Buğdayda sürme hastalığı
Sürme hastalığı, ülkemizdeki üreticiler
tarafından kör, karamuk ve karadoğu olarak anılan bir başak hastalığıdır. Sürme hastalığı dünyada ve ülkemizde buğday yetiştirilen
bölgelerde görülen yaygın bir hastalıktır.
Buğdayda yaygın sürme hastalığına yakın akraba olan iki fungus Tilletia caries (DC.)
Tul.& C.Tul. (eş anlamlısı: T. tritici (Bjerk.) G.
Winter) ve Tilletia laevis J. G. Kühn (eş
anlamlısı: Tilletia foetida (Wallr.) Liro) neden
olmaktadır. Cüce sürme hastalığına ise Tilletia
controversa Kühn neden olmaktadır.
T. controversa’ nın buğdaylarda oluşturduğu enfeksiyonun hemen hemen hepsi toprakta bulunan teliosporlarla gerçekleşirken yaygın sürme funguslarının oluşturduğu enfeksiyonun kaynağı toprak kaynaklı ve tohum kaynaklı
teliosporlardan birisi olabilir.
Olgun teliospor çimlenmeden önce mayoz bölünme geçirir ve daha sonra sürme teliosporları promiselyum (basidium) formunda çimlenirler.
Promiselyumun üzerinde yaygın sürmede terminal 8–16 adet, cüce sürmede ise 14—30 adet renksiz basidiosporlar (primer sporodiumlar) gelişir (Bockus vd 2010). Primer sporodiumlar destesi içerisinde a(+) veya a(-) karakterli seksüel uyumlu çiftler bulunur. Seksüel uyumlu primer sporidium çiftleri deste içerisinde birbirlerine kısa konjugasyon kancaları ile orta noktalarından yapışarak H şeklinde yapı oluştururlar. H şeklinde yapı ve bir dikaryon oluştururlar. Dikaryon daha sonra enfekte etme yeteneğindeki hifleri veya renksiz sporidiumları üretir. İki tip
sporidium üretilir: pasif olarak yayılan sporidiumlar ve kuvvetlice
fırlatılan allantoid sporidiumlar. Sporidiumlar çimlenerek enfekte etme yeteneğindeki hifleri veya daha fazla sporidiumları üretirler. (Goates 1996, Bockus vd 2010 ).
T. controversa teliosporları toprak yüzeyinde veya toprak yüzeyinin yakınında çimlenirler. Düşük
sıcaklıklar (3–8 0C) cüce sürme teliosporlarının çimlenmesi için en uygundur. Yaygın sürmede ise serin havalar (5–15 0C) spor çimlenmesini ve
enfekte etme yeteneğindeki hiflerin üretimini teşvik eder. Cüce sürme teliosporlarının inkübasyon
periyodu ( 3–10 hafta) yaygın sürme fungusunun
inkübasyon periyodundan uzundur ( Bockus vd
2010).
Enfeksiyon hifi T. tritici ve T. laevis’ de buğday fidelerini toprak yüzeyine çıkmadan önce, T. controversa ise buğday fidelerini toprak yüzeyinden enfekte eder. Hücreler arası
gelişen miselyum fidenin büyüme noktasına yerleşir. Bitki ile birlikte gelişen miselyum çiçeklenme döneminde genç
başakcıkların içerisine nüfuz eder. Miselyum buğday taneleri içerisinde gelişir ve tanelerin içerisinde teliosporları oluşturur.
Böylece buğday tanesi sürme fungusunun sorusuna dönüşmüş olur. Olgun sürme sorusları hasat sırasında parçalanır ve
sürme teliosporları dağılarak tohuma veya toprağa bulaşır (Goates 1996, Agrios 2005, Bockus vd 2010).
Hastalıktan etkilenen bitkilerin başaklar
oluşuncaya kadar sağlam bitkilerden ayırt
edilebilmesi mümkün değildir.
Sağlıklı başaklarla karşılaştırıldıklarında olgunlaşmamış enfekteli başaklar genellikle daha koyu yeşil renklidirler ve daha uzun süre yeşil kalırlar. Olgun enfekteli başaklar ise sağlıklı başaklarla
karşılaştırıldıklarında genellikle hafif açık renkte ve çoğu kez hafif mavimsi gri renklidirler (Goates 1996). Ayrıca hastalıklı başaklar sağlamlarına göre daha hafiftirler. Bu nedenle hastalıklı başaklar dik dururlar (Bockus vd 2010). Kavuzların bazıları veya tüm başakcıklar birbirlerinden uzaklaşarak bariz hale gelirler, içlerindeki tombul kör taneler (soruslar) açığa çıkar (Bockus vd 2010). Çeşitlerin bazılarında ise, hastalıklı taneler dışarıdan bakıldığında belli olmazlar. Hastalıklı tanelerin pratik teşhisi danelerin parmaklar arasında ezilmesiyle
olur .Kılçıklı çeşitlerde hastalıklı taneler daha çok belirgindir (Bockus vd 2010).
Hastalıklı taneler normal tane ile yaklaşık olarak aynı şekildedir.
Hastalıklı taneler donuk gri-kahverengi rengindedir. Kırılgan düz yüzeyleri (perikarp) başta sağlamdır. Ancak hasat sırasında perikarp yırtılır ve çürümüş balık kokusuna benzer kokulu siyah toz şeklindeki sürme sporları serbest kalır (Goates 1996).
Sporların balık kokusuna benzer koku yaymalarının nedeni
içerdikleri trimetil amin maddesidir. Sürme fungusu sporlarının balık gibi kokmasına neden olan trimetil amin kimyasal maddesi teliosporların dormansisini arttırarak erken çimlenmelerini
engellemektedir (Goates 1996).
Yaygın sürme fungusu ile enfekteli bitkilerin boylarında kısalma görülebilmektedir (Bockus vd 2010).
