152 Öğrenme Alanı : Madde ve Değişim
6. Ünite :
Madde ve Isı Önerilen Süre : 16 ders saatiA. Genel Bakış
Öğrenciler, 4 ve 5. sınıf Fen ve Teknoloji dersinde ısının bir enerji türü olduğunu ve başka enerji türlerine dönüşebileceğini sezmiş, ısı ve sıcaklık kavramlarını ilişkilendirerek genleşme-büzülme ve hâl değişimleri gibi konularla ısının maddeye etki ettiğini fark etmiş, bu sınıfta “Maddenin Tanecikli Doğası”
ünitesinde maddenin görülmez küçük taneciklerden oluştuğunu öğrenmiş, maddede meydana gelen değişimleri fiziksel ve kimyasal değişim olarak sınıflandırmıştır. Bu ünitede öğrenciler, maddeler arası ısı aktarımını tanecikli doğa ile ilişkilendirerek ısının yayılma yollarını, ısı iletimi ve yalıtımını keşfedecek, yalıtım teknolojisine giriş yapacaktır. Bu bilgilerini kullanarak öğrenciler, 8.sınıfta ısı ve sıcaklık arasındaki farkı açıklayabilecektir.
Ünitede verilen öğrenme, öğretim ve değerlendirme etkinlikleri öneri niteliğindedir. Öğretmenler fizikî şartları da dikkate alarak tüm öğrencilerin etkin katılımını sağlayacak uygun bir öğrenme ortamı hazırlamalıdır.
B. Ünitenin Amacı
Bu ünitenin amacı, öğrencilerin ısı enerjisini maddenin tanecikli doğası ile ilişkilendirerek ısı iletim yollarını keşfetmesini, ısı iletimi ve yalıtımını irdeleyerek ısı yalıtım teknolojisini kavramasını sağlamaktır.
C. Ünitenin Odağı
Bu ünitede öğrencilerin, ısı iletimi ve ısı yalıtımı kavramları etrafında gözlem, karşılaştırma- sınıflandırma, çıkarım yapma, tahminde bulunma, bilgi ve veri toplama, sunma gibi bazı bilimsel süreç becerilerini geliştirmeye odaklanılmıştır.
Ç. Önerilen Konu Başlıkları
• Maddenin Tanecikli Yapısı ve Isı
• Isının Yayılması
• Isı Yalıtımı
D.Ünitenin Kavram Haritası
**BU KAVRAM HARĐTASI SADECE ÖĞRETME.Đ BĐLGĐLE.DĐRMEK VE Ü.ĐTE ĐÇĐ.DEKĐ KAVRAMLARI BĐR BÜTÜ. HALĐ.DE GÖSTERMEK AMACIYLA VERĐLMĐŞTĐR. BU KAVRAMLAR KULLA.ILARAK
FARKLI KAVRAM HARĐTALARI DA OLUŞTURULABĐLĐR.
155
E. Ünite Kazanımları ve Etkinlikler
ÖĞRE.ME ALA.I: MADDE VE DEĞĐŞĐM 6. Ü.ĐTE: MADDE VE ISI
Ü.ĐTE KAZA.IMLAR ETKĐ.LĐK ÖR.EKLERĐ AÇIKLAMALAR
MADDE VE ISI
1. Maddenin tanecikli yapısı ve ısı ile ilgili olarak öğrenciler;
1.1. Gözlem yaparak maddeler ısındıkça taneciklerin hızlandığı sonucuna varır (BSB-1, 11, 12, 13, 14, 30, 31; TD- 3).
1.2. Maddeler arası ısı aktarımı ile atom- moleküllerin çarpışması arasında ilişki kurar (BSB-6, 8, 9; TD-1).
Isınma, Hareketlenmedir
Öğrenciler, bir beherin üçte ikisine kadar su doldurup yavaş yavaş ısıtırken su içindeki hareketleri gözlemler. Su kaynamadan önce içine küçük pamuk lifleri atılarak su içindeki hareketleri görünürleştirilir.
Bir elektrik sobası veya ocağı, çıplak direnç telleri üste gelecek şekilde yerleştirilip güç kaynağına takılır. Ocağın 20-30 cm üstünden geçen bir cep feneriyle oluşturulmuş ışık huzmesi, beyaz bir arka zemine (duvar olabilir) düşürülür. Direnç akkor hâline gelirken ısınan havanın içinde hareket olup olmadığı arka planda gözlenir.
Isınma sırasında sudaki ve havadaki hareketlerin nasıl etkilendiği, hareket ettiği görülen kitlelerin tek bir molekül mü yoksa moleküllerin kümesi mi olduğu irdelenir.
Yapılan deney sırasında ısı veren ve ısı alan maddelerin neler olduğu tartışmaya açılır. Suyun ve havanın, ısı kaynağından ısıyı nasıl aldığı irdelenir. Buradaki ısı alış-verişinin kısmen, doğrudan temas ile olduğu, teldeki veya alevdeki hızlı moleküllerin hava veya su moleküllerine çarpıp onları hızlandırdığı vurgulanır (1.1; 1.2).
Çarpışma, Hareket Alış-Verişidir
Öğrenciler, düz bir zemin üzerinde biri yavaş, diğeri hızlı iki cam bilyeyi çarpıştırma denemeleri yaparlar. Bilyelerin çarpışmadan önceki ve sonraki hareketlerine dikkat ederler. Çarpışma sırasında hangi bilyenin hızlandığını, hangi bilyenin yavaşladığını not ederler. Güvenilir sonuçlar elde etmek için denemelerin art arda tekrarı gerekebilir.
Hangi bilyenin sıcak, hangisinin soğuk taneciği temsil ettiği konusunda öğretmence yönlendirilen bir tartışma açılır (1.2), (BSB-30, 31, 32).
[!] 1.1 Isı-hareket ilişkisi sıvılarda ve gazlarda kolayca görünürleştirilebilir.
Görünür hareketin moleküllerin hareketi olduğu, fakat görünen şeyin molekül değil, “molekül yığınları” olduğu fikrinin yerleşmesi kolay değildir.
Öğretmen bu gözlem sırasında, 3.
ünitede edinilen moleküllerin çok küçük tanecikler olduğu fikrini hatırlatmalı;
görünür hareketin dev kümelere ait olduğunu, tek tek moleküllerin görülemeyeceğini vurgulamalıdır.
[!] 1.2 Çarpışan bilyelerin kiminin yavaşlayıp kiminin hızlanması, atomlar- moleküller arası ısı alış-verişi ile doğrudan ilintili olup önemli bir gözlemdir. Bu gözlemle, hızlı→sıcak ve yavaş→soğuk anlayışının yerleşmesi beklenmektedir.
↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme ???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını-2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.)
ÖĞRE.ME ALA.I: MADDE VE DEĞĐŞĐM 6. Ü.ĐTE: MADDE VE ISI
Ü.ĐTE KAZA.IMLAR ETKĐ.LĐK ÖR.EKLERĐ AÇIKLAMALAR
MADDE VE ISI
2. Isının yayılma yolları ile ilgili olarak öğrenciler;
2.1. Katılarda ısı iletimini deney ile gösterir (BSB-15, 16, 17, 18).
2.2. Isıyı iyi ileten katıları ısı iletkeni şeklinde adlandırır.
2.3. Isıyı iyi iletmeyen katıları ısı yalıtkanı şeklinde adlandırır.
2.4. Gündelik gözlem ve deneyimlerinden, doğrudan temas olmadan ısı aktarımı olabileceği çıkarımını yapar (BSB- 6, 8, 9).
2.5. Isının ışıma yoluyla yayılabileceğini belirtir.
2.6. Geceleri yeryüzünün neden soğuduğunu sorgulayıp açıklar (TD-5).
Isı Telde Yayılır
Öğrenciler, metal bir telin bir ucundan tutarken diğer ucunu küçük bir aleve tutarak yavaş yavaş ısıtırlar. Telin bir ucu ısındıkça diğer ucunun da ısınıp ısınmadığını gözlemleyip sonucu not ederler. Isının telde iletim yolu ile yayıldığı vurgulanır.
Öğrenciler, bir beher içerisinde bulunan kaynar su içine biri ahşap diğeri metal iki kaşık koyarlar. Bir süre sonra her iki kaşığın sapından tutarak ısınma farkını hissederler. Gözlemlerini sınıfta sunarlar. Buradan hangi maddenin ısıyı daha kolay ilettiği çıkarımını yaparlar. Aynı deney cam, plastik vb. malzemeden yapılmış çubuklarla tekrarlanır. Isıyı iyi ileten maddelerin ısı iletkeni, çok zor ileten maddelerin ise ısı yalıtkanı olduğu vurgulanır (2.1; 2.2; 2.3).
Isı Arabanın Đçine .asıl Girdi?
Soğuk bir kış gününde, güneş altında kalan bir otonun camları ve kaportası soğuk iken içinin nasıl ısındığı tartışmaya açılır. Öğretmenin kılavuzluğunda, oto içindeki havanın camdan veya metal kaportadan ısı iletimi ile ısınmış olamayacağı, öyle olsaydı otonun dışının da sıcak olması gerektiği sonucu çıkarılır. Buradan, oto içindeki havaya doğrudan temas olmadan ısı aktarılmış olacağı sonucuna varılır.
“Oto içine güneş girmeseydi, güneş altında kalan otonun içi aynı şekilde ısınır mıydı?” sorusu tartışılır. Güney yönünde olan evlerin kuzey yönünde olan evlerden daha sıcak olması tartışılır. Buradan görünür ışınların ısı taşıdığı çıkarımına varılır. Bu şekilde ısı yayılmasının “ışıma ile yayılma” olduğu vurgulanır (2.4).
Dünya’mız .asıl Isınır, .eden Soğur?
Öğrenciler, “Dünyayı ısıtan enerji nereden geliyor?” sorusunu tartışırlar. Farklı mevsimlerde ve Dünya’nın farklı enlemlerinde ısınmanın farklı olması ile gelen güneş ışınlarının bolluğu ilişkilendirilir.
Geceleri gözlenen soğumanın, Dünya’dan uzaya görünmez ışınların yayılması sonucu olduğu vurgulanır. “Dünya’nın soğuması” konusuna; atmosferin sera etkisi, sera gazları, bu gazların miktarca çoğalmasının dünya iklimi üzerindeki uzun vadeli olası etkileri, buna bağlı deniz seviyesinin yükselmesi tehlikesi gibi konuları içine alan bir proje çalışması verilebilir (2.5; 2.6).
[!] 2.1; 2.2 Özellikle bakır tellerde ısı iletiminin çok hızlı olabileceği ve aleve uzak ucun çok erken el yakar düzeyde ısınabileceği dikkate alınmalıdır.
[!] 2.2; 2.3 Đyi ısı iletkeni olarak bakır ve alüminyum; iyi ısı yalıtkanı ortamlar olarak da cam yünü, plastik köpük, saman, pamuk, çift camlı pencerelerdeki hava boşluğu ve termoslardaki iç-dış çeper arası vakum örnek olarak kullanılmalıdır. Başka malzemeler de tanıtılabilir.
[!] 2.4; 2.5 Kışın güneşli günlerde, dışarıda sıcaklık sıfırın altında iken güney yönünde olan ve iyi güneş alan evlerin içinin soba gerektirmeyecek kadar ısınması, ışıma yolu ile ısı yayılmasına iyi bir örnektir.
[!] 2.5 Isının yayılmasında insan gözünün algılayamadığı ışınların da önemli olduğu bu kazanım ekseninde açıklanır.
[!] 2.6 Dünya ikliminin ılık kalması üzerine atmosferin etkisi işlenirken, atmosferi olmayan gezegen ve uyduların gündüz ve gece sıcaklıkları arasındaki büyük farklılık, veri olarak kullanılabilir.
157
ÖĞRE.ME ALA.I: MADDE VE DEĞĐŞĐM 6. Ü.ĐTE: MADDE VE ISI
Ü.ĐTE KAZA.IMLAR ETKĐ.LĐK ÖR.EKLERĐ AÇIKLAMALAR
MADDE VE ISI
2.7. Yüzeyi koyu renkli cisimlerin, açık renklilerden daha hızlı ısınmasının sebebini açıklar (BSB-2, 6, 8, 9; TD-2).
2.8. Isı yalıtım kaplarının yüzeylerinin neden parlak kaplandığını izah eder (BSB-2, 6, 8, 9, 32; FTTÇ-9, 17).
2.9. Sıvılarda konveksiyon ile ısı yayılmasını deneyle gösterir (BSB-15, 16, 17, 18; TD-3).
Koyu Renk Yüzeyler Đyi Isınır
Öğrenciler, kışın koyu, yazın açık renkli kıyafet giyilmesinin nedenini tartışırlar. Beyin fırtınası tekniği ile öğrenci fikirleri tahtaya yazıldıktan sonra aşağıdaki etkinlik gerçekleştirilir.
Öğrenciler düşey konumda yanan bir ampulun 5-10 cm altına gelecek şekilde yan yana, biri koyu, biri açık renkli olmak üzere iki kumaş parçası koyarlar. Beş dakika sonra her iki kumaştaki ısınmayı karşılaştırırlar. Isınma farklılığının nedenleri, sınıfta öğretmen rehberliğinde irdelenir. Yapılan çıkarım ile tahtada yazılı öğrenci fikirleri karşılaştırılır. Öğretmen öncülüğünde, koyu renkli yüzeylerin daha çok ışın tutup daha çok ısındığı sonucuna varılır (2.7), (FTTÇ-28).
Yansıtan Yüzeyler Isıyı da Yansıtır
Sınıfa getirilen bir termosun hangi amaçla kullanıldığı hatırlandıktan sonra, kapağı açılıp iç yüzeyi incelenir. Đç yüzeyin neden ayna gibi parlak tasarlandığı tartışılır. Yansıtan renksiz yüzeylerin ışınları tutmadıkları için ısınmadıkları sonucu çıkarılır (2.8).
Sıvı Karıştıkça Isı Yayılır
Dar bir cam veya plastik kaba önce üçte biri dolacak kadar mürekkep katılmış soğuk su, sonra, yavaş yavaş ve yaklaşık aynı hacimde, 50-60 oC’a ısıtılmış mürekkepsiz sıcak su konur. Üstteki suyun soğuyup soğumadığı elle kontrol edilir. Alttaki rengin suyun üst yüzeyine doğru yavaş yavaş hareket ettiği gözlemi vurgulanır. Kabın tamamı karıştırılıp sıcaklık yeniden elle kontrol edilir. Karıştırmanın sıcak ve soğuk su arasındaki ısı alış-verişini hızlandırdığını öğrenciler ifade eder. Karıştırmadan önce ve sonra ısının nasıl yayıldığı öğretmence yönlendirilen bir tartışmaya açılır.
Aynı deney, kaba önce sıcak ve renkli, sonra soğuk ve renksiz su konularak tekrarlanır, soğuk altta, sıcak üstte iken iletimle ısı aktarımının yavaş; sıcak altta soğuk üstte iken kendiliğinden karışma (konveksiyon) gerçekleştiği için bu aktarımın hızlı olduğu sonucunu çıkaracak şekilde, öğretmence yönlendirilen bir beyin fırtınası yapılır. Öğretmen, soğuk suyun sıcak sudan daha yoğun olduğunu hatırlatır. Sıcak su altta iken yoğunluk farkı nedeni ile yukarı hareket ettiğini; bunun konveksiyon olduğunu vurgular. Sıvılarda ve gazlarda karışma ile ısı yayılmasına konveksiyon dendiği vurgulanır (2.9), (BSB-5, 8, 31).
[!] 2.7 Yüzeyin açıklığı-koyuluğu ile ısı tutma özelliği arasındaki ilişki işlenirken
“ışın soğurma”, “ışın yutma” şeklinde açıklanacak, “absorpsiyon” teriminden kaçınılacaktır.
[!] 2.8 Yansıtıcı yüzeylerin ısı yalıtımı sağlaması gerçeğinin günlük hayata yansıyan bir uygulaması da ayna cepheli modern binalardır.
[!] 2.9 Su ısındıkça mürekkebin hızlı yayılması, radyatör üzerindeki havanın yükselmesi ile benzer bir olaydır.
[!]
2.9 Öğrenci, 5. sınıfta edindiği bilgileri ile soğuk suyun sıcak sudan daha yoğun olduğu, sıcak suyun yukarı, soğuk suyun aşağı yönde konveksiyona uğrayacağı çıkarımını yapabilir.
[!] 2.9 “Konveksiyon sırasında sıcak (hızlı) moleküllerin yukarıya yönlenmesi, ısının su kütlesi içinde taşınması anlamına gelir.” fikri işlenmelidir.
↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme ???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını-2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.)
ÖĞRE.ME ALA.I: MADDE VE DEĞĐŞĐM 6.Ü.ĐTE : MADDE VE ISI
Ü.ĐTE KAZA.IMLAR ETKĐ.LĐK ÖR.EKLERĐ AÇIKLAMALAR
MADDE VE ISI
2.10. Isının iletim, konveksiyon ve ışıma yolu ile yayıldığı durumları ayırt eder (BSB-6, 25, 31, 32).
Toplu Değerlendirme
Isının yayılması ile ilgili yapılan deneyler hatırlatılır. Öğrenciler, bu deneyleri birbiriyle karşılaştırıp değerlendirerek, ısının iletim, ışıma ve konveksiyon adı verilen üç ayrı yolla yayılabildiği genellemesine ulaşacak şekilde öğretmen kılavuzluğunda beyin fırtınası yaparlar (2.10).
[!] 2.10 Bu kazanımın amacı, ısının yayılma yollarının topluca ifadesi ve tekil örneklerin hangi tür yayılma olduğunun seçilmesidir.
Akran Değerlendirme Formu
Öğrenci Gözlem Formu
Kavram HaritasıOluşturalım
↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme ???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını-2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.)
159
ÖĞRE.ME ALA.I: MADDE VE DEĞĐŞĐM 6. Ü.ĐTE: MADDE VE ISI
Ü.ĐTE KAZA.IMLAR ETKĐ.LĐK ÖR.EKLERĐ AÇIKLAMALAR
MADDE VE ISI
3. Isı yalıtımının teknolojik önemi ile ilgili olarak öğrenciler;
3.1 Yalıtımın hangi durumlarda gerekli olabileceğini tahmin eder (BSB-8, 9).
3.2 Yalıtım yerine iletimin tercih edildiği durumlara örnekler verir.
3.3 Yaygın ısı yalıtım malzemelerine örnek verir.
3.4 Farklı amaçlar için kullanılan ısı yalıtım malzemelerinin seçiminde, yalıtkanlık özellikleri yanında başka nelerin hesaba katılması gerektiğini irdeler.
3.5 Binalarda yalıtımın enerji tüketimi ile ilişkisini açıklar (BSB-8, 9, 30, 32; TD-1).
Yalıtım .erede Gereklidir?
Öğrenciler, “sıcak tutulması gerekenler” ve “soğuk tutulması gerekenler”
ile ilgili günlük hayattan bildikleri örnekleri listeler. Sıcak ve soğuk nesnelerin, sıcaklıkları ortam ile karşılaştırılır. Bir maddeyi ortama göre uzun süre sıcak veya soğuk tutmanın nasıl sağlandığı sorgulanır.
“Yalıtmak” ve “yalıtım” kelimelerinin anlamları üzerinde durulur. Ortama göre daha soğuk ve daha sıcak tutulması gereken tüketim maddelerine örnekler verilir (3.1 ), (BSB-30, 32).
Bazen Isının Đyi Đletilmesi Đstenir
Tencere, tava gibi özellikle ısıyı iyi iletmesi istenen mutfak eşyalarının neden iletken olması gerektiği sorusu tartışmaya açılır. “Tencerede ve tavada ısı yalıtkanı kullanılarak yapılan kısımlar nelerdir?” sorusu tartışılır.
Đletken özellikli malzemelerin tercih edildiği uygulamalara başka örnekler verilir (3.2), (FTTÇ-38).
Đyi Yalıtkanlar
Đnşaat duvarlarında, pencerelerde, tavanlarda, su depolarında, buhar borularında, kısa süreli gıda paketlerinde ve soğuk hava depolarında hangi yalıtım malzemelerinin kullanıldığı öğrencilerce tartışılır. Tartışma sırasında, farklı yalıtım malzemelerinin kullanım ömrü, yanma özelliği, yoğunluğu ile ilgili bilgileri içeren, kitapta verilmiş çizelge kullanılır.
Öğretmen eksik olan bilgileri tamamlar. Değişik yalıtım uygulamalarında ısının hangi yönden hangi yöne geçişinin engellendiği öğrencilerce tartışılır.
Öğrenciler, “dondurmanın nakli, fırınların, bahçedeki su deposunun yalıtımı için hangi malzeme seçilir neden?” sorusunu irdeler(3.3; 3.4), (FTTÇ-20).
Đyi Yalıtım Tasarruf Sağlar
Kışın ısıtılan veya yazın soğutulan bir mesken veya büroda, yalıtma olmazsa, ısıtma veya soğutma giderlerinin neden artacağı konusu öğrencilerce tartışılır (3.5 3.4), (FTTÇ-36).
[!] 3.1 Buzdolabının ve onun bir bölmesi olan buzluğun ne işe yaradığını tartışarak bu konuya girmek, verilecek kavramların hayatla ilintisini kurmak açısından yararlı olur.
[!] 3.2 Pişirme amaçlı kap kacak seçiminde iyi ısı iletme özelliği aranan tek özellik olmayabilir. Toprak kapların pişirme amacı ile kullanılması, bir bakıma fırının yüksek sıcaklığına dayanım, bir bakıma da ısıyı yavaş ve düzgün iletmenin pişme kalitesine getireceği katkı içindir. Bu konu,
öğrencilerce öğretmen öncülüğünde tartışılabilir.
[!] 3.3 Yanma özelliği olarak sadece kolay tutuşma ve yanmaya dayanıklı olma gibi özelliklerden bahsedilecek, yanmanın kimyasal açıklamasına girilmeyecektir.
[!] 3.3 Yaygın ısı yalıtım malzemesi olarak plastik köpük, ahşap, volkan tüfleri, katran, fosfatlar, cam yünü, silikon yünü vb.
maddelere öncelik verilmelidir.
[!] 3.4 Fırın, sıcak su borusu, tavan, bahçede su kuyusu, giyim malzemesi gibi
uygulamalarda uygun yalıtkanı seçerken, iletim özelliği yanında, kullanım ömrü, yanma özelliği, yoğunluk, sağlamlık ve maliyet gibi diğer hususları hesaba katmak gerektiği fikri öğrencilerde oluşmalıdır.
[!] 3.5 Çatı, kapı, pencere ve buhar iletim borularında yalıtımın ekonomik önemi özellikle vurgulanmalıdır.
Akran Değerlendirme Formu
Öğrenci Gözlem Formu
Isı Akışını Yavaşlatalım
↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme ???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını-2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.)
