Hakas Türkçesinde İyelik Biçimindeki Adların Duruma Göre Çekimlenmesi (Nfhnskos фjhvflfos существительнайларны падежтерzt [e,eklshfhs ) Hakas Türkçesinde iyeliksiz sözcüklerin duruma göre çekimlenişi şöyledir: Durum Ek 1

(1)

Prof. Dr. Gülsüm KİLLİ YILMAZ

TL1060 Hakas Türkçesi II Ders Notu:7. Ders “Hakas Türkçesinde İyelik Biçimindeki Adların Duruma Göre Çekimlenmesi”, Ankara Üniversitesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, Ankara, 2021.

Hakas Türkçesinde İyelik Biçimindeki Adların Duruma Göre Çekimlenmesi (Nfhnskos фjhvflfos существительнайларны падежтерzt [e,eklshfhs )

Hakas Türkçesinde iyeliksiz sözcüklerin duruma göre çekimlenişi şöyledir:

Durum Ek

1. Flfkos п. - nfc ffk gfkf bv

2. Nfhnskos g. [+NIñ] nfcnsa ffkysa gfkfysa bvywa

3. Gbhwkuw g. [+XA] nfc[f ffkof gfkff bvut

4. Rdhwvuw g. [+NI] nfcns ffkys gfkfys bvyw 5. Jhsyos g. [+DA] nfcnf ffklf gfkflf bvlt 6. Csosyos g. [+DAñ] nfcnfa ffklfa gfkflfa bvyta 7. Spskos g. [+SAr] nfccfh ffkpfh gfkfpfh bvpth 8. Gmlwhuw g. [+nAñ] nfcyfa ffkyfa gfkfyfa bvyta 9. Nbaytcnwhwc g. [-CA] nfcxf ffkzf gfkfzf bvzt 10. Csknfokso g. [+DAñAr] nfcnfafh ffklfafh gfkflfafh bvytath

Durum ekleri çokluk eki almış sözcüklerin üzerine de eklenir:

Durum Ek

1. Flfkos п. - nfc тастар

2. Nfhnskos g. [+NIñ] nfcnsa тастарныӊ

3. Gbhwkuw g. [+XA] nfc[f тастарға

4. Rdhwvuw g. [+NI] nfcns тастарны

5. Jhsyos g. [+DA] nfcnf тастарда

6. Csosyos g. [+DAñ] nfcnfa тастардаӊ

(2)

7. Spskos g. [+SAr] nfccfh тастарзар

8. Gmlwhuw g. [+nAñ] nfcyfa тастарнаӊ

9. Nbaytcnwhwc g. [-CA] nfcxf тастарӌа 10. Csknfokso g. [+DAñAr] nfcnfafh тастардаӊар

İyelik eki almış adların duruma göre çekimlenişi ile iyelik eki almamış sözcüklerin duruma göre çekimlenişi arasında büyük bir fark yoktur. En büyük değişiklikler teklik 1 ve 2. kişi eki almış adların yönelme durumu almış biçimi ile 3. teklik kişi iyelik eki üzerine durum eklerinin gelmesinde ortaya çıkmaktadır. 3. Teklik kişi iyelik eki üzerine durum ekleri getirildiğinde iyelik eki ile durum ekinin arasına zamir n’si denilen /n/ sesi girer.

İyelik eki almış biçimlere durum ekleri şu şekilde gelir:

Gwh cfy

1-os cshfq 2\ cshfq 3\ cshfq

Flfkos g. +(I)m +(I)ñ +(z)I

Nfhnskos g. +(I)mnIñ +(I)ñnIñ +(z)InIñ

Gbhwkuw g. +(I)mA +(I)ñA +(z)InA

Rdhwvuw g. +(I)mnI +(I)ñnI +(z)In

Jhsyos g. +(I)mdA +(I)ñdA +(z)IndA

Csosyos g. +(I)mnAñ +(I)ñnAñ +(z)InAñ

Spskos g. +(I)mzAr +(I)ñzAr +(z)InzAr

Gmlwhuw g. +(I)mnAñ +(I)ñnAñ +(z)InAñ

Nbaytcnwhwc g. +(I)mcA +(I)ñcA +(z)IncA Csknfokso g. +(I)mnAñAr +(I)ñnAñAr +(z)InAñAr

Rdg cfy

Flfkos g. +(I)bIs +(I)ñAr +(z)I

Nfhnskos g\ +(I)bIstIñ +(I)ñArnIñ +(z)InIñ

Gbhwkuw g\ +(I)bIsXA +(I)ñArĞA +(z)InA

Rdhwvuw g\ +(I)bIstI +(I)ñArnI +(z)In

Jhsyos g\ +(I)bIstA +(I)ñArdA +(z)IndA

(3)

Csosyos g\ +(I)bIstAñ +(I)ñArdAñ +(z)InAñ Spskos п\ +(I)bIssAr +(I)ñArzAr +(z)InzAr Gmlwhuw п\ +(I)bIsnAñ +(I)ñArnAñ +(z)InAñ Nbaytcnwhwc п\ +(I)bIsçA +(I)ñArcA +(z)IncA Csknfokso п\ +(I)bIstañAr +(I)ñArdAñAr +(z)InAñAr

Örnek:

пас “baş”

Gwh cfy

Flfkos п\ gfpsv gfpsa gfps

Nfhnskos п\ gfpsvysa gfpsaysa gfpsysa

Gbhwkuw п\ gfpsvf gfpsaf gfpsyf

Rdhwvuw п\ gfpsvys gfpsays gfpsy

Jhsyos п\ gfpsvlf gfpsalf gfpsylf

Csosyos п\ gfpsvyfa gfpsayfa gfpsyfa

Spskos п\ gfpsvpfh gfpsapfh gfpsypfh

Gmlwhuw п\ gfpsvyfa gfpsayfa gfpsyfa

Nbaytcnwhwc п\ gfpsvzf gfpsazf gfpsyzf

Csknfokso п\ gfpsvyfafh gfpsayfafh gfpsyfafh

Rdg cfy

Flfkos п\ gfps,sc gfpsafh gfps

Nfhnskos п\ gfps,scnsa gfpsafhysa gfpsysa

Gbhwkuw п\ gfps,sc[f gfpsafhof gfpsyf

Rdhwvuw п\ gfps,scns gfpsafhys gfpsy

Jhsyos п\ gfps,scnf gfpsafhlf gfpsylf

Csosyos п\ gfps,scnfa gfpsafhlfa gfpsyfa

Spskos п\ gfps,sccfh gfpsafhpfh gfpsypfh

Gmlwhuw п\ gfps,scyfa gfpsafhyfa gfpsyfa

Nbaytcnwhwc п\ gfps,scxf gfpsafhzf gfpsyzf Csknfokso п\ gfps,scnfafh gfpsafhlfafh gfpsyfafh

(4)

gekea “köşe”

Gwh cfy

Flfkos п\ gekbbv gekbba gekbb

Nfhnskos п. gekbbvysa gekbbaysa gekbbysa

Gbhwkuw п\ gekbbvf gekbbaf gekbbyf

Rdhwvuw п\ gekbbvys gekbbays gekbby

Jhsyos п\ gekbbvlf gekbbalf gekbbylf

Csosyos п\ gekbbvyfa gekbbayfa gekbbyfa

Spskos п\ gekbbvpfh gekbbapfh gekbbypfh

Gmlwhuw п\ gekbbvyfa gekbbayfa gekbbyfa

Nbaytcnwhwc п\ gekbbvzf gekbbazf gekbbyzf Csknfokso п\ gekbbvyfafh gekbbayfafh gekbbyfafh

Rdg cfy

Flfkos п\ gekbb,sc gekbbafh gekbb

Nfhnskos п\ gekbb,scnsa gekbbafhysa gekbbysa

Gbhwkuw п\ gekbb,sc[f gekbbafhof gekbbyf

Rdhwvuw п\ gekbb,scns gekbbafhys gekbby

Jhsyos п\ gekbb,scnf gekbbafhlf gekbbylf

Csosyos п\ gekbb,scnfa gekbbafhlfa gekbbyfa Spskos п\ gekbb,sccfh gekbbafhpfh gekbbypfh Gmlwhuw п\ gekbb,scyfa gekbbafhyfa gekbbyfa Nbaytcnwhwc п\ gekbb,scxf gekbbafhzf gekbbyzf Csknfokso п\ gekbb,scnfafh gekbbafhlfafh gekbbyfafh

(5)

Dar ünlü ile biten ve son sesi /x/ ve /ğ/ olan sözcüklere iyelik ekleri geldiğinde ortaya çıkan /i:/ ünlüsü ünlü uyumu bakımından etkisizdir. Dolayısıyla eklerin /i:/ sesinden sonraki bölümünde eklerin ünlülerinin ince ya da kalın sıradan olmasını sözcüğün /i:/ sesinden önceki kısmındaki ünlülerin durumu belirler: пулуӊ “köşe” пулуӊ+ым

> пулиим “köşem”, пулиимда “köşemde”; пӧрік “şapka”, пӧрік+ім > пӧрігім >

пӧриим “şapkam”, пӧриимде “şapkamda”.

Tüm çekim eklerini almış bir sözcükte eklerin sırası çokluk+iyelik+durum şeklindedir: харах+тар+ым+да, хыс+тар+ыбыс+ха, пала+лар+ыӊар+даӊ vb.

Kaynaklar:

Korkmaz Z. (2002) Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi, Ankara: TDK

Хакасский язык. Морфология./Под ред. Карпова В.Г. - Учебное пособие (на хакасском языке) для студентов, обучающихся по специальности 021700.02- Филология (Хакасский язык и литература) – Абакан: Изд-во ХГУ им. Н.Ф.

Катанова, 2004.

Патачакова Д.Ф. Хакас тiлi. I чардыoы. Лексика, фонетика, морфология:

педагогическай училищее учебник. Пастаoызын сыхча = Грамматика хакасского языка. Ч. I. Лексика, фонетика, морфология: Учебник для педагогического училища. Изд. 1-е. – Абакан: Хакас. кн. изд-во, 1955.