6 Kas›m 2005 B‹L‹MveTEKN‹K
Uluslararas› bir gökbilimciler ekibince keflfedilen büyük bir gezegen, tüm dev gezegenlerin Jüpiter ve Satürn gibi gaz devleri olaca¤› biçimindeki var-say›m›n geçerlili¤ine darbe indirmifl bulunuyor. Gezegen, Herkül tak›my›ld›z› bölgesinde, Dün-ya’dan 260 ›fl›ky›l› uzakl›kta Günefl’ten biraz daha kütleli, biraz daha büyük ve parlak olan ve ömrü-nün sonuna yaklafl›p “k›rm›z› dev” aflamas›na gir-mekte olan HD 149026 adl› y›ld›z›n çevresinde dolan›yor. Gezegenin kütlesi, Satürn’ünkinden %20 daha büyük. Ama bu kütlenin yar›s› ya da üçte ikisi, hidrojenle helyumdan daha a¤›r ele-mentlerden olufluyor. Araflt›rmac›lara göre geze-genin 70 Dünya kütlesini içine alabilecek metal ve kayadan oluflmufl bir çekirde¤i olabilir. Gezegen, y›ld›z›n›n a¤›r elementler bak›m›ndan dikkat çekici biçimde zengin oldu¤undan araflt›r›l-maya bafllanm›fl. Önce y›ld›z›n dönme hareketinde yol açt›¤› düzenli yalpalarla belirlenen gezegenin varl›¤›, daha sonra önünden geçerken y›ld›z›n›n ›fl›¤›nda yol açt›¤› küçük azalmalarla kesinleflmifl. Gezegenin fiziksel özelliklerinin belirlenmesini sa¤layan da bu transit geçifllerin izlenmesi. Geze-gen, yaklafl›k üç saat süren geçifli s›ras›nda HD 149026’n›n ›fl›¤›nda 1/330 oran›nda bir azalmaya neden oluyor. Ifl›ktaki azalman›n küçüklü¤ü,
ge-zegenin çap›n›n Jüpiter’inkinin %72’si kadar oldu-¤unu ortaya koyuyor. Araflt›rmac›lara yard›m eden bir raslant›, gezegenin yörünge düzleminin düz bir çizgi olarak görünebilmesi. Bu da ölçülen en küçük kütlenin, gezegenin gerçek kütlesine eflit olmas›n› sa¤l›yor. Gezegenin kütlesiyle bü-yüklü¤ünün bilinmesi, ortalama yo¤unlu¤unun hesaplanmas›n› da s¤l›yor. Bulunan de¤er, suyun yo¤unlu¤unun 1,4 kat›. fiimdiye kadar transit ge-çifl yöntemiyle belirlenen öteki 7 gezegenin çapla-r› çok daha büyük. Bu da onlaçapla-r›n büyük ölçüde hidrojen ve helyum gaz›ndan olufltu¤unu gösteri-yor. Günefl sisteminde kütle olarak yeni gezegene en yak›n olan, 95 Dünya kütlesindeki Satürn. Ama yeni bulunan gezegenin yo¤unlu¤u, Sa-türn’ün yo¤unlu¤unun 1,7 kat›. SaSa-türn’ün kütle-sinin %25’inin a¤›r elementlerden olufltu¤u ve çe-kirde¤inin yaklafl›k 20 Dünya kütlesi kadar oldu-¤u san›l›yor. Bu durumda yeni gezegenin yar›s›-n›n hatta üçte ikisinin kaya, metal ve erimifl buz-dan oluflmas› gerekti¤i düflünülüyor.
California Üniversitesi (Santa Cruz) taraf›ndan ge-lifltirilen bir modele göre, yeni gezegenin 65-70 Dünya kütlesinde bir çekirde¤i, bunun çevresinde de oldukça s›k›flt›r›lm›fl bir s›v› su katman›, onun da d›fl›nda s›v› metalik hidrojen ve helyumdan
bir katman, en üstte de büyük ölçüde hidrojen ve helyumdan bir atmosfer bulunuyor.
Araflt›rmac›lara göre yeni gezegen uzay turistleri-nin ziyaret etmek isteyecekleri bir yer de¤il. Kat› çekirde¤in yüzeyindeki kütleçekiminin, Dünyan›n çekiminin 10 kat› oldu¤u, ve üzerindeki katman-lar›n bas›nc›yla s›cakl›¤›n insan› an›nda bir orga-nik pelte haline getirece¤i düflünülüyor. Bulutla-r›n üstü de yaflama dost say›lmaz: Gezegenin y›l-d›z›na yak›nl›¤›, Dünya’n›n Günefl’e olan uzakl›¤›-n›n (150 milyon km) ancak %4’ü kadar oldu¤un-dan bulutlardaki s›cakl›¤›n 1270 °C olaca¤› hesap-lan›yor.
Kuramc›lar, bu gezegenin nas›l olufltu¤u sorusu-na yan›t bulmakta zorlan›yorlar. HD 149026’n›n a¤›r element içeri¤i, Günefl’inkinin 2,3 kat›. Dola-y›s›yla y›ld›z oluflum aflamas›ndayken çevresindeki gaz ve toz bulutu içinde çok say›da gezegen çe-kirde¤ini beslemeye yetecek malzeme bulunmufl olmal›. Ama modeller, büyük kütleli çekirdeklerin disk içinden büyük miktarda gaz› üzerlerine çe-kip Jüpiter ve Satürn’den de büyük gaz devleri haline gelmesi gerekiyor. Araflt›rmac›lara göre tu-tars›zl›k, gezegenin daha küçük iki gezegenin çar-p›fl›p birleflmesi ya da gezegenin çevredeki çok sa-y›da küçük “gezegenimsi”yi üzerine çekip büyü-mesi senaryolar›yla giderilebiliyor.
HD 149026’n›n metal zenginli¤ini belirleyip çev-resinde bir gezegenin olas› varl›¤›na ilk kez dik-kati çeken ekibi yöneten gökbilimci Debra Fisc-her’e göre bu flafl›rt›c› bulgular, flimdiye kadar varl›¤› belirlenmifl olmakla birlikte ancak yörünge-leri ve minimum kütleyörünge-leri bilinebilen 150’den faz-la Günefl-d›fl› gezegenin birço¤unun da san›faz-lan- san›lan-dan çok farkl› özelliklere sahip olabilece¤ini gös-teriyor.
Sky & Telescope, Ekim 2005 B ‹ L ‹ M V E T E K N L O J ‹ H A B E R L E R ‹
Komflunun Gizli Kollar›
Büyük Ay› tak›my›ld›z› bölgesinde, Dünya’dan 12 milyon ›fl›ky›l› uzakl›kta bulunan M82 gökadas›, kendi gökadam›z Samanyolu’nun en yak›n komflular›ndan say›l›yor. Ve de son 100 y›l boyunca en çok gözlemlenenlerden. Görünür ›fl›k dalga boylar›nda gözlenen M82, flimdiye kadar sürekli olarak II kategoriden bir düzensiz gökada olarak s›n›fland›r›lm›fl. Yani, kollar› olmayan disk biçimli bir gökada. Ancak, yak›n k›z›lalt› dalga boylar›nda yap›lan yeni gözlemler, gökadan›n “s›n›f atlamas›na” yol açm›fl bulunuyor. M82, çubuk biçimindeki merkezden 10.000 ›fl›ky›l› uza¤a kadar giden iki sarmal kola sahip. Kollar›n, 300 milyon y›l kadar önce M82’nin, kendinden çok daha büyük olan M81 gökadas›yla adeta sürtünürcesine bir yak›n geçifl yapmas›yla ortaya ç›kt›¤› düflünülüyor.
Sky & Telescope, Ekim 2005
