelişen faaliyetlerle durumları dağılış, ilişki kurma, karşılaştırma, nedensellik ilkelerine bağlı olarak ve çeşitli araştırma yöntemlerini uygulayarak araştırıp, inceleyen elde ettiği sonuçları bir sentez halinde ortaya koyan, kendi içerisinde çok sayıda bilimden oluşan bir bilimler top- luluğudur.

(22)

5 Coğrafya Nedir?

Uzun yıllardan beri alışılagelmiş bir fikir, coğrafyanın dünya yapısı, ölçüleri, deniz, kara, iklim özellikleri, verimli topraklar ve yeryüzü şekilleri ile ilgilenen bir bilim dalı olduğudur. Halbuki bugün coğrafya anlayışı ve öğretimi bütünüyle değişmiş, coğrafi faktörler insan hayatıyla ilgileri derecesinde önemli görülme- ye ve bu yönleriyle ele alınıp incelenmeye başlanmıştır. Bu görüşün ışığı altında denilebilir ki sadece coğrafi faktörleri bilmek, coğrafya öğrenmek değildir. Coğ- rafi faktörleri bilmek insanoğlunun problemlerini daha iyi anlamaya ve çözmeye yardımcı olması yönünden faydalı bir öğrenim olarak kabul edilir. Bu görüş coğ- rafi faktörlerin öğretiminin, coğrafya öğreniminde pek önemli olmadığı kanısını uyandırmamalıdır. Bilakis coğrafi faktörler insanoğlunun çevresiyle ilgisi ve karşı- lıklı etkileşmesini daha iyi anlamaya yardım eden gerekli basamaklar olarak kabul edilmelidir (Çelikkaya, 2002, 11).

Bugün artık coğrafya, insanoğlunun günlük hayatında sık sık başvurduğu ve yararlandığı bir bilim dalıdır. Her kişi günlük hayatı içinde verimli çalışabilmek için işiyle ilgili bilgi ve becerilerle birlikte, çevresini, yurdunu ve dünyayı tanımak ihtiyacındadır. Coğrafyanın esas görevi, dünya ile ilgili bilgi ve gerçekleri sunmak- tır. Öğrencileri yerleşim, yer ve yerler arası ilişkiler, göçler ve bölge kavramlarıyla tanıştırmak, çevreye karşı olan tutum ve değerleri incelemek ve onlara zihinsel pratik beceriler vermekte coğrafya dersinin görevlerindendir. İlkokuldaki coğ- rafya eğitimi öğrencilere kendi yaşadıkları bölgenin yanı sıra, Türkiye’nin diğer bölgelerini de araştırıp, anlayabilmeleri için bulunmaz bir fırsat sağlar. Öğrenciler sadece coğrafi bilgi edinmekle kalmayıp, bunları toplama, yorumlama ve tanımla- ma gibi becerileri de kazanmış olacaklardır (Barth ve Demirtaş, 1997, 4.17).

Bütün bu açıklamalardan sonra şöyle bir coğrafya tanımı verilebilir: Coğraf- ya, yeryüzünün tamamında ya da bir bölümünde meydana gelen fiziki olaylar ile bu olayların beşeri, ve ekonomik etkilerini dağılış, karşılaştırma ve nedensellik ilkelerine bağlı olarak araştırıp inceleyen ve sonuçlarını bir sentez halinde ortaya koyan bir bilimdir. Dağılış ve nedensellik bu bilimin ana özelliğini belirler. Coğ- rafyayı diğer bilim dallarından ayıran en önemli fark “dağılış” prensibidir.

Coğrafya ile ilgili yapılan tanımlarda dikkati çeken en önemli özelliklerin ba- şında insan faktörü gelir. İnsan faktörüyle birlikte birçok faktör daha vardır ki, aşağıdaki gibi sıralanabilir:

1. İnsan

2. Coğrafi yeryüzü 3. Doğal ve beşeri çevre 4. Doğal ve beşeri olay

5. Diğer bilimlerden faydalanma