KURŞUN
YATAKLARININ DURUMU, İŞLETMECİLİĞİ
VE GELECEĞİ
Açıklamalar
1. Giriş/Tanıtım
2. Arz Durumu
2.1. Türkiye’de Kurşun Yataklarının Durumu 2.1.1. Jeolojik Oluşum
2.1.2. Maden Arama Faaliyetleri
2.1.3. Madencilik, Zenginleştirme ve Metalürjik İşlemler 2.1.4. Maden Ruhsatlarının Kaynak ve Rezerv Durumu 2.1.5. Üretim Durumu
2.2. Dünyada Kurşun Madenciliğinin Durumu
2.2.1. Dünyada Kurşun Maden Yataklarına Sahip Ülkelerin Rezerv/Kaynak Durumu
2.2.2. Dünyada Ülkelerin Kurşun Cevheri Üretim Kapasitelerinin Durumu
2.2.3. Dünya Kurşun Ticareti
2.3. Geri Dönüşümden Kurşun Tedarik İmkânları 2.4. Türkiye’de Kurşun Ticareti (İhracat-İthalat)
3. Talep Durumu
3.1. Türkiye ve Dünya Kurşun Tüketimi 3.2. Kurşun Kullanım Alanları
3.3. Kurşun Fiyatlarının Gelişimi
4. Diğer hususlar
4.1. Mevcut Maden Arama Politikası ve Yapılması Gerekenler
4.2. Mevcut Üretim Politikası ve Yapılması Gerekenler 4.3. Arz ve Talep İçin Geleceğe Bakış
REFERANSLAR
5 7
7 7 8 9 9 11 11 12 12
13 15 20 20
23 23 24 26 26
26 27 29 30
İçerik
Açıklamalar
Hazırlanan bu rapor mümkün olan en güncel veriler ile en güvenilir kaynaklardan alınarak hazırlanmıştır. Diğer raporlar ile uyumlu olması ve standardizasyonun sağlanması için USGS, Trademap, MTA ve MAPEG gibi kurum ve kuruluşlardan alınan veriler kullanılmıştır. Raporda çeşitli “yoğun- laşma endeksleri” kullanılmıştır. Bunlar Herfindahl-Hirschman (HHI), Con- centraton Ratio 4 (CR4) ve Shannon-Weiner Diversity (SW) endeksleridir.
Herfindahl-Hirschman Endeksi
HHI herhangi bir pazarda, üretimde ya da benzeri bir durumda kul- lanılabilen, büyük değerlere karelerini alarak daha fazla ağırlık verir.
S = Pazar Payı (%)
HHI>1500 ise rekabetçi
2500>HHI>1500 ise orta düzeyde yoğun (rekabetçi – yoğun)
5000>HHI>2500 ise yüksek düzeyde yoğunlaşma (yoğun – oligopol) HHI>5000 ise duopol - monopol
Concentration Ratio 4 Endeksi
CR4 endeksi de literatürde oldukça yaygın olarak kullanılan yo- ğunlaşma endekslerinden birisidir. Bu endekste bir pazarda ya da üre- timde bulunan en büyük 4 firmanın/ülkenin/satıcının Pazar paylarının toplanması ile hesaplanır
S = Pazar Payı (%)
CR4=0 ise tam rekabetçi
40>CR4>0 ise rekabetçi pazar – monopolistik rekabet 40>CR4>0 ise gevşek oligopol – monopolcü rekabet 100>CR4>60 ise sıkı oligopol – duopol
CR4=100 ise tam monopol
Shanon Wiener Endeksi
SW endeksi biyolojiden ekonomiye kadar pek çok farklı alanda kullanılabilen “çeşitliliği – diversity” ölçen bir endekstir.
S = Pazar Payı (%)
CN = eSW CN: Kritik Ülke Sayısı
SW<2 ise sıkı oligopol – duopol – monopol
2,5>SW>2 ise rekabetçi oligopol – rekabetçi yoğun 3>SW>2,5 rekabetçi
ÖNSÖZ
Türkiye İçin Önem Arz Eden Madenler Çalışması; Türkiye eko- nomisinin geleceğine yön verecek bor, trona, perlit, feldspat ve doğal taşların yanı sıra, ekonomiye ve sektörlere önemli katma değeri olan, toplamda 29 önemli madenin mevcut durumunu ve geleceğini masaya yatırmak amacıyla hazırlanmıştır.
İstanbul Maden İhracatçıları Birliği (İMİB) tarafından hazırlanan ra- por; ihracatçılar ve sektör oyuncuları için gelecek yol haritasının çıkarıl- masında önemli katkılar sunuyor.
Her bir maden özelinde hazırlanan; Türkiye ve dünya genelinde ihracat-ithalat rakamları, üretim miktarı, rezerv, arz talep durumu gibi verileri içeren raporlar, yatırımcıların yönelmesi gereken alan ve maden- lere de geniş bir perspektif çiziyor. Madenlerin kullanım alanları, yapı- lan swot analizleriyle verilen risk ve fırsatlar, sektör oyuncularına odak noktalarının çıkarılmasına destek oluyor. Madenlerin dünya pazarından aldıkları pay, ülke sıralama ve kullanıldıkları sektör bilgileriyle de sektör temsilcilerinin yatırım yapmaları gereken alanlara ışık tutuyor.
Geçmiş yılların verilerine dayanan projeksiyon çerçevesinde 29 madenin birçok açıdan derinlemesine incelendiği raporlar, sektöre yeni girecekler veya sektörde yeni madenlere, yeni alanlara yatırım yapacak- lara önemli bir pusula oluyor.
Madencilik sektörünün tarımdan, havacılık ve savunmaya, oto- motiv ve sağlığa kadar birçok kritik sektörde ve hayatın içinde ne denli önemli bir yeri olduğunu da gösteren rapor, madencilik sektörünün ih- racat ve gelecek hedeflerine ulaşması için de önemli bir kaynak oluyor.
Sektörün çatı kuruluşu İMİB olarak madencilerimize ve maden- cilik sektörüne yeni bir vizyon ve katma değer yaratacağına inandığı- mız raporumuzun sektöre girecek yeni temsilcilerimize önayak olma- sını, ulaşmak istedikleri noktada kendilerine yeni ve vizyonu olan bir yol çizmesine katkı sağlamasını umuyoruz. Birliğimizin temel iştigal alanını oluşturan doğal taşlar, metalik madenler, endüstriyel mineraller ve diğer madencilik ürünlerinin ülkemizde gelişmesi ve sektörün küresel pazar-
da daha fazla pay elde edebilmesi için çalışmalarımıza ve sektörümüze yön vermeye devam edeceğiz.
Sektörümüz için son derece değerli bir yol haritası çizen, dünya maden rezervleri açısından belli başlı madenlerde sahip olduğumuz coğrafi ve ekonomik zenginliği ortaya koyan raporumuzu keyifle oku- manızı diler, katkılarından dolayı kıymetli sektör temsilcilerimize ve Sivil Toplum Kuruluşlarımıza, Sayın Dr. Mikail Başyiğit’e, İMMİB Maden Sektör Şubesi çalışanlarına teşekkürlerimizi sunarız.
TÜRKİYE’DE KURŞUN
YATAKLARININ DURUMU,
İŞLETMECİLİĞİ VE GELECEĞİ
1. Giriş/Tanıtım
Kurşun yeryüzünde 34. en bol bulunan elementtir. Yaklaşık 5000 yıldır kullanılmaktadır. Düşük erime noktası ve korozyon dayanımı ile ön planı çıkmaktadır. Çok geniş kullanım alanları mevcuttur ancak en önemli kullanım alanı batarya/akü üretimidir (USGS, 2016). Arz edilen kurşunun yaklaşık %80’i bu alanda kullanılmaktadır. Folyo ve yassı ürün- ler %6, pigment ve kimyasallar %5, muhtelif alanlar %3, mühimmat %3, alaşımlarda %2 ve kaplama üretimi %1’lik bir kullanım yüzdesine sahiptir (ILZSG, 2020).
Plastik kullanımı ile kurşunun kablo kaplamadaki ve teneke kutu- lardaki kullanımı oldukça azalmıştır. Ayrıca lehim ve kaynak için yerini daha çok kalaya bırakmıştır. Ayrıca tekerleklerdeki ağırlık dengeleyici ağırlıklar çelik ve çinko kullanılarak imal edilmektedir (USGS 2020).
2. Arz Durumu
2.1. Türkiye’de Kurşun Yataklarının Durumu
Türkiye’de kurşun yatakları aynı zamanda kurşun da içeren (kur- şun-çinko yatağı) rezervlerdir. Ülkemizdeki en önemli rezervler Karade- niz bölgesinde bulunmaktadır. Karadeniz Bölgesini sırasıyla Doğu Ana- dolu Bölgesi (Zamantı, Keban oksitli cevherleri) ve Batı Anadolu Bölgesi takip etmektedir (DPT, 2001).
2.1.1. Jeolojik Oluşum
Bu kuşaklar:
•Kuzey Türkiye bakır, kurşun, çinko kuşağı,
•Güneydoğu Türkiye ofiyolit kuşağı,
•Kuzeybatı Türkiye kurşun-çinko kuşağı,
•Güney Türkiye karbonat tipi çinko-kurşun kuşağı
Kuzey Türkiye Bakır-Kurşun-Çinko Kuşağı:
Kuzey Türkiye kesiminde bakır, kurşun çinko mineralleşmele- ri çoğunlukla Doğu Karadeniz yöresinde bulunmaktadır. Bu metaloje- ni kuşağı Doğu Karadeniz yöresinden batıya uzanmakta, Karadeniz’in içinden geçerek Trakya kesimine, oradan da kuzeye doğru Bulgaristan, Sırbistan ve Romanya’ya devam etmektedir. Doğu kesimde Üst Kretase yaşlı kalk-alkalen volkanizmayla ilişkili Kuruko tipi bakır, kurşun çinko mineralleşmeleri bulunmaktadır. Katmansı volkanik buğu tipi bir çökelim söz konusudur. Kırklareli-Demirköy porfirik Cu yatakları ise porfir türü yataklara örnek bir oluşumdur.
Mineralleşmeler masif sülfit, saçılmış stokvork şekilde olup baş- lıca cevher mineralleri pirit, kalkopirit, sfalerit ve galendir. Kuzey Türki- ye’de Orta Pontid tektonik birliği içinde yer alan Küre (Kastamonu) masif sülfit yatağı (bakır) lias öncesi yaşlı Küre ofiyolitinin altere olmuş ba- zik volkanikleri içinde bulunmaktadır. Cevher mineralleri pirit, kalkopirit, sfalerit, pirotin ve manyetit olup kloritleşme, killeşme, serisitleşme ve silisleşme cevherleşmeye eşlik etmektedir. Kırklareli-Demirköy’de ise Cu-Mo-Au birliği gözlenir ve porfir yataklarına öz ayrışım olayları yer alır.
Güneydoğu Türkiye Ofiyolit Kuşağı:
Kıbrıs adasındaki ofiyolitlerin doğu devamıdır. Ofiyolit istifi Gü- neyde Hatay yakınındaki Kızıldağ’da bütün birimleriyle tam olarak temsil edilmiştir. Kızıldağın dışında kuşak boyunca bulunan ofiyolitler eksikli olup birimlerin ilişkileri karmaşıktır. Sülfit mineralleşmeleri Eosen yaşlı
yastık lavları ve lavlar ile ilişkili olarak bulunmaktadırlar. Kıbrıs tipi ya- taklanmaya çok benzemektedir.
Bu kuşak üzerinde başlıca mineralleri pirit, kalkopirit, manyetit ve çok az olarak da sfalerit olan 15 kadar bakır yatağı bilinmektedir. Klorit, kil alterasyonları ve silisleşme cevherleşmeye eşlik eder.
Kuzeybatı Türkiye Pb-Zn Kuşağı:
Kuzeybatı Türkiye’de kurşun-çinko mineralleşmeleri üst Kreta- se-Paleosen yaşlı kalk-alkalen volkanikler ve asidik intrüziflerle ilişkili- dir. Cevherleşmeler Permiyen kireçtaşları, Alt Triyas meta arkozları, meta diyabaz, metagabro ve şistleri, Üst Triyas konglomeraları gibi birimler içinde kırık zonlarını dolduran aralık şeklindedir. Başlıca cevher mineral- leri galen, sfalerit, pirit ve bazı hallerde de kalkopirittir.
Güney Türkiye Karbonatlı Pb-Zn Mineralleşme Kuşağı:
Toroslar boyunca uzanan kuşakta mineralleşmeler orta Kamb- riyen’den Jura’ya kadar değişim gösteren şelf karbonatları içinde gö- rülmekle beraber asıl yoğunluk Alt Permiyer kireçtaşlarındadır. Mineral- leşmeler karbonat tipi katman denetimli çinko-kurşun mineralleşmeleri olarak da tanımlanmaktadır. Başlıca cevher mineralleri simitsonit, serü- zit, anglesittir. Kuşak boyunca çok sayıda küçük rezervli karbonatlı çin- ko-kurşun yatağı bulunmaktadır. Burada anlatılan bu 4 kuşağın dışında diğer bir baz metal mineralleşme sahası Orta Anadolu’da Akdağmadeni (Yozgat) ve Keban (Elazığ)’da bulunmaktadır. Buralarda da kurşun-çinko mineralleşmeleri intrüziflerle şist ve mermerlerin dokanakları boyunca damar ve dokanak ornatması tip olarak gelişmiştir.
2.1.2. Maden Arama Faaliyetleri
Maden arama faaliyetlerine dair bilgi-veri bulunmamaktadır.
2.1.3. Madencilik, Zenginleştirme ve Metalürjik İşlemler
2.1.3.1. Kurşun Madenciliği
Ülkemizde Pb-Zn madenciliğinde üretim, aşağıdan yukarı dilim-
li ramble sistemi ile gerçekleştirilmektedir. Mevcut madenlerimiz Dünya standartlarına göre çok düşük kapasiteli ve yüksek maliyetli ocaklardır.
Mevcut konsantre tesisleri, birkaçının dışında 100-150 ton/gün tüvenan cevher işleyebilecek durumdadır. Kapasite düşüklüğü maliyetleri etkile- mekte ve düşük tenörlü cevherlerin zenginleştirilmesi yerine yüksek te- nörlü cevherlerin flotasyonla zenginleştirilmesine neden olmaktadır (DPT ÖİK, 2001).
Kurşun ve Çinko cevherlerinin zenginleştirilmesinde flotasyon en etkin yöntemdir.
Kompleks bakır-kurşun-çinko cevherlerinin zenginleştirilme- si için uygulanan yöntem, diğer bütün cevherlere uygulanan işlemlere göre oldukça karmaşıktır. Nitekim bu minerallerin seçimli flotasyonu kurşun-çinko ya da bakır-çinko cevherlerinden farklılık göstermektedir;
Bu sebeple uygulanacak yöntem, her bir cevher türünün özellikleri baz alınarak belirlenir. Bakır- kurşun- çinko cevherlerinin flotasyonunda üç temel zenginleştirme tekniği yaygın olarak uygulanmaktadır. Bu teknik- ler şunlardır:
• Bakır, kurşun ve çinko konsantrelerini ayrı ayrı üretmek için bu cevherlerin sırayla yüzdürüldüğü seçimli bakır, kur- şun ve çinko flotasyonu yöntemi.
• Toplu Cu-Pb flotasyonu ve ardından Zn flotasyonu yön- temi. Bakır-kurşun ayrımı, tenörü yükseltilmiş toplu kon- santre üzerinde yapılır. Bu, bakır-kurşun-çinko cevherleri- nin flotasyonunda en yaygın olarak kullanılan yöntemdir.
• Toplu Cu-Pb-Zn flotasyonu ve toplu konsantreden se- çimli Cu-Pb ve Zn flotasyonu yöntemi. Bu yöntem nadiren uygulanmakla birlikte cevherde birincil bakır mineralleri olarak bornit, kovellin ve diğer ikincil bakır sülfürlerinin olduğu cevherlerde etkilidir.
Bu yöntemlerin hangisinin uygulanacağı konusunda genel bir kural yok- tur. Seçimli flotasyon yöntemini uygulayan bazı tesislerde aynı cevher toplu bakır-kurşun flotasyonuna da olumlu cevap vermektedir. Ancak
bir flotasyon yönteminin seçimini etkileyen faktörler de mevcuttur. Bu faktörler şu şekilde sıralanabilir:
• Değerli metaller içeren bazı bakır-kurşun-çinko cev- herleri seçimli bakır-kurşun- çinko flotasyonuna, toplu bakır-kurşun flotasyonundan daha etkili cevap vermek- tedir. Bu durum özellikle de bakır ve kurşun konsantrele- rindeki altın ve gümüşün verimi için geçerlidir. Bunun tipik bir örneği, bakır-kurşun-çinko-gümüş- altın cevherleriyle öne çıkan British Columbia’daki (Kanada) Silver Queen Madenidir.
• Bakır-kurşun toplu flotasyonunun kullanıldığı bazı durumlarda toplu konsantresinden bakır-kurşun ayrımı oldukça zor hatta imkânsızdır. Bu durumun bir örneğine yukarıdaki sebeplerden dolayı selektif bakır-çinko ayrımı yöntemini kullanan Black Mountain cevherinde (Güney Afrika) rastlanmaktadır.
• Birincil öğütme ve konsantrenin yeniden öğütülmesini (Örneğin <20 µm) gerektiren ince dağılmış masif sülfür cevherlerinde selektif bakır-kurşun flotasyonu, toplu bakır-kurşun flotasyonundan daha iyi sonuç vermektedir (Hellyer Mine, Tasmania).
•Doğal ya da öğütme esnasında canlandırılmış sfalerit içeren bazı cevherler için seçimli bakır-kurşun flotasyon tekniği tercih edilir. Avustralya’daki Rosebery tesisinde bu yöntemle zenginleştirme yapılmaktadır.
Seçimli bakır-kurşun-çinko ve toplu bakır-kurşun flotasyonunda kullanılan reaktifler birbirinden önemli ölçüde farklılık göstermektedir. Bu tekniklerden herhangi birini kullanarak yapılacak olan reaktif seçimi cev- herin kökenine ve de mineralojisine bağlıdır. Cevher yatağının özellikleri de bu seçimde önemli bir etkiye sahiptir (Özdemir, 2014).
2.1.4. Maden Ruhsatlarının Kaynak ve Rezerv Durumu
Ülkemizde 2021 Şubat itibariyle 8 işletme ruhsatı verilmiş bor sa- hası bulunmaktadır. Sahaların il bazında dağılımı; Balıkesir 1, Bursa 1, Es- kişehir 2, Kütahya 3, Manisa 1 şeklindedir.
2.1.5. Üretim Durumu
Türkiye kurşun rezervlerinin yaklaşık %1’ine sahip olmasına rağ- men cevher üretimi bu orandan daha fazladır. Dünyada üretilen kurşun cevherinin yaklaşık %1,6’sı Türkiye tarafından gerçekleştirilmektedir.
2012-2016 yıllarında üretilen cevher miktarları dünya ile karşılaştırmalı olarak Tablo 1’de verilmiştir.
Üretim (Kton) 2012 2013 2014 2015 2016
Türkiye 47.35 65.63 94.90 75.90 75.90
Dünya 5060 5270 5290 5000 4750
Oran (%) 0.94 1.25 1.79 1.52 1.60
Tablo 1. Türkiye Kurşun Cevheri Üretimi (USGS, 2020)
2.2. Dünyada Kurşun Madenciliğinin Durumu 2.2.1. Dünyada Kurşun Maden Yataklarına Sahip
Ülkelerin Rezerv/Kaynak Durumu
Dünya’da mevcut Kurşun ocaklarının hemen hemen hepsi yeraltı işletmesi olarak çalışmaktadır. Buna neden olarak mevcut kurşun ya- taklarının açık işletmeye elverişli derinliklerde olmayışı gösterilmekte- dir. Yeraltı maden işletmeciliği; maden yatağının şekli, boyutu ile cevher ve yan taşının jeomekanik özelliklerine bağlı olarak değişik yöntemlerle yapılmaktadır. Kurşun madenciliğinde ise genellikle damar tipi ve masif cevherlerde kes ve doldur (cut and fill) ve dolgulu (caving) yöntemler, tabakalı ve yatay damarlarda ise; oda topuk (room and pillar) yöntemleri uygulanmaktadır. Arakatlı kazı ve arakatlı göçertme yöntemleri de kul- lanılan yaygın yöntemlerdir.
Dünyada tespit edilmiş kurşun kaynakları yaklaşık 2 milyar ton civarındadır. Bunun 90 milyon tonluk kısmı görünür rezervleri oluştur- maktadır (USGS, 2020). Türkiye’nin kurşun rezervleri ize 860 bin tondur
(DPT ÖİK, 2001). Bu değerlere bakılacak olursa Türkiye dünya rezervinin yaklaşık %1’ine sahiptir. Yüzölçümü dünya karalarının %0,5’i olan Türkiye bu bakımdan kurşun kaynakları açısından zengin sayılabilecek bir ülke- dir. Aşağıda Tablo 2’de verilmiştir.
Rezervler Yoğunlaşma Endeksleri
Ülkeler Rezervler
(Mton) Pay (%) HH CR4 SW
Avustralya 36 40.00 1600.00 40.00
Çin 18 20.00 400.00 20.00
Rusya 6.4 7.11 50.57 7.11
Peru 6.3 7.00 49.00 7.00
Meksika 5.6 6.22 38.72
ABD 5 5.56 30.86
Hindistan 2.5 2.78 7.72
Kazakistan 2 2.22 4.94
Bolivya 1.6 1.78 3.16
İsveç 1.1 1.22 1.49
Türkiye 0.86 0.96 0.91
Diğer 5 5.56
Toplam 90 2187.37 74.11 1.75
Rezervde Kritik Ülke Sayısı 6
Tablo 2. Dünya Kurşun Rezervlerinin Ülkelere Göre Dağılımı ve Yoğunlaşma Endeksleri (USGS, 2020)
Avustralya dünya rezervinin yaklaşık %40’ı ile ilk sıradadır. Avust- ralya’yı Çin, Rusya ve Peru takip etmektedir. Türkiye 860 bin tonluk re- zervi ile 11. sıradadır. Yoğunlaşma endeksleri rezervin görece konsantre dağıldığına işaret etmektedir. SW endeksi kritik değerine göre dünya kurşun rezervlerinde ilk 6 ülke daha çok öneme sahiptir.
2.2.2. Dünyada Ülkelerin Kurşun Cevheri Üretim Kapasitelerinin Durumu
Dünya rezervinde söz sahibi olan ülkeler cevher üretiminde de et- kili olmaktadırlar. 2012-2016arasındaki cevher üretim değerleri ile 2016 yılına ait yoğunlaşma endeksleri sırasıyla Tablo 3 ve Tablo 4’de veril- miştir.
Ülke
(KTon) 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019
Çin 2697 2609 2335 2340 2150 2100 2000
Avustralya 711 728 653 453.37 459 432 509
ABD 339 378 370 346.00 310 280 274
Peru 266 277 316 314.00 307 289 308
Rusya 223 239 250 250.00 200 220 230
Meksika 253 250 261 232 243 240 259
Hindistan 105 106 136 147 170 192 200
İsveç 60 71 79 79 74 65 69
Türkiye 66 95 76 76 68 76 71
Bolivya 82 76 75 75 110 112 88
Diğer 468 461 449 437 379 468 652
Toplam 5270 5290 5000 4750 4580 4560 4720
Tablo 3. Dünya Kurşun Cevheri Üretimi (USGS, 2019)
Tablo 3’de üretimi dünya üretiminde %1 ve daha büyük pay sahibi olan ülkeler verilmiştir. Daha detaylı bir analiz için Tablo 4’de 2019 yılına ait üretim ve bu üretim değerlerine denk gelen endeks değerleri veril- miştir.
Üreticiler Yoğunlaşma Endeksleri
Ülke Miktar
(Kton) Pay (%) HH CR4 SW
Çin 2000 42.37 1795.46 42.37 0.36
Avustralya 509 10.78 116.29 10.78 0.24
Peru 308 6.53 42.58 6.53 0.18
ABD 274 5.81 33.70 5.81 0.17
Meksika 259 5.49 30.11 0.16
Rusya 230 4.87 23.74 0.15
Hindistan 200 4.24 17.95 0.13
Bolivya 88 1.86 3.48 0.07
Türkiye 71 1.50 2.26 0.06
İsveç 69 1.46 2.14 0.06
Diğer 652 13.81
Toplam 4720 100.00 2067.72 65.49 1.59
Üretimde Kritik Ülke Sayısı 4.89
Tablo 4. Kurşun Cevheri Üretimi ve Yoğunlaşma Analizleri
Üretimde büyük rezerve sahip ülkelerin ilk sıralarda olduğu görül- mektedir. Üretimde yoğunlaşma endeks değerleri rezerv endeks değer- lerine göre daha yoğunlaşmış olduğu görülmektedir. SW endeksi kritik değerine göre dünya kurşunüretiminde ilk 5 ülke etkilidir. Türkiye yıllık 71.000 ton cevher üretimi (%1,50) ile 9.sırayı almaktadır. Türkiye rezervi- ne oranla daha fazla cevher üretmektedir (%1 rezerv oranı- %1,6 üretim oranı)
2.2.3. Dünya Kurşun Ticareti
Dünya cevher ihracatında da yine rezervi büyük olan ülkeler öne çıkmaktadır. Ancak Çin, iç talebi çok büyük olduğundan önemli rezervi ve üretim miktarına rağmen ihracatçı değil net ithalatçıdır. Ayrıca izabe tesisi olmayan ülkeler de ihracat noktasında öne çıkmaktadır. Türkiye’de bu ülkelerden birisidir ve cevher ihracatında 8. sıradadır. Dünya kurşun cevheri ihracatı Tablo 5’de verilmiştir.
İhracatçılar Rekabet Endeksi Ülkeler Değer
(M$) Pay(%) HH CR4 SW
Meksika 1078.52 18.28 334.17 18.28
Peru 1057.60 17.93 321.33 17.93
ABD 672.39 11.40 129.88 11.40
Rusya 587.96 9.97 99.31 9.97
Avustralya 425.56 7.21 52.03
Bolivya 310.89 5.27 27.77
Hollanda 204.48 3.47 12.01
Türkiye 199.32 3.38 11.41
İsveç 117.84 2.00 3.99
Tacikistan 116.25 1.97 3.88
Diğer 1129.09 19.14
Toplam 5899.91 100.00 995.784743 57.57 1.83
İhracatta Kritik Ülke Sayısı 6
Tablo 5. Dünya Kurşun Cevheri İhracatı 2018 (OEC, 2018)
Dünya ihracatındaki pazar yoğunlaşması endeksleri rekabetçi ve homojen bir yapıya dikkat çekmektedir. Ayrıca SW endeksine göre çinko cevheri ihracatında 6 ülke önem arz etmektedir.
İthalatçılar Rekabet Endeksi
Ülkeler Değer
(M$) Pay(%) HH CR4 SW
Çin 2148.13 36.41 1325.65 36.41
G. Kore 1310.37 22.21 493.28 22.21
Almanya 438.79 7.44 55.31 7.44
Kanada 423.01 7.17 51.40 7.17
Hollanda 267.96 4.54 20.63
Japonya 257.14 4.36 18.99
Kazakistan 249.70 4.23 17.91
Belçika 236.07 4.00 16.01
Avustralya 181.11 3.07 9.42
İtalya 122.46 2.08 4.31
Türkiye 0.12 0.00
Diğer 265.06 4.91
Toplam 5899.91 100.42 2012.93 73.23 1.81
İthalatta Kritik Ülke Sayısı 6
Tablo 6. Dünya Kurşun Cevheri İthalatı 2018 (OEC, 2018)
Dünya cevher ithalatında ise büyük talebi ile Çin ve izabe tesis- leri ile öne çıkan, kurşunu işleyerek satan G. Kore, Almanya, Hollanda, Japonya gibi ülkeler öne çıkmaktadır. Türkiye dünya pazarına oran- la önemsiz bir miktarla (%0,00) ithalatta 36. sıradır. Önemli ithalatçılar Tablo 6’de verilmiştir.
Türkiye 199M$ ihracat ve 0,02M$ ithalat ile (+199M$) net kurşun cevheri ihracatçısıdır.
İhracatçılar Rekabet Endeksi Ülkeler Değer
(M$) Pay(%) HH CR4 SW
G. Kore 871.46 10.73 115.08 10.73
Avustralya 802.30 9.88 97.54 9.88
Kanada 589.12 7.25 52.59 7.25
B. Krallık 442.95 5.45 29.73 5.45
Kazakistan 437.21 5.38 28.97
Hindistan 428.22 5.27 27.79
Belçika 370.36 4.56 20.78
Almanya 353.39 4.35 18.92
Rusya 320.10 3.94 15.53
Meksika 233.54 2.87 8.26
Türkiye 11.09 0.14
Diğer 3263.84 40.18
Toplam 8123.58 100 415.20 33.31 1.64
İhracatta Kritik Ülke Sayısı 5
Tablo 7. Dünya Kurşun Metali İhracat Pazarı 2018 (OEC, 2018)
Topraklarında önemli kurşun rezervleri bulunmayan G.Kore, Bel- çika, Almanya, gibi cevher ithalatçısı ülkeler bu cevherleri işleyerek me- talik kurşun ihracatçısı olmuşlardır. Türkiye ise önemli rezervi ve cevher üretimine karşın yalnızca 11M$’lık ihracat gerçekleştirmiştir ve 69.sıra- dadır. Kurşun metali ihracatında pazar oldukça rekabetçidir. İhracatın önemli bir kısmını ilk 5 ülke sağlamaktadır.
İthalatçılar Rekabet Endeksi
Ülkeler Değer (M$) Pay(%) HH CR4 SW
ABD 1248.64 15.37 236.25 15.37
Hindistan 626.83 7.72 59.54 7.72
Almanya 531.03 6.54 42.73 6.54
Vietnam 448.72 5.52 30.51 5.52
Çin 442.61 5.45 29.69
B. Krallık 430.39 5.30 28.07
Çekya 405.78 5.00 24.95
G. Kore 344.19 4.24 17.95
Türkiye 294.36 3.62 13.13
İtalya 275.78 3.39 11.53
Diğer 3075.26 37.86
Toplam 8123.58 100 494.35 35.15 1.66
İthalatta Kritik Ülke Sayısı 5
Tablo 8. Dünya Kurşun Metali İthalat Pazarı 2018 (OEC 2018)
ABD önemli cevher üretimine karşın sanayisinden kaynaklanan talebin büyüklüğü nedeniyle, Çin ise rezervine ve üretimine karşın iç ta- lebini karşılamak için çinkoyu karşılamak için yüksek miktarda ithalat kurşun ithalatı gerçekleştirmektedir. Türkiye ise rezervine, cevher üreti- mine karşın kurşun metali ithalatında 9.sıradadır. İthalat pazarı oldukça rekabetçidir. İthalatta etkili ülke sayısı SW endeksi ile 5 olarak bulun- muştur.
Türkiye 11M$ ihracat ve 294M$ ithalat ile net ithalatçıdır (-283M$).
Tüm kurşun pazarında cevher ihracatında +199M$ katkı sağlamasına rağmen metalik kurşun ithalatıyla -283M$ döviz harcar ve -84 M$’lık bir cari açık oluşturmaktadır.
2.3. Geri Dönüşümden Kurşun Tedarik İmkânları
Kurşun, günümüzde yaygın olarak kullanılan tüm malzemeler arasında en yüksek geri dönüşüm oranlarından birine sahiptir. Bu, temel özelliklerinin, iyi tasarımının ve kullanım şekillerinin bir sonucudur, bu da kurşun bazlı ürünleri kolayca tanımlanabilir ve toplanması ve geri dö- nüştürülmesi ekonomik hale getirir.
Dünya Kurşun metali arzının yaklaşık 5,85 Mton’u yani yaklaşık
%53’ü ikincil kaynaklardan sağlanmaktadır (USGS 2017). Türkiye 2017 senesinde 58bin ton üretimle dünya ikincil kaynaklardan kurşun üretimi- nin %1’ini gerçekleştirmiştir. Ülkemizde kurşun geri dönüşümü ile alakalı detaylı bilgi-veri bulunmamaktadır.
2.4. Türkiye’de Kurşun Ticareti (İhracat-İthalat)
Ülkemiz 2607 GTIP kodu ile “kurşun cevherleri ve zenginleştirilmiş kurşun cevherleri”, 7801 GTIP kodu ile “kurşun” ithal ve ihraç etmektedir.
(OEC 2018).
Türkiye Belçika, Bulgaristan gibi ülkelere cevheri “geçici” olarak ihraç ederek, işlendikten sonra geri ithal eder. Türkiye’nin cevher ihraç ettiği ülkeler aşağıda Tablo 9’da verilmiştir.
İthalatçılar Rekabet Endeksleri
Ülkeler Miktar (M$) Pay (%) HH CR4 SW
Çin 127.18 63.81 4071.23 63.81
G. Kore 29.70 14.90 221.95 14.90
İtalya 11.98 6.01 36.12 6.01
Avustralya 11.18 5.61 31.46 5.61
Singapur 5.59 2.81 7.87
Japonya 3.93 1.97 3.89
Belçika 2.87 1.44 2.07
Bulgaristan 1.91 0.96 0.91
Almanya 1.86 0.93 0.87
Hollanda 1.68 0.84 0.71
Diğer 1.45 0.73
Toplam 199.32 100.00 4377.09 90.32 1.27
İhracatta Kritik Ülke Sayısı 4
Tablo 9.Türkiye Kurşun Cevheri İhracatı 2018 (OEC, 2018)
Türkiye kurşun cevheri temel olarak iki pazara ihraç edilmekte- dir. Bunlar Uzakdoğu ve Avrupa Birliği’dir. İhracatı ağırlıklı olarak Avrupa Birliği ülkelerine gerçekleştirmektedir. İhracatın yaklaşık %83’ü Uzak- doğu’ya ki burada Çin %63,8’lik pazar payı ile en önemli alıcıdır. Pazar yoğunluğu oligopson-yoğun bir şekildedir. SW Endeksine göre Türkiye kurşun cevheri ihracatında 4 ülke önemli pazar payına sahiptir. Türkiye önemsiz miktarda kurşun cevheri ithal etmektedir.
İhracatçılar Rekabet Endeksleri
Ülke Miktar (M$) Pay (%) HH CR4 SW
Hindistan 2.69 24.25 588.03 24.25
G. Kore 2.53 22.82 520.67 22.82
Yunanistan 2.52 22.77 518.26 22.77
Mısır 0.64 5.79 33.52 5.79
Belçika 0.44 3.94 15.49
Bulgaristan 0.41 3.69 13.64
İspanya 0.29 2.65 7.01
İtalya 0.24 2.21 4.87
İsrail 0.19 1.71 2.93
Türkmeni-
stan 0.17 1.51 2.27
Diğer 0.96 8.68
Toplam 11.09 100.00 1706.68 75.62 1.68
İhracatta Kritik Ülke Sayısı 5
Tablo 10. Türkiye Kurşun Metali İhracatı 2018 (OEC, 2018)
Türkiye yaklaşık 11M$’lık bir kurşun metali ihracatı gerçekleştir- mektedir. Pazarın yapısı rekabetçi sayılabilecek bir düzeydedir. Monop- son alıcı riski görünmemektedir.
İhracatçılar Rekabet Endeksleri
Ülke Miktar (M$) Pay (%) HH CR4 SW
Bulgaristan 119.37 40.55 1644.45 40.55
Rusya 62.43 21.21 449.80 21.21
Kazakistan 37.72 12.81 164.21 12.81
Hindistan 9.81 3.33 11.11 3.33
Gürcistan 6.88 2.34 5.47
Avustralya 6.49 2.20 4.85
Iran 6.34 2.15 4.63
BAE 5.57 1.89 3.58
Lübnan 5.33 1.81 3.28
Burma 5.31 1.80 3.25
Diğer 29.12 9.89
Toplam 294.36 100.00 2294.64 77.91 1.55
İthalatta Kritik Ülke Sayısı 5
Tablo 11. Türkiye Kurşun Metali İthalatı (2018) (OEC, 2018)
Türkiye ithalatının önemli bir kısmını geçici ihraç yoluyla cevher sattığı Bulgaristan’dan yapmaktadır.
Türkiye ihraç ettiği cevher değerinin iki katı kadar bir döviz harca- yarak çinko metali ithal etmektedir. Pazarın yapısı rekabetçi-oligopol sa- yılabilecek bir yapıdadır. Pazar yapısı büyük risk arz etmese de pazar yel- pazesini genişletmek riski azaltacaktır. Türkiye -283M$ ile net ithalatçıdır.
3. Talep Durumu
3.1. Türkiye ve Dünya Kurşun Tüketimi
Günümüzde kurşun; çelik, alüminyum, bakır ve çinkodan sonra Dünya’da miktar olarak yıllık tüketimi en fazla olan metaldir.
3.2. Kurşun Kullanım Alanları
Kurşun'un ana kullanım alanı akü imalatı olup, yeraltı haberleşme kablolarının kurşunla izolasyonu, diğer önemli tüketim alanıdır. Koroz- yonu önleyen kurşun oksit boyalar, kabloların kaplanmasında, kurşun tetraetil ve tetrametil formlarında benzin içinde oktan ayarlayıcı bileşik- ler olarak, radyasyonu en az geçiren metal olması nedeniyle x-ışınla- rından korunmada, renkli televizyon tüplerinin yapımında ve mühimmat imalinde önemli kullanım alanları bulmuştur.
Akü imalatı: Kurşun aküleri yalnız otomobillerde değil, ışıklandır- ma, haberleşme sistemleri ve elektrik enerjisi depo edilecek birçok en- düstriyel ve askeri sistemlerde kullanılmaktadır. Kurşun-asit akülerinin plakaları kurşun alaşımından dökülmüş levhalardır.
Tetraetil kurşun (Pb(C2H5)4): Hidrokarbon yakıtları hava ile karış- tırıldığı zaman elektrik kıvılcımı olmaksızın uygun ısı ve basınçta tutuşur.
Bu olay dizel motorların çalışma esasını oluşturur. Hava-benzin karışı- mında istenen yanma, otomobil silindiri içinde karışımın tutuşmasıyla başlar. Bununla beraber, eğer yakıtın yanması buna bağlı diğer faktör- lere göre düzenlenmemişse meydana gelen ısı ve basınç şiddetli patla- maya neden olur. Bu olaya knock (vurma) , bunu azaltmak için kullanılan bileşimlere ise antiknock (antinok) denir. Tetraetil (tetrametil) kurşun bu bileşimin aktif maddesini oluşturur.
Litarj (Kurşun oksit): Akülerin pozitif ve negatif levhalarının yapı- mından başka, seramik, kurşun kromat, vernik, böcek ilacı, lastik imalatı ve petrol rafinerisinde kullanım alanları vardır.
Kablo kaplaması: Telefon ve telgraf haberleşmelerinde, elektrik ileteci ve dağıtıcı kablolarda kurşun kaplaması olarak kullanılır. Kurşun kılıfının başlıca fonksiyonu; nem ve tahrip edici diğer etkenlere karşı da- yanıklı olmasıdır. Bu özelliğiyle yeraltı kablolarının yapımında kullanılır.
Kalafat Kurşunu: Aşındırıcı etkenlere karşı direnci, esnekliği, dü- şük erime noktası ile kurşun su borularının eklem yerlerinde kullanılır.
Kurşun yünü: Erimiş kurşunun elekten geçirilmesiyle kurşun ip- likleri elde edilir. Bu iplikçikler petrol kuyularının musluklarında sızıntıyı önlemek için kullanılır.
Lehim: Genel olarak lehim, % 30-40 Pb, % 60-70 Sn içerir. Plastik derece istenen lehimlerde kalay % 40'ın altında, kurşun % 60'ın üzerin- dedir. Erime noktası 183oC'dır.
Milyatağı alaşımları: Makinenin hareketli ve sabit bölümleri ara- sında bağlantı sağlayan ve hareketli bölüme destek olarak kullanılan bu malzemeler kurşun, kalay ve bakır esaslı alaşımlardır.
Ergiyen alaşımlar: Çapa kalıbı, mıknatıs, zımba, gaz silindirlerini kompreslemek için tıpa, ve ateşe dayanıklı kapı yapımı ve benzeri alan- larda kullanılır.
Kurşun yaprak: Kalınlığı 0.01 mm kadardır. Bazı tip elektrik kon- dansatörlerde kullanılır. Neme ve radyasyona karşı direnci nedeniyle tıpta paketlemede ve fotofilmde, dişçilikte ve radyografi endüstrisinde kullanılmaktadır.
Balast: Yüksek özgül ağırlığı, döküm kolaylığı ve düşük maliyeti ile balast malzemesi olarak kullanımı yaygındır. Bir buhar lokomotifinin tekerleklerinin her bir çifti için bir ton kadar kurşun kullanılır. Makine ba- lansları, otomobil tekerlekleri balansları, uçaksavar topları, gemi omur- gası ve uçak pervanelerinde kullanılmaktadır.
Radyasyon kalkanı: Kurşunun tehlikeli radyasyonu özellikle de gama ışınsamasını azaltma özelliği vardır. Gama ve nötron ışınları iyo- nize özellikleri dolayısıyla canlı dokuları bozarlar. Kurşun bu ışınları ab- sorbe eder. Kirlenmeden ve radyoaktif hale gelmeden devamlı kullanıla- bilir. Kaplamada kullanılan kurşun yüksek enerji radyasyonu karşısında radyoaktif hale gelebilecek maddeleri içermesi gerekir. Kadmiyum veya parafin, su gibi hidrojenli maddeler nötronlara karşı koruyucu olarak kul- lanılırlar. Fakat nötronlar absorbe edildiği zaman gama ışınları yaydığın- dan bu ışınların kurşun kalkan ile durdurulması gerekmektedir.
Titreşim önleyici: Tren yolları gibi titreşim kaynakları yakınındaki yapılarda sütun kaideleri altında kurşun ve asbest bloklar yer almakta- dır. Çeşitli duyarlı aletler kurşun bloklar üzerinde monte edilir veya kur- şun kılıflarla kaplanarak titreşimlerden korunur. Gemilerde boru sistemi yerleştirilirken makine titreşimini önlemek için borular kurşun kayışlarla yalıtılır.
Cam, sır ve cila: Kırmızı kurşun, beyaz kurşun, litarj ve kurşun si- likatlar cam, sır ve cilada kullanılırlar. Kurşunlu cam yüksek bir kırılma indisine sahiptir, ısı iletkenliği ve kimyasal stabilitesi kurşunsuz cama göre daha azdır. Cama parlaklık, rezonans verir. İyi kalite kristal %30 li- tarj içerebilir. Cam ve cilada kullanılan kurşun, rengin bozulmaması için yüksek saflıkta olmalıdır.
Yarı iletken kurşun: Termoelektrik kurşun tellürid nükleer reaksi- yon ısısından doğrudan doğruya elektrik elde etmekte kullanılır. ABD'de Nike-Cojun roketlerinin uçuşunda atmosfer içindeki su hakkında bilgi toplamak için kurşun sülfit kullanılmıştır. Kurşun sülfidin elektrik çıktısı atmosferlerin su buharına uygun olarak değişmektedir.
3.3. Kurşun Fiyatlarının Gelişimi
Yıllar ($/
ton) 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
Cevher 1982 1789 1761 2032 1794
Cevher (Tr) 1347 1472 1539 1352 1223 1100 1423 1526 Metal 2400 2064 2140 2095 1788 1872 2258 2601
Tablo 12. Kurşun Fiyatlarının Gelişimi
4. Diğer hususlar
4.1. Mevcut Maden Arama Politikası ve Yapılması Gerekenler
Türkiye belli bölgelerde cevherleşmeler ve rezervler bulunmasına karşın büyük ölçekli bir rezerve sahip değildir. Rezerv miktarı uzun bir
süre yetecek düzeydedir. Ancak rezerv envanterinin mümkünse arttırıl- ması ve güncellenmesi gerekmektedir.
Arama ve rezerv güncelleme çalışmaları teşvik edilmeli ve des- teklenmelidir. Bu alanda kullanılacak makine, ekipman ve teçhizatın
“vergisiz olması” ve arama rezerv güncelleme çalışmalarında kullana- cak “yakıtın” da vergi muafiyetine tabi tutulması gerektiği belirtilmiştir.
Ayrıca ülkemizde acilen “arama” seferberliği ilan edilmesi gerektiği ko- mite tarafından özellikle vurgulanmıştır.
4.2. Mevcut Üretim Politikası ve Yapılması Gerekenler
•Madenciliğin doğasındaki “belirsizlik” faktörünün üzeri- ne; izinler, döviz piyasasındaki dalgalanmalar yüzünden eklenen diğer belirsizlikler ve riskler de eklenince yatı- rımcılar, madencilik alanında yatırım yapma konusunda çekimser kalmaktadır. Bu yüzden yatırımcıları sektöre tekrar çekecek adımlar atılmalıdır.
•İzabe tesis(ler)i noktasında ise “ölçek ekonomisi” sağ- lanmadan yani belirli bir cevher üretimi sağlanmadan ve enerji girdilerinde fiyat iyileştirmeleri, destekler, sübvan- siyonlar ve teşvikler olmadan izabe tesislerin kurulması ve işletilmesi “fizible” görülmemektedir. Birim cevher karlılığının birim izabe çıkışı ürün karından yüksek olduğu üretici temsilcileri tarafından belirtilmiştir. Ülkemizin iza- be tesisleri konusunda yeterli bilgi, teknoloji ve tecrübeye sahip olduğu komite tarafından vurgulanmıştır. Ancak metal konusunda dışarıya olan bağımlılığın azaltılması ve arz güvenliğinin sağlanması için izabe ve rafinasyon tesisi kurulumu ile ilgili yatırımların desteklenmesi ve teşviklerin sağlanması konuları dile getirilmiştir.
•Hem cevher hem metal üretiminde birim fiyatlar önemli- dir. Uluslararası kurşun pazarları rekabetçi yapıdadır. Bu durum birim fiyatlarını düşürebilen ülkeler için avantaj sağlarken üretim maliyetlerini düşüremeyen ülkeler için dezavantaj yaratarak pazar payının azalmasına neden
olabilir. Bu noktada devlet destekleri ve teşvikleri önem arz etmektedir. Maliyet düşürme çalışmalarına örnek ola- rak daha yüksek tenörlü konsantrelerin üretilerek (kaza- nım oranları düşürülmeksizin) taşıma maliyetlerinin (TC) düşürüldüğü belirtilmiştir.
•CO2 salınımı azaltma hususunda ise değirmenlerde kapasite ve verimlilik artışı sağlayacak iyileştirme ve tasarımlara gidilmiş böylece birim enerji tüketiminde azalma sağlanmıştır. Ayrıca yeraltı ocaklarında elektrikli araçlar kullanarak daha yeşil ve daha güvenli bir üretim yapılması hedeflenmektedir. Bu değişim için de destek ve teşvikler verilmelidir.
SWOT Analizi
Güçlü Taraflar Zayıf Taraflar
Önemli bir rezerve sahip İzabe ve rafinasyon tesislerinin olmaması
Cevher üretiminde dünyanın önde gelen ülkelerinden biri olunması
Metal konusunda yüksek dışa bağımlılık ve talebin ithalat ile karşılanması
Dünyanın 8. büyük cevher ihracatçısı Yatırımcıları korkutan “belirsizlik”
faktörü
Cevher ihracatı yapılan pazarın yoğunlaşma göstermemesi
İhraç edilen konsantrelerin fiyat olarak dünya ortalamasının altında olması
En büyük cevher alıcısının AB ülkeleri olması
Ülkemizde bulunan kurşunların önemli miktarda gümüş içermesi Lojistik imkanların yeterli olması
Fırsatlar Tehditler
Daha derin sondaj çalışmaları ile daha fazla kaynak sağlanabilir
Kurşunun biyolojik ve çevresel etkil- eri yüzünden tüketiminin azalması Mo, Cd, Te, Au,Ag, Co gibi yan ürün-
ler elde edilebilir.
Elektrikli araç üretiminin artması ile talebin azalması
Cevher pazarının rekabetçi olması Birim maliyetlerin artması
4.3. Arz ve Talep İçin Geleceğe Bakış
Kurşun cevheri ve kurşun metaline olan talebin artacağı ve “üretim miktarları” artsa da pazarda kolayca talep göreceği sektörde uzun yıllar faaliyet gösteren tecrübeli üretici temsilcileri tarafından dile getirilmiştir.
Bu bağlamda kurşun cevheri ve metalinin de fiyatının artması öngörül- mektedir.
Akü imalat sanayi konusunda Türkiye oldukça gelişmiş olup yıllık yaklaşık 30M$’lık ihracat gerçekleştirmektedir. Ancak elektrikli arabala- rın yaygınlaşması otomobil aküsü imalatına önemli bir darbe vuracaktır.
TEŞEKKÜR
Kurşun alt komisyonu toplantılarına katılarak değerli görüş eleş- tirileri ile raporun hazırlanmasına katkı sunan ve içeriğinin zenginleşti- rilmesini sağlayan Esan Eczacıbaşı Endüstriyel Hammaddeleri Sa. Ve Tic. A.Ş’den Sayın Alican Akpınar’a ve Dedeman Madencilik Sanayi Ve Ticaret A.Ş’den Yunus Soysal’a teşekkürlerimizi sunarız
REFERANSLAR
İHTİSAS KOMİSYONU RAPORU METAL MADENLER ALT KOMİS- YONU KURŞUN-ÇİNKO-KADMİYUM ÇALIŞMA GRUBU RAPORU, Anka- ra.
Ercenk, E. (2012), “Malzemelerin Geri Dönüşümü”, available at:
https://slideplayer.biz.tr/slide/2533997/Malzemelerin Geri Dönüşümü (Yrd.Doç.Dr. Ediz ERCENK) (accessed 3 November 2020).
ILZSG. (2020), “ILZSG - End Uses”, available at: https://www.ilz- sg.org/static/enduses.aspx?from=1 (accessed 2 November 2020).
IZA. (2015), Zinc Recycling, Lead and Zinc, available at:https://
doi.org/10.1016/b978-1-85573-593-4.50011-5.
JMO. (2001), Kurşun - Çinko Raporu.
Kalkınma Bakanlığı. (2018), ON BİRİNCİ KALKINMA PLANI ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU RAPORU MADENCİLİK POLİTİKALARI.
OEC. (2018), “Zinc Ore (HS: 2608) Product Trade, Exporters and Importers | OEC - The Observatory of Economic Complexity”, available at: https://oec.world/en/profile/hs92/zinc-ore (accessed 3 November 2020).
Özdemir, E. (2014), CEVHERLERİNİN Flotasyonu Flotation of Oxi- dized Complex Copper-Lead- Zinc Ores, Hacettepe Üniversitesi.
Statista. (2019), “• Zinc metal consumption”, available at: https://
www.statista.com/statistics/264884/world-zinc-usage/ (accessed 3 November 2020).
TRADEMAP. (2020), “Trade Map - List of exporters for the sele- cted product (Zinc ores and concentrates)”, available at: https://www.
trademap.org/
USGS. (2016), LEAD, US Geologilical Survey.
USGS. (2019), ZINC.
USGS. (2020), “Zinc Statistics and Information”, available at: ht-
tps://www.usgs.gov/centers/nmic/zinc-statistics-and-information (accessed 2 November 2020).
Westmetall. (2020), “Zinc Prices”, available at: https://www.west- metall.com/en/markdaten.php?action=diagram&field=LME_Zn_cash (accessed 3 November 2020).
