3. Baskı
Editörler:
Prof. Dr. Hakkı YAZICI ve Arş. Görv. M. Kürşat KOCA
ISBN:
Kitapta yer alan tüm bölümlerin sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2012 Pegem Akademi
1.Baskı: Eylül 2007 3. Baskı: Şubat 2012
Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: zülfin.eua Baskı: Ayrıntı Matbaası (Ankara-0312-394 55 90) TÜRKİYE COĞRAFYASI ve JEOPOLİTİĞİ
Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.
Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.
Yayınevi Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 16102 978-9944-919-79-1
iii ÖNSÖZ
Bu kitap Eğitim Fakülteleri Sınıf Öğretmenliği Anabilim Dalları’nda okutulan Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği adlı derse yönelik olarak hazırlanmıştır.
Yeni programda IV. Yarıyılda yer alan ve 3 krediden oluşan bu derste Sınıf Öğretmeni adaylarına; Türkiye’nin Yeri ve Konumu (Matematiksel ve Özel konum), jeopolitik ve jeostratejik konum özellikleri (siyasi, ekonomik, askeri ve kültürel organizasyonlar), Fiziki Coğrafya özellikleri (Yeryüzü şekilleri, iklim, bitki, toprak ve su) ile Sosyo- Ekonomik özelliklerine (Nüfus, yerleşme, tarım, hayvancılık, ormancılık, enerji, sanayi, ulaşım, turizm) ait bilgilerin kazandırılması amaçlanmıştır.
Yukarıda belirtilen konuların her biri, Afyonkarahisar Kocatepe, Erzincan, Erzurum Atatürk, Burdur Mehmet Akif Ersoy, Aksaray, Çanakkale Onsekiz Mart, Muğla ve Uşak Üniversitelerimizin Eğitim Fakültelerinde görev yapan öğretim elemanlarınca, büyük bir titizlikle kitap bölümü haline getirilmiştir. Gösterdikleri hassasiyet nedeniyle öncelikle bölüm yazarlarına teşekkür etmek istiyorum. Genel Coğrafya Kitabında olduğu gibi, bu kitabın düzenlenip baskıya hazır hale getirilmesinde Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Arş.
Gör. Mehmet Kürşat KOCA’nın büyük emeği olmuştur. Bu nedenle kendisine müteşekkirim. Ayrıca böyle bir kitabın hazırlanması için bize teklifte bulunan, kitabı basan ve dağıtımını gerçekleştiren PegemA Yayıncılık mensuplarına da teşekkür ederim.
Kitapta elimizde olmayan nedenlerle ortaya çıkabilecek hata ve eksiklikler konusunda okuyucuların tenkit ve düzeltme isteklerini bize ulaştırmalarını bekliyoruz. Kitabın, yeni nesli yetiştirecek olan Sınıf Öğretmeni adaylarına faydalı olması olmasını diliyorum.
Ağustos 2007 Prof. Dr. Hakkı YAZICI
iv
İkinci Baskıya Önsöz
İlk baskısı 2007 yılının Eylül ayında yapılan kitabın tükenmesi nedeniyle yeniden basımı gerekmiştir. Bu süre içerisinde kitapta tespit edilen eksik ve yanlışlar giderilerek bazı ilaveler yapılmıştır.
Bu vesileyle kitabın hazırlanmasında emeği geçen bölüm yazarı öğretim elemanları ile Pegem Akademi Yayıncılık mensuplarına yeniden teşekkür eder, kitabın beklenen yararı sağlamasını dilerim.
Şubat 2010 Prof. Dr. Hakkı Yazıcı
v
Bölümler ve Yazarları
1. Bölüm: Türkiye’nin Coğrafî Konumu Sınırları ve Jeopolitiği Prof. Dr. İbrahim GÜNER, Muğla Üniversitesi Eğitim Fakültesi
2. Bölüm: Türkiye’nin Fiziki Coğrafyası Türkiye’nin Jeolojik Özellikleri
Prof. Dr. Lütfi ÖZAV, Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türkiye’nin Jeomorfolojik Özellikleri
Arş. Gör. H. Hüseyin YILMAZ, Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Öğr.Gör. Üzeyir YASAK, Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türkiye’nin İklim Özellikleri
Arş. Gör. H. Hüseyin YILMAZ, Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arş. Gör. Üzeyir YASAK, Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türkiye’nin Hidrografik Özellikleri
Prof. Dr. Adem BAŞIBÜYÜK, Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkiye’nin Toprak Özellikleri
Prof. Dr. Halil KOCA, Atatürk Üniversitesi K.K.E.F.
Türkiye’nin Bitki Örtüsü Özellikleri Prof. Dr. Halil KOCA, Atatürk Üniversitesi K.K.E.F.
3. Bölüm: Türkiye’de Doğal Afetler
Doç. Dr. Salih CEYLAN, M Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi
4. Bölüm: Türkiye Beşeri Coğrafyası Türkiye’nin Nüfusu
Prof. Dr. Ünsal BEKDEMİR, Giresun Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkiye’de Yerleşme
Doç. Dr. Kenan ARIBAŞ, Aksaray Üniversitesi Eğitim Fakültesi
vi
5. Bölüm: Türkiye’nin Ekonomik Coğrafyası Türkiye’de Tarım Hayvancılık ve Ormancılık
Yrd. Doç. Dr. Nusret KOCA, Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Arş. Gör. Mehmet Kürşat KOCA, Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Türkiye’de Madencilik ve Enerji Kaynakları
Yrd. Doç. Dr. Nusret KOCA, Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Arş. Gör. Mehmet Kürşat KOCA, Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Türkiye’de Sanayi ve Ticaret
Prof. Dr. Okan YAŞAR, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Türkiye’de Ulaşım
Doç. Dr. İ. Fevzi ŞAHİN, Atatürk Üniversitesi K.K.E.F.
Türkiye’de Turizm
Doç. Dr. İ. Fevzi ŞAHİN, Atatürk Üniversitesi K.K.E.F.
6. Bölüm: Türkiye’nin Başlıca Çevre Sorunları Doç. Dr. Ünal ÖZDEMİR, Atatürk Üniversitesi K.K.E.F.
vii
İÇİNDEKİLER
Önsöz... iii
Bölümler ve Yazarları ... v
İçindekiler... vii
Şekiller Listesi...xviii
Haritalar Listesi ...xviii
Tablolar Listesi ... xix
Fotoğraflar Listesi ... xx
1. BÖLÜM TÜRKİYE’NİN COĞRAFÎ KONUMU SINIRLARI VE JEOPOLİTİĞİ (ss: 1 - 40) Türkiye’nin Coğrafî Konumu ... 1
Matematik Konumu... 1
Özel Konumu ... 3
Türkiye’nin Boyutları, Alanı ve Nüfusu ... 5
Türkiye’nin Sınırları ... 7
Türkiye - Gürcistan - Ermenistan - Azerbaycan (Nahcıvan Özerk Cumhuriyeti) Sınırları ... 7
İran Sınırı ... 8
Irak Sınırı... 9
Suriye Sınırı... 9
Bulgaristan Sınırı ... 10
Yunanistan Sınırı... 10
Jeopolitik Açıdan Türkiye ... 11
Giriş: Strateji, Jeopolitik ve Jeostrateji... 11
Türkiye’nin Jeopolitik Güç Kaynakları ... 12
Türkiye’nin Coğrafi Konumu ve Etkileri ... 12
Türkiye’nin Anakaralara ve Denizlere Göre konumu... 12
Türkiye’nin Ulaşım Sistemleri ve Geçitlere Göre konumu... 14
Türkiye’nin Komşu Ülkelere Göre Konumu... 15
Türkiye’nin Petrol ve Doğal Gaz Kaynaklarına Göre Konumu... 19
Türkiye’nin Kendi Gücü ... 20
Türkiye’nin Dünyadaki Siyasal ve Askerî Gruplaşmalardaki Yeri ve Konumu ... 23
Dünyadaki Politik Güç Merkezleri ... 23
viii
Avrupa Birliği (AB) ... 24
Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ... 25
Rusya Federasyonu ... 26
Pasifik Güç Merkezi ... 27
Jeopolitik Teorilerde Türkiye’nin Yeri ... 27
Soğuk Savaş Sonrasındaki Gelişmeler ve Türkiye’nin Jeopolitiğine Yansıması... 29
Günümüz Stratejistlerinin Jeopolitik Görüşleri... 34
Sonuç... 37
Kaynakça ... 38
2. BÖLÜM TÜRKİYE’NİN FİZİKİ COĞRAFYASI TÜRKİYE’NİN JEOLOJİK ÖZELLİKLERİ (ss: 41 - 45) I. Jeolojik Zaman (Paleozoik)... 41
II. Jeolojik Zaman (Mesozoik) ... 43
III. Jeolojik Zaman (Tersiyer) ... 43
IV. Jeolojik Zaman (Kuaterner)... 44
TÜRKİYE’NİN JEOMORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ (ss: 46 - 67) Türkiye’nin Şekillenmesinde Etkili Olan İç Kuvvetler ... 46
Epirojenik Hareketler ... 46
Orojenik Hareketler ... 46
Volkanizma ... 47
Depremler ... 47
Türkiye’nin Şekillenmesinde Etkili Olan Dış Kuvvetler... 48
Türkiye’nin Yeryüzü Şekilleri ... 49
Dağlar ... 49
Kıvrılma İle Oluşmuş Dağ Kuşakları ... 49
Kırık Dağlar... 50
Volkanik Dağlar ... 50
ix
Doğu Anadolu Bölgesi Volkanik Dağları ... 51
İç Anadolu Bölgesi Volkanik Dağları... 52
Platolar... 53
İç Anadolu Bölgesi Platoları... 53
Akdeniz Bölgesi Platoları ... 53
Doğu Anadolu Bölgesi Platoları... 54
Güneydoğu Anadolu Bölgesi Platoları ... 54
Ovalar... 54
Tektonik Kökenli Ovalar... 54
Flüvyal Kökenli Ovalar ... 55
Akarsu Topografyası (Flüvyal Topografya) ... 56
Karstik Topoğrafya Şekilleri ... 59
Karstik Aşınım Şekilleri ... 60
Karstik Biriktirme Şekilleri... 61
Kıyı Topoğrafyası ... 62
Kıyı Topoğrafyası Aşınım Şekilleri... 62
Birikim Şekilleri ... 62
Volkan Topografyası ... 63
Kurak Bölge Topografyası ... 66
Buzul Topografyası... 66
TÜRKİYE’NİN İKLİM ÖZELLİKLERİ (ss: 68 - 77) Türkiye İklimini Etkileyen Küresel (Planetar) Faktörler ... 68
Türkiye İklimini Etkileyen Coğrafi Faktörler... 70
Türkiye’de İklim Elemanları ... 71
Sıcaklık... 71
Nemlilik ve Yağış ... 72
Basınç ve Rüzgârlar ... 73
Türkiye’deki İklim Tipleri ... 74
Akdeniz İklimi... 74
Karadeniz İklimi... 75
Karasal İklim... 76
Kaynakça ... 77
x
TÜRKİYE’NİN HİDROGRAFİK ÖZELLİKLERİ (ss: 78 - 93)
Giriş ... 78
Türkiye Akarsularının Genel Özellikleri ... 79
Türkiye Akarsularının Rejimleri... 80
Türkiye’nin Hidrografya Havzaları... 82
Türkiye Gölleri ... 85
Oluşum Kökenlerine Göre Türkiye Gölleri ... 86
Türkiye’nin Yeraltı Suları ve Kaynakları ... 89
Kaynakça ... 92
TÜRKİYE’NİN TOPRAK ÖZELLİKLERİ (ss: 94 – 101) Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler... 94
Başlıca Toprak Türleri ... 96
Yerli Topaklar... 96
Taşınmış Topraklar... 100
Türkiye Topraklarının Başlıca Sorunları ... 101
Kaynakça ... 101
TÜRKİYE’NİN BİTKİ ÖRTÜSÜ ÖZELLİKLERİ (ss: 102 - 114) Giriş ... 102
Türkiye’nin Doğal Bitki Toplulukları ... 104
Ormanlar... 104
Çalı Toplulukları... 111
Ot Toplulukları ... 113
Kaynakça ... 114
xi
3. BÖLÜM
TÜRKİYE’DE DOĞAL AFETLER (ss: 115 - 155)
Giriş ... 115
Yer Kökenli Doğal Afetler ... 116
Deprem... 116
Tsunami... 124
Volkan Püskürmesi... 125
Heyelânlar ... 125
Kaya Düşmeleri ... 128
Çamur Akıntıları ... 128
Atmosfer Kökenli Doğal Afetler ... 130
Sel – Su Baskını ... 131
Tipi-Aşırı Kar ... 133
Çığ ... 134
Dolu... 136
Sis... 138
Don... 139
Fırtınalar... 140
Tornado (Hortum) ... 141
Yıldırım Düşmesi ... 142
Kuraklık... 144
Orman Yangınları... 146
İklim Değişiklikleri... 148
Doğal Afetlerin Sonuçları... 150
Kaynakça ... 152
4.BÖLÜM TÜRKİYE BEŞERİ COĞRAFYASI TÜRKİYE’NİN NÜFUSU (ss: 157 - 189) Türkiye’de Nüfus ve Nüfus Sayımları... 157
Türkiye’de Nüfus Artışı ve Sonuçları ... 159
Nüfus Artışı... 159
Nüfus Artışının Nedenleri... 162
xii
Nüfus Artışının Ortaya Çıkardığı Sorunlar ... 163
Türkiye’de Nüfusun Dağılışı... 165
Türkiye’de Nüfus Dağılışına Etki Eden Faktörler ve Nüfusun Dağılışı... 165
Türkiye’de Nüfus Yoğunluğu ... 167
Türkiye Nüfusunun Özellikleri... 171
Nüfusun Yaş Yapısı ... 171
Nüfusun Cinsiyet Yapısı... 174
Nüfusun Eğitim Durumu... 176
Faal Nüfus ve Sektörel Dağılımı... 177
Kırsal Nüfus ve Kentsel Nüfus ... 178
Türkiye’de Nüfus Hareketleri ... 181
İç Göçler ... 181
Dış Göçler ... 185
Kaynakça ... 189
TÜRKİYE’DE YERLEŞME (ss: 190 - 224) Giriş ... 190
Yerleşmenin Tanımı ve Sınıflandırılması ... 191
Türkiye’de Yerleşmenin Tarihçesi ... 193
Tarih Öncesi Dönemde Yerleşmeler... 193
Tarihi Çağlarda Yerleşmeler ... 197
Türkiye’de Kır Yerleşmeleri... 202
Köyden Küçük Yerleşmeler... 202
Yayla Yerleşmeleri... 202
Kom Yerleşmeleri ... 203
Dam Yerleşmeleri... 203
Mahalle Yerleşmeleri ... 204
Çiftlik ... 204
Kışla Yerleşmeleri ... 205
Saya Yerleşmeleri... 205
Mezraa Yerleşmeleri ... 206
Köy Yerleşmeleri ... 206
Köy ... 207
Kuruluş Yerlerine Göre Köyler... 209
Adlarına Göre Köyler ... 209
Nüfuslarına Göre Köyler... 209
xiii
Yerleşme Dokularına Göre Köyler ... 210
Ekonomik Fonksiyonlarına Göre Köyler ... 210
Kasaba Yerleşmeleri ... 211
Köy-Kent... 213
Türkiye’de Kent Yerleşmeleri ... 214
Kent Yerleşmelerinin Genel Özellikleri ... 214
Kent Tanımı ... 214
Kentlerin Sınıflandırılması ... 215
Türkiye’de Fonksiyonel Özelliklerine Göre Kentler ... 217
Tarım Kentleri ... 217
Sanayi Kentleri... 217
Ticaret Kentleri... 217
Liman Kentleri ... 218
Maden Kentleri... 218
Asker (Garnizon) Kentleri ... 218
Turizm Kentleri... 218
Türkiye’de Kentleşme ve Hızlı Kentleşmeden Kaynaklanan Sorunlar... 219
Türkiye’de Mesken Tipleri ... 221
Ahşap Meskenler ... 221
Taş Meskenler ... 221
Toprak Evler ... 222
Diğer Meskenler ... 222
Kaynakça ... 223
5. BÖLÜM TÜRKİYE’NİN EKONOMİK COĞRAFYASI TÜRKİYE’DE TARIM, HAYVANCILIK VE ORMANCILIK (ss: 225 - 265) Giriş ... 225
Türkiye’de Tarım... 225
Türkiye’de Tarımı Etkileyen Faktörler ... 225
Doğal Faktörler ... 226
Beşeri Faktörler ... 228
Türkiye Topraklarından Yararlanma Yolları ... 232
Türkiye’de Tarla ve Bahçe Kültürleri... 233
xiv
Tahıllar ... 233
Sanayi Bitkileri ... 237
Yağlı Tohumlu Bitkiler... 241
Meyveler ... 243
Yem Bitkileri ... 247
Sebzeler ... 248
Seracılık ... 250
Türkiye’de Tarımın Sorunları... 250
Türkiye’de Hayvancılık... 251
Türkiye’de Hayvancılık ve Hayvancılığı Etkileyen Faktörler... 252
Doğal Faktörler ... 252
Beşeri Faktörler ... 255
Türkiye’nin Hayvan Varlığı... 256
Küçükbaş Hayvancılık ... 256
Büyükbaş Hayvancılık... 257
Kümes Hayvancılığı... 258
Arıcılık ve İpek Böcekçiliği ... 259
Su Ürünleri... 259
Ormancılık ... 262
Ormanlardan Yararlanma... 262
Kaynakça ... 264
TÜRKİYE’DE MADENCİLİK VE ENERJİ KAYNAKLARI (ss: 266 - 280) Madenler... 266
Metalik Madenler... 267
Demir... 267
Krom... 267
Boksit... 268
Bakır ... 268
Manganez ... 268
Kurşun ve Çinko ... 269
Volfram (Tungsten) ... 269
Altın ve Gümüş ... 269
Metal Dışı Madenler... 270
Bor Minerali ... 270
xv
Fosfat... 271
Tuz ... 271
Kükürt... 272
Barit... 272
Asbest ... 272
Mermer ... 272
Enerji Kaynakları ... 273
Tükenebilir Enerji Kaynakları... 273
Taş Kömürü (Maden Kömürü)... 273
Linyit ... 274
Petrol ... 275
Doğal Gaz... 275
Nükleer Enerji ... 276
Yenilenebilir Enerji Kaynakları... 277
Hidrolik Enerji... 277
Rüzgar Enerjisi ... 277
Güneş Enerjisi... 278
Jeotermal Enerji ... 278
Biyomas (Biyokütlesel) Enerji ... 279
Kaynakça ... 280
TÜRKİYE’DE SANAYİ VE TİCARET (ss: 281 - 331) Türkiye’de Sanayi ... 281
Giriş ... 281
Modern Sanayinin Kuruluş Yerini Belirleyen Faktörler ... 282
Hammadde... 282
Enerji ... 284
Sermaye... 286
İşgücü ... 287
Pazar... 288
Ulaşım... 289
Sanayi Faaliyetleri-Devlet İlişkisi... 290
Diğer Faktörler ... 291
Türkiye’de Sanayinin Kuruluşu ve Gelişimi ... 291
Devletçilik Döneminde Sanayileşme ... 293
xvi
İkinci Dünya Savaşı ve Sonrası Dönemde Sanayileşme ... 295
Planlı Kalkınma Dönemi Sanayileşme Stratejileri ... 297
Türkiye’de Başlıca Sanayi Kolları... 302
Türkiye’de Sanayi Kolları... 303
Gıda, İçki ve Tütün Sanayi ... 303
Dokuma, Giyim Eşyası ve Deri Sanayi... 310
Pamuklu Dokuma Sanayi... 310
Yünlü Dokuma Sanayi ... 311
İpek, Suni ve Sentetik Dokuma Sanayi ... 311
Konfeksiyon (Hazır Giyim) Sanayi... 311
Halı, Kilim Ve Benzeri Eşya Sanayi... 312
Suni ve Sentetik İplik Üretimi ... 312
Deri ve Mamulleri Sanayi ... 313
Orman Ürünleri Endüstrisi ... 314
Kağıt Sanayi ... 314
Kimya Sanayi... 315
Taş ve Toprağa Dayalı Sanayiler ... 317
Metal Ana Sanayi... 318
Türkiye’de Sanayinin Dağılışı ... 320
Türkiye’de Ticaret ... 322
Giriş ... 322
İç Ticaret ... 322
Dış Ticaret... 324
Transit Ticaret ... 328
Kaynakça ... 329
TÜRKİYE’DE ULAŞIM (ss: 332 - 351) Karayolu Ulaşımı ... 336
Demiryolu Ulaşımı... 340
Denizyolu Ulaşımı... 343
Başlıca Limanlarımız ... 343
Ticaret Filomuz ...345
Havayolu Ulaşımı... 346
Boru Hatları ... 348
İletişim... 351
xvii
TÜRKİYE’DE TURİZM (ss: 352 - 365)
Türkiye'de Turizmi Etkileyen Faktörler ... 354
Türkiye’nin Başlıca Turistik Kaynakları ... 355
Doğal Güzellikler...355
Tarihî Değerler ... 361
Turizmin Türkiye Ekonomisindeki Yeri, Önemi ve Sorunları ... 362
Kaynakça ... 364
6. BÖLÜM TÜRKİYE’NİN BAŞLICA ÇEVRE SORUNLARI (ss: 367 - 391) Çevre Sorunlarının Tanımı ... 367
Başlıca Çevre Sorunları ... 367
Yanlış Arazi Kullanımı... 367
Hava Kirliliği... 371
Su Kirliliği... 376
Toprak Kirliliği... 381
Havadaki Kirletici Maddelerle Toprak Kirlenmesi ... 382
Sulardaki Toprak Kirletici Maddeler... 382
Tarımsal Aktivite ile Toprak Kirlenmesi ... 382
Diğer Toprak Kirleticileri... 382
Radyoaktif Kirlenme ... 385
Gürültü Kirliliği ... 387
Görüntü Kirliliği... 388
Kaynakça ... 389
xviii
ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil 2.1. Dalaman Çayının Yıllık Akım Diyagramı... 81
Şekil 2.2. Çoruh Irmağının Kollarından Altıparmak Çayının Yıllık Akım Diyagramı... 81
Şekil 2.3. Karasu Irmağının (Erzincan’da) Yıllık akım Diyagramı... 82
Şekil 2.4. Türkiye Akarsu Havzaları Haritası... 84
Şekil 2.5. Artezyen Kaynağı ... 90
Şekil 2.6. Vadi Kaynağı... 91
Şekil 2.7. Karstik Kaynak ... 91
Şekil 2.8. Karadeniz Bölgesi’nde Bitki Örtüsünün Kademelenmesi... 103
Şekil 3.1. Türkiye’de Başlıca Kırık Hatlarını Oluşturan Levha Hareketleri ... 121
Şekil 4.1. Sayım Yıllarına Göre Türkiye Nüfusunun Artışı... 160
Şekil 4.2. Türkiye’nin 1955’deki Nüfus Piramidi. ... 172
Şekil 4.3. Türkiye’nin 2000’deki Nüfus Piramidi. ... 173
Şekil 5.1. Dünya’nın Önde Gelen Bor Üreticileri ... 271
Şekil 5.2: Türkiye Elektrik Tüketiminin Sektörel Dağılımı ... 286
HARİTALAR LİSTESİ Harita 1.1. Türkiye’nin Dünya Üzerindeki Yeri... 4
Harita 1.2. Türkiye’nin Özel Konumu... 5
Harita 1.3. Türkiye’nin Matematik Konumu ve Boyutları... 7
Harita 2.1: Türkiye’de Paleozoikte Oluşan Masifler... 44
Harita 2.2: Türkiye’de Fay Hatlarının Uzanışı... 50
Harita 2.3: Türkiye’de Karstik Şekillerin Dağılışı. ... 61
Harita 2.4: Türkiye’de Buzul Etkisinde Kalmış Buzlu Sahalar... 68
Harita 2.5: Sibirya YB’nın Etkili Olduğu Dönemde Türkiye’de Basıncın Durumu ... 72
Harita 2.6: Türkiye Yıllık Ortalama Sıcaklık Dağılışı... 73
Harita 2.7: Türkiye’de Ortalama Yağış Dağılışı... 74
Harita 2.8: Türkiye Topraklarının Dağılışı... 100
Harita 3.1. Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası ... 124
Harita 3.2. Türkiye’de 1950-2001 Yılları Arasında Heyelân Olay Sayısının İlçelere Göre Dağılımı... 126
xix
Harita 3.3. Türkiye’de 1940-2000 Yılları Arasında Meteorolojik
Karakterli Doğal Afetlerin Dağılımı ... 132
Harita 3.4. Türkiye’de Sel/Taşkın/Su Baskını Afetinin Dağılımı ... 135
Harita 4.1. Türkiye’de İllere Göre Aritmetik Nüfus Yoğunluğu... 169
Harita 4.2. Türkiye’de 2000 Yılında Kentlerin Dağılışı ... 180
Harita 4.3. İllerin Net Göç Hızı... 182
Harita 5.1. Türkiye’de 10 ve Üzeri İşçi Çalıştıran Sanayi Kuruluşlarının İllere Göre Dağılımı ... 321
Harita 5.2. Ülkemizin Ana Karayollarının Genel Dağılışı. ... 338
Harita 5.3. Ülkemizin Başlıca Demiryolu Güzergâhları ile Havaalanı ve Limanlarımız... 341
Harita 6.1. Türkiye’de Hava Kirliliğine Sebep Olan Endüstrilerin Dağılımı ... 373
Harita 6.2. Akdeniz’deki Hassas Deniz Alanları ... 378
Harita 6.3. Gediz ve Büyük Menderes Nehirlerinin Başlıca Kirleticileri ... 379
Harita 6.4. Türkiye Erozyon Haritası ... 383
TABLOLAR LİSTESİ Tablo 3.1. Türkiye’de Görülen Büyük Depremler ... 119
Tablo 3.2. 1937 Yılından Günümüze Orman Yangınları... 149
Tablo 4.1. Sayım Yıllarına Göre Türkiye Nüfusu ... 160
Tablo 4.2: Sayım Devrelerine Göre Türkiye Nüfusunun Artışı... 161
Tablo 4.3. Cumhuriyet Döneminde Türkiye’ye Yapılan Göçler... 163
Tablo 4.4. Türkiye’de Sayım Yıllarına Göre Aritmetik Nüfus Yoğunluğu ... 168
Tablo 4.5. Türkiye’nin Coğrafi Bölgelerine Göre Nüfus Yoğunluğu... 169
Tablo 4.6. Sayım Yıllarına Göre Türkiye’de Nüfusun Cinsiyet Oranları ... 175
Tablo 4.7. Türkiye’de İş Gücünün Sektörler İtibariyle Dağılımı ... 178
Tablo 4.8. Türkiye’de Kırsal ve Kentsel Nüfus Artışları ... 179
Tablo 4.9. Türkiye’den Yurt Dışına Resmi Olarak Yapılan İş Gücü Göçü .... 187
Tablo 4.10. Türkiye’de İdari Bölünüşün Yıllara Göre Gidişi... 201
Tablo 4.11: Nüfus Sayımlarına Göre Köy ve Kent Nüfusları ... 202
Tablo 4.12. Türkiye’deki Kentlerin Nüfus Gruplarına Göre Dağılımı ... 216
Tablo 4.13. Nüfuslarına Göre Kentlerin Sınıflandırılması ... 216
Tablo 5.1. Türkiye’de Su Ürünleri Üretimi ... 260
xx
Tablo 5.2: Dünya Bor Rezervlerinin Dağılımı... 271
Tablo 5.3: Türkiye’de Birincil Enerji Kaynakları Üretimi... 285
Tablo 5.4: Türkiye’de Birincil Enerji Kaynakları Tüketimi... 285
Tablo 5.5: 1950 ve 1963 Sanayi Sayımı ve Anketine Göre İmalat Sanayi Yapısı ... 296
Tablo 5.6: Türkiye’de İmalat Sanayi İşletme Büyüklükleri ve Sayıları ... 302
Tablo 5.7: 2000 Yılı Sonrası Dış Ticaret Göstergeleri ... 325
Tablo 5.8: İhracat ve İthalatın Ülkelere Göre Dağılımı ... 327
Tablo 5.9. Satıh Cinslerine Göre Devlet ve İl Yolları... 338
Tablo 5.10. Ülkemizde Yer Alan Milli Parklar ve Bulundukları İller... 360
Tablo 6.1. Türkiye Arazi Varlığının Arazi Verimlilik Sınıflarına Göre Dağılımı... 369
Tablo 6.2. Tarım Topraklarından Amaç Dışı Kullanımının En Fazla Olduğu İllerimiz... 371
Tablo 6.3. Ülkemizde Hava Kirliliğinin En Yüksek Olduğu Merkezler ... 373
Tablo 6.4. Türkiye Erozyon Kontrolü ve Ağaçlandırma Faaliyetleri. ... 284
FOTOĞRAFLAR LİSTESİ Foto 2.1: Ağrı dağı ... 53
Foto 2.2: Nemrut Kalderası... 54
Foto 2.3: Volkanik Hasan Dağından Bir Görünüm. ... 54
Foto 2.4: Çoruh Nehri Üzerinde gelişmiş bir V Vadi... 59
Foto 2.5. Birikinti Yelpazesinden Bir Görüntü... 60
Foto 2.6: Obruk Gölünden Bir Görünüş. ... 62
Foto 2.7: Kıyı Okları ve Lagün Oluşumuna Tipik Bir Örnek Ölüdenizden Bir Görünüş. ... 65
Foto 2.8: Kula Çevresindeki Genç Volkan Konilerinden Bir Görünüş. ... 66
Foto 2.9: Ürgüp Çevresinde Peribacalarından Bir Görünüş... 67
Foto 2.10: Kaçkar Dağı Üzerinde Bulunan Bir Sirk Gölü... 69
Foto 2.11.Tekto-Karstik Göllerden Eğirdir Gölü... 89
Foto 2.12. Meke Gölü’nden Bir Görünüm ... 89
Foto 2.13. Munzur Dağları Üzerindeki Sirk Göllerinden Koç Gölü ... 90
Foto 2.14. Uzungölden Bir Görünüm ... 90
Foto 2.15: Kayın Ağacı... 107
xxi
Foto 2.16. Kayın ve Köknar Karışık Ormanları. ... 108
Foto 2.17: Sarıçam Ormanları... 108
Foto 2.18: Fıstık Çamı. ... 110
Foto 2.19: Sedir Ağacı. ... 111
Foto: 3. 1. 17 Ağustos 1999 Depreminde Mehmetçiklerimizin Kurtarma Çalışmalarından Bir Görünüm... 124
Foto 3. 2. Beşparmak Dağı ... 131
Foto 3. 3. Çığın Bir Meskende (a) ve Bitki Örtüsünde (b) Yaptığı Tahribat ... 137
Foto 5.1: Modern Yöntemlerle Pamuk Hasadı... 238
Foto 5.2: Çay Bahçesi ... 241
Foto 5.3: Mera Hayvancılığı ve Modern Hayvancılık... 254
Foto 5.4: Baltalık Orman ve Koru Ormanı. ... 264
Foto 5.5: Demir Cevheri... 267
Foto 5.6: Açık Sistem Linyit İşletmesi... 274
Foto 5.7: Rüzgar Türbinleri... 278
Foto 5.8: Boğaziçi ve Fatih Sultan Mehmet Köprüleri... 337
Foto 5.9. Hız Yollarından Toprakkale-İskenderun ve İstanbul-İzmit Otoyollarından Bir Görünüş... 339
Foto 5.10. Ankara ve İstanbul Metrolarından Bir Görünüş... 342
Foto 5.11. Mersin ve İzmir Limanlarından Bir Görünüş. ... 345
Foto 5.12. Pamukkale Travertenleri ile Göreme Milli Parkındaki Peribacalarından Bir Görünüş. ... 358
Foto 5.13. Palandöken Kayak Merkezinden Bir Görünüş... 359
Foto 6.1. Karabük Demir Çelik Fabrikalarından Bir Görünüm ... 374
Foto 6.2. İskenderun Demir Çelik Fabrikaları... 374
Foto 6.3. İstanbul Boğazı Ülkemizdeki Deniz Kirliliğinin Görüldüğü Yerlerden Biridir ... 376
Foto 6.4. Ergene Nehrindeki Kirlilik ... 379
Foto 6.5-6. Tema Vakfı ve Japon Mitsui Firması Tarafından Desteklenen Bir Proje ... 385
Foto 6.7. Denizli Belediyesi Tarafından İşyerlerine Yönelik Görüntü Kirliliğini Önleme Çalışmaları ... 389
Foto 6.8. Antalya Belediyesince Görüntü Kirliliğine Yol Açtığı İçin Toplatılan Afiş ve Reklam Panoları... 389
xxii
1. BÖLÜM
TÜRKİYE’NİN COĞRAFÎ KONUMU SINIRLARI VE
JEOPOLİTİĞİ
Prof. Dr. İbrahim GÜNER Muğla Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Türkiye’nin Coğrafî Konumu
Bir ülkenin dünya üzerinde bulunduğu yere, bu yerin diğer ülkelere, de- nizlere, önemli ticaret yollarına göre durumuna coğrafî konumu denir. Bir yerin coğrafî konumu da, matematik konum ve özel konum olmak üzere ikiye ayrılır. Bunlardan matematik konum, o ülkenin paralel ve meridyenlere göre dünya üzerindeki yerini belirtir. Başta iklim olmak üzere bitki örtüsü, toprak özellikleri, o ülkenin matematik konumuna bağlıdır. Özel konum ise bir ülkenin kıtalara, denizlere, önemli deniz ve karayollarına, dünyanın önemli ülkelerine ve/veya ülke gruplarına göre konumunu ifade eder.
Coğrafi konumun çok önemli sonuçları vardır. Hatta bazı bilginler bu se- beple coğrafî konumu alın yazısına benzetmişlerdir. Gerçekten de ülkelerin ya da bölgelerin doğal ve beşerî birçok özellikleri konumları ile yakından ilgilidir. Ama bu benzetmede abartı vardır. Çünkü bir ülkenin konumu aynı kaldığı halde, beşerî özellikleri ve ekonomik yapısı, orada yaşayanların ge- lişmişlik derecesine, teknolojik ilerlemelere göre zamanla değişir.
Matematik Konumu
Türkiye Kuzey Yarımküre’de, yaklaşık 36º-42º kuzey paralelleri ile 26º- 45º doğu meridyenleri arasında yer alır (DİE, 1997: 4). Topraklarımızın ku- zey uç noktası, Sinop İli’nde bulunan İnceburun (42º 06' kuzey enlemi); gü- ney uç noktası ise Hatay İli’nin Yayladağı İlçesi’ne bağlı Topraktutan Köyü
Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği 2
(eski adı Beysun, 35º 51')’dür. Burası kabaca ekvatorla Kuzey Kutbu arasın- da, ekvatora daha yakın bir bölgedir. Bu paraleller orta kuşaktan geçen para- lellerdir. Demek ki yurdumuz orta kuşaktadır (Harita 1.1). Türkiye orta kuşa- ğın, sıcak orta kuşak denilen güney kesiminde yer alır.
Harita 1.1. Türkiye’nin Dünya Üzerindeki Yeri.
Gökçeada’daki Baba Burnu (eski adı Avlaka, 25º 40' doğu boylamı) ile Küçük Ağrı Dağı’nın 34 km doğusunda Türkiye-Azerbaycan-İran sınırlarının kavşak noktasındaki Dil Ucu (44º 48' doğu boylamı), yurdumuzun batı ve doğudaki uç noktalarıdır. Bilindiği üzere, İngiltere’de Greenwich (Griniç) ra- sathanesinden geçen meridyen, meridyenlerin başlangıcı sayılır; bunun do- ğusunda kalan yarımküreye Doğu Yarımküresi, batısında kalan yarımküre- ye de Batı Yarımküresi denir. Buna göre Türkiye, Doğu Yarımküresi’ndedir.
Matematik konumun bir başka sonucu, ülke içindeki yerel saat farkında kendini gösterir. Doğusu ile batısı arasından 19 meridyen farkı bulunduğuna göre, bunun sonucu olarak yurdumuzun doğusu ile batısı arasında 76 daki- kalık bir zaman farkı bulunmaktadır (iki meridyen arasında dört dakikalık zaman farkı bulunduğuna göre, 45º-26º = 19º 19º x 4' = 76'). Bu oldukça büyük bir farktır. Örneğin, Kars’ta ve Van’da güneş, Edirne’den ya da İz- mir’den bir saat kadar daha önce doğar ve batar. Güneş’e göre ayarlanan saate yerel saat denir. Bilindiği üzere, namaz, iftar, sahur vakitleri bu yerel saate göre belirlenir. Ama Türkiye’de diğer bütün işlerde, karışıklığı önlemek için tek saat ayarı kullanılır. Bunun için de, İzmit, Kütahya ve Burdur yakınla- rından geçen 30º meridyeninin saati 1925’ten beri esas alınmıştır. Millî saat
