Buğdayda açık rastık hastalığı
Buğdayda açık rastık hastalığı, enfekte olmuş ve ilaçlanmamış tohumluk kullanılan tarlalarda buğday verim ve kalitesini etkileyen önemli
tohum hastalıklarındandır.
Buğdayda açık rastık hastalığı Türkiye'nin buğday tarımı yapılan alanlarında yaygın olarak görülen bir hastalıktır. Etmen tohum kaynaklı olduğu için yayılması kolaydır.
Açık rastık belirtileri başaklanma döneminde görülmektedir. Başaklanmadan önce hastalık fark edilmez. Başlangıçta hastalıklı başaklar siyah görünmekte ve yeni çıkmakta olan yeşil sağlıklı başaklar arasında açıkça fark edilmektedir. Enfekteli başakların başakçıkları kurumakta ve zeytin yeşili siyah teliospor yığınlarına dönüşmektedirler (Carris 2010).
Başaklardaki teliosporlar yağmurla birlikte yıkanmakta ve rüzgarla birlikte dağılmaktadırlar. Birkaç gün içerisinde spor yığını serbest kalmaktadır. Bu teliosporların dağılmasıyla geriye çıplak başak ekseni kalmaktadır. Başakçık dokuları tamamen tahrip olmadığı zaman başak ekseninde kılçık ve kavuzların kalıntıları kalabilmektedir. Başaklanmadan önce, enfekteli bitkiler koyu yeşil dik yapraklara ve klorotik çizgilere sahip olabilirler. Enfekteli tohumlar tamamen çimlenebilir ve tohumlarda gözle görülebilir bir değişiklik olmaz (Carris 2010).
Açık rastık fungusu Ustilago tritici konukçu bitkide şeffaf dikaryotik miselyum üretir.
Olgunlaştığı zaman hifler kalınlaşır ve küremsi, ince dikenli, kahverengi-siyah renkli, 5-9 µm çapında teliosporlara dönüşür (Carris 2010).
Hastalık çıkışı bitkinin gelişme dönemindeki hava koşullarına bağlıdır. Aşırı sıcaklık ve kuru havada düşük çimlenme ve çim tüpü gelişimi olmakta, ovaryumun penetre olması gecikmekte ve fungusun gelişmesi engellenmektedir (Atkins vd. 1963).
Ustilago tritici buğday tohumunun embriyosu içinde dormant miselyum olarak
yaşamını sürdürür. Enfeksiyon sadece çiçeklenme döneminde görülür.
Çiçeklenme döneminde sporlar kendilerini örten ince zarın yırtılmasıyla serbest kalırlar. Rüzgârla ve yağmurla sporlar taşınarak sağlıklı başakların çiçeklerine ulaşırlar. Sporlar çiçekte çimlenerek 4 hücreli monokaryotik bir basidium (promiselyum) oluştururlar. Fakat basidiosporlar (sporodiumlar)
görülmez. Uyuşabilen hiflerin birleşmesi ile enfekte etme yeteneğindeki dallanmış dikaryotik hifler meydana gelmektedir (Carris 2010).
Tohumluk ekimi ile dane içindeki misel de aktivasyon
kazanmakta, oluşmakta olan bitki dokularına girmektedir.
Misel büyüme sırasında bitki organlarına rastgele
dağılmaktadır. Misel büyüme ucuna doğru gelişimini sürdürür.
Genellikle başak ekseni dışındaki tüm başak dokularının istilası gerçekleşir. Boğum ve boğum aralarında misellere daha az
rastlanmaktadır. Çiçeklenme zamanında çimlenen teliosporlar ovaryum duvarı ve kısmen stigmadan penetrasyon yaparak
komşu bitkilerin açık çiçeklerini enfekte ederler. Etmen fungus tamamen çimlenebilen, görünümünde farklılık olmayan ve
gelişmekte olan danelerin içine yerleşir (Carris 2010).
Danenin oluşmasına paralel olarak intersellüler şekilde misel dinlenmeye geçer. Hastalıklı bitkilerde kardeşlenme zayıflamakta, bitki normal boyunu alamamakta ve başak
uzunluğu azalmaktadır. Tohum içinde istirahat halinde bulunan misel 11 yıla kadar canlılığını koruyabilir. Bu daneler dıştan tamamen sağlıklı görünmektedir. Ancak zamanla danelerin çimlenme güçleri azalmaktadır (Boyraz 2009).
Açık rastık ile mücadelede dayanıklı çeşitlerin kullanımı, kültürel önlemler, tohuma sıcak su ve ısı uygulamaları, sertifikalı tohum kullanımı ve tohum ilaçlaması önerilmektedir.
