Prof. Dr. Gülsüm KİLLİ YILMAZ
TL1060 Hakas Türkçesi II Ders Notu: 10. Ders “Hakas Türkçesinde Kişi, Aitlik ve Dönüşlülük Zamirleri”, Ankara Üniversitesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, Ankara, 2021.
Hakas Türkçesinde Kişi, Aitlik ve Dönüşlülük Zamirleri
1.) Kişi Zamirleri (Сырай местоимениелерi)
Hakas Türkçesinde kişi zamirleri şunlardır: Gwh cfy 1\ cshfq Vby 2\ cshfq Cby 3\ cshfq Jk Rdg cfy 1\ cshfq Gwc 2\ cshfq Cwhth 3\ cshfq Jkfh
Vby| cby| jk zamirlerinin çokluk biçimi gwc| cwhth\ jkfh’dır. Ancak Türkiye Türkçesinde olduğu gibi Hakas Türkçesinde de 2. Çokluk kişi zamiri cwhth 2. Teklik kişiye saygıyla ya da resmî bir biçimde hitap etmek için de kullanılmaktadır: “Ffhkso Василий Николаевич! Mh ybvtcnt cwhthywa njospsafhlfafh «Ktyby xjksylf» [soshofv”.
Kişi zamirlerinin çekimlenişi şöyledir:
1. Flfkos п. vby cby jk gwc cwhth jkfh 2. Nfhnskos g. vbywa cbywa fysa gwcnwa cwhthywa jkfhysa 3. Gbhwkuw g. vfoff cfoff foff gwcrt cwhthut jkfhof 4. Rdhwvuw g. vbyw cbyw fys gwcnw cwhthyw jkfhys 5. Jhsyos g. vbylt cbylt fylf gwcnt cwhthlt jkfhlf 6. Csosyos g. vbyyta cbyyta fyyfa gwcnta cwhthlta jkfhlfa 7. Spskos g. vbypth cbypth fysapfh gwccth cwhthpth jkfhpfh 8. Gmlwhuw g. vbyyta cbyyta fyyfa gwcyta cwhthyta jkfhyfa 9. Nbaytcnwhwc g. vbyzt cbyzt fyzf gwcxt cwhthzt jkfhzf 10. Csknfokso g. vbyytath cbyytath fyyfafh gwcntath cwhthltath jkfhlfafh
Kişi zamirlerinden ad türünde olduğu gibi +degi eki ile aitlik sıfatı işlevinde yapılar türetilebilmektedir: vbyltuw| cbyltuw| fylfos| gwcntuw| jkfhlfos\
2)Aitlik Zamirleri (Nfhnskos местоимениелер)
Türkiye Türkçesindeki aitlik zamirlerinde olduğu gibi (benimki, seninki, şununki vb.) kişi ve işaret zamirleriyle kurulan ad tamlamalarında tamlanan öğesi kaldırılarak ilgi durumu ekinin yerine [+NI] ekinin eklenmesiyle kurulur ve cümlede yüklem görevinde bulunur. Bir varlığın kiminki (кемни), neyinki (нимени), hangisininki (хайзыни) olduğunu belirtir ve cümlede yüklem durumunda bulunur: Jk rybuf vbyb\ Ancak bu zamirler adlaştıklarında durum kategorisinde çekimlenebilirler: Gwcnbywa [fhf[nfhs [fhf\
Aitlik zamirleri durum kategorisinde çekimlenirken aitlik eki [+NI] ile durum eklerinin arasına zamir n’si gelir.
Gwh cfy
1. Flfkos п. vbyb cbyb fyb 2. Nfhnskos g. vbybywa cbybywa fybysa 3. Gbhwkuw g. vbybyt cbybyt aybyf 4. Rdhwvuw g. vbyby cbyby fyby 5. Jhsyos g. vbybylt cbybylt fybylf 6. Csosyos g. vbybyta cbybyta fybyfa 7. Spskos g. vbybypth cbybypth fybypfh 8. Gmlwhuw g. vbybyta cbybyta fybyfa 9. Nbaytcnwhwc g. vbybytath cbybytath fybyfafh 10. Csknfokso g. vbybyzt cbybyzt fybyzf
Rdg cfy
1. Flfkos п. gwcnb cwhthyb jkfhyb 2. Nfhnskos g. gwcnbywa cwhthybywa jkfhybywa 3. Gbhwkuw g. gwcnbyt cwhthybyt jkfybyf 4. Rdhwvuw g. gwcnby cwhthyby jkfhyby 5. Jhsyos g. gwcnbylt cwhthybylt jkfhybylf 6. Csosyos g. gwcnbyta cwhthybyta jkfhybyfa 7. Spskos g. gwcnbypth cwhthybypth jkfybypfh 8. Gmlwhuw g. gwcnbyta cwhthybyta jkfhybyfa 9. Nbaytcnwhwc g. gwcnbytath cwhthybytath jkfhybyfafh 10. Csknfokso g. gwcnbyzt cwhthybyzt jkfhybyzf
Gwh cfy
1\ cshfq *vbyb,wy cbyb,wy fyb,sy gwcnb,wy cwhthyb,wy jkfhyb,sy
2\ cshfq vbybpwa *cbybpwa fybpsa gwcnbpth cwhthybpwa jkfhybpsa
3\ cshfq vbyb cbyb fyb gwcnbkth cwhthyb jkfhyb
Rdg cfy
1\ cshfq *vbyb,wc cbyb,wc fyb,sc gwcnb,wc cwhthyb,wc jkfhyb,sc
2\ cshfq vbybpth *cbybpth fybpfh gwcnbpth cwhthybpth jkfhybpfh
3\ cshfq vbybkth cbybkth fybkfh gwcnbkth cwhthybkth jkfhybkfh
3)Dönüşlülük Zamiri (Айланыс местоимение)
Hakas Türkçesinde dönüşlülük zamiri пос’dur. Eski Türkçe bod sözcüğünden gelişmiştir. Bu sözcüğün değişik fonetik varyantları Tuva, Tofa, Çulım, Şor, Altay gibi Güney Sibirya Türk lehçelerinde dönüşlülük zamiri olarak kullanılmaktadır. Dönüşlülük zamiri kişi zamirlerinin yerine veya kişi zamirleriyle birlikte kullanılmaktadır: Vby gjpsv rdhutv| Cby gjpsa gfc[fpsa vb.
Dönüşlülük zamiri пос ad türü sözcükler gibi durum ve iyelik eklerini alabilmektedir.
Пос “kendi” zamirinin iyelik çekimi Gwh cfy 1\ cshfq gjpsv 2\ cshfq gjpsa 3\ cshfq gjps Rdg cfy 1\ cshfq gjps,sc / gjcnfhs,sc 2\ cshfq gjpsafh / gjcnfhsafh 3\ cshfq gjcnfhs / gjcnfhs
Пос “kendi” zamirinin hem sadece durum kategorisinde çekimi hem de iyelikli durum çekimi ad türü sözcüklerle aynıdır.
8. Gmlwhuw g. gjcyfa
9. Nbaytcnwhwc g. *gjcxf
10. Csknfokso g. gjcnfafh
Пос “kendi” zamirinin iyelikli biçimlerinin durum kategorinde çekimi ad türü sözcüklerdeki gibidir:
Gwh cfy
11. Flfkos п. gjpsv gjpsa gjps 12. Nfhnskos g. gjpsvysa gjpsaysa gjpsysa 13. Gbhwkuw g. gjpsvf gjpsaf gjpsyf 14. Rdhwvuw g. gjpsvys gjpsays gjpsy 15. Jhsyos g. gjpsvlf gjpsalf gjpsylf 16. Csosyos g. gjpsvyfa gjpsayfa gjpsyfa 17. Spskos g. gjpsvpfh gjpsapfh gjpsypfh 18. Gmlwhuw g. gjpsvyfa gjpsayfa gjpsyfa 19. Nbaytcnwhwc g. gjpsvzf gjpsazf gjpsyzf 20. Csknfokso g. gjpsvyfafh gjpsayfafh gjpsyfafh
Rdg cfy
11. Flfkos п. gjps,sc gjpsafh gjcnfhs 12. Nfhnskos g. gjps,scnsa gjpsafhysa gjcnfhsysa 13. Gbhwkuw g. gjps,sc[f gjpsafhof gjcnfhsyf 14. Rdhwvuw g. gjps,scns gjpsafhys gjcnfhsy 15. Jhsyos g. gjps,scnf gjpsafhlf gjcnfhsylf 16. Csosyos g. gjps,scnfa gjpsafhlfa gjcnfhsyfa 17. Spskos g. gjps,sccfh gjpsafhpfh gjcnfhsypfh 18. Gmlwhuw g. gjps,scyfa gjpsafhyfa gjcnfhsyfa 19. Nbaytcnwhwc g. gjps,scxf gjpsafhzf gjcnfhsyzf 20. Csknfokso g. gjps,scnfafh gjpsafhlfafh gjcnfhsyfafh
Kaynaklar:
Korkmaz Z. (2002) Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi, Ankara: TDK
