Coğrafyanın dağılış, nedensellik ve ilgililik (bağlılık) ilkeleri bulunmaktadır. Bu ilkeleri şu örnekler ile açıklayabiliriz.

COĞRAFYA 1. ÜNİTE :

İlkeleri:

Coğrafyanın dağılış, nedensellik ve ilgililik (bağlılık) ilkeleri bulunmaktadır. Bu ilkeleri şu örnekler ile açıklayabiliriz.

Dağılış ilkesi; olayların dünyaya nasıl dağıldığını inceler. Örneğin çöllerin dağılışı, iklimlerin dağılışı bu ilke benzerdir.

Nedensellik ilkesinde ise olaylar arasındaki nedenlere bakılır. Örneğin Türkiye’de Karadeniz bölümünde karayol yapımı zor ve pahalıdır. Bunun ortaya çıkmasına neden olan olay nedensellik ilkesiyle benzerdir.

Bağlılık ilkesinde ise olaylar arasında bağlantı kurulur. Örneğin yerden yükseldikçe sıcaklık azalır maddesinde sıcaklık ile yükselti arasındaki bağ veya nem arttıkça yağış oluşma ihtimali artar örneğinde nem ile yağış arasındaki bağlılık gibi.

COĞRAFYANIN BÖLÜMLERİ:

FİZİKİ COĞRAFYA (DOĞAL) BEŞERİ COĞRAFYA (İNSANİ)

 JEOMORFOLOJİ

 KLİMATOLOJİ

 HİDROGRAFYA

 BİTKİ COĞRAFYASI

 KARTOGRAFYA

 ZOOCOĞRAFYA

 TOPRAK COĞRAFYASI

 NÜFUS COĞRAFYASI

 YERLEŞME COĞRAFYASI

 KÜLTÜREL COĞRAFYA

 SİYASİ COĞRAFYA

 EKONOMİK COĞRAFYA

 TARIM COĞRAFYASI

DÜNYANIN ŞEKLİ VE SONUÇLARI :

Dünyanın şekli Geoid ve Küre olmak üzere ikiye ayrılır.

Ekvatordan şişkin, kutuplardan baskın olan haline Geoid denir. Dünyanın Geoid şeklini almasında merkezkaç kuvveti etkilidir.

Dünyanın Geoid şekline bağlı olarak;

 Başlangıç meridyeni, ekvator çizgisinden daha kısadır.

 Kutuplar yerin merkezine daha yakındır.

 Yerin merkezine kutuplar daha yakın olduğu içinde yerçekimi kutuplarda daha fazladır.

Dünyanın Küre şekline bağlı olarak:

 Çizgisel hız ekvatordan kutuplara gidildikçe azalır. Buna bağlı olarak güneşin doğuş ve batış saatleri (grup-tan) uzar. Kuzeyde yazları gündüzler fazla kışları geceler fazla olur.

 Dünyanın yarısı aydınlık yarısı karanlık olur.

 Güneş ışınlarının geliş açısı ekvatordan kutuplara gidildikçe azalır. Bu durum ekvatordan kutuplara gidildikçe sıcaklığın azalmasına, canlı tür çeşitliliğinin

azalmasına, bitkilerin olgunlaşma süresinin uzamasına, buharlaşmanın azalmasına, tuzluluğun azalmasına sebep olur. İklim kuşakları ve termik basınç kuşakları oluşur.

 Güneş ışınlarının kat ettiği mesafe artar.

 Ay daire biçiminde tutulur

 Kuzeye gidildikçe meridyenler arası mesafe kısalır

KÜRE GEOİD

Bu özelliklerin hepsini dünya üzerinden pekiştirelim.

DÜNYANIN HAREKETLERİ :

Dünyanın üç türlü hareketi bulunmaktadır. Bunlardan biri kendi ekseni etrafında dönerken bir sarsıntı yaşayarak savrulmasıdır. Bu hareketi Milankoviç buluştur. Pek fazla sınavlarda çıkmasa da aklımızın bir yerinde bulunsun. Diğer hareketler ise; dünyanın kendi ekseni etrafında dönüşünü bir günde tamamladığı günlük ve dünyanın güneşin etrafındaki dönüşünü bir yılda tamamladığı yıllık harekettir.

GÜNLÜK HAREKET:

Dünyanın kendi eksini etrafındaki dönüş hareketine günlük hareket denir. Bu dönüşü batıdan doğuya doğru gerçekleştirir.

Günlük hareketin sonuçları:

 Yerel saatler oluşur.

 Gün içerisinde güneş ışınların geliş açısına bağlı olarak sıcaklık değişimleri, basınç değişimleri, gölge boyu ve gölge yönü değişir.

 Dinamik basınç kuşakları oluşur.

 Rüzgarlar ve okyanus akıntıları sapmaya uğrar

 Gece ile gündüz sıralanır

Dünya yandaki şekilde gösterildiği üzere batıdan doğuya doğru döndüğü için, güneş ilk olarak doğuda doğar. Yerel saat doğuda daha ileridedir. Güneş dünyanın dönüş yönünden dolayı doğudan

doğup batıdan batar.

60 DAB

60 DAB 30 DYB

0 TAB 30 DYB

YEREL SAAT HESAPLAMALARI:

Saat hesaplamaları yapılabilmesi için meridyenlerin bilinmesi gerekir. Her meridyen arasında 4 dakika fark vardır. Bu farkın oluşmasında ise çizgisel hızın etkisi vardır.

Örneğin 30 Doğu boylamında yer alan bir şehirde saat 12.30 ise, 40 derece doğu boylamında yer alan bir şehirde saat kaçtır?

Örneğin; 45 Batı boylamında yer alan bir kentte saat 13.00 ise 10 Doğu boylamında saat kaçtır?

Örnek; 85 Batı meridyeninde saat 9.40 ise yerel saatin 12.16 olduğu bir yer hangi meridyen üzerindedir?

Dünyayı doğu ve batı olarak ikiye ayıran hayali çizgiye başlangıç meridyeni denir. Bu çizgi İngiltere’nin Greenwich kasabası göze alınarak çizilmiştir. Yani başlangıç meridyeni Greenwich kasabasından başlayarak güneye doğru iner.

Doğu Batı yönlü uzanan ülkelerde birden fazla yerel saat kullanılırken kuzey güney yönlü uzanan ülkelerde bir tane yerel saat kullanılır. Ülkelerin uzanışına bakıldığında Rusya yüz ölçümü büyük bir ülkedir ve birden fazla yerel saat kullanılır. Buna ABD, Kanada, Kazakistan örnek gösterilebilir. Kuzey güney yönlü uzananlara ise Şili, Brezilya örnek gösterilebilir.

DÜNYANIN YILLIK HAREKETİ:

Dünyanın güneş etrafındaki dönüşüne yıllık hareket denir. Çünkü dünya bu dönüşü bir senede tamamlar. Dünyanın güneş etrafında izlediği yörüngeye ise Elips denir. Dünya Elips’ten kaynaklı olarak dünyaya bazen yaklaşıp bazen de uzaklaşır.

Dünyanın bu yörüngesinden dolayı;

 KYK’da yazlar daha uzun GYK’de ise yazlar kısa olur.

 Eylül ekinoksu iki gün gecikerek 23 Eylülde gerçekleşir. Şubat ise diğer aylara göre kısa sürerek 28 gün olur.

 Dünyanın güneşe olan uzaklığı değişmektedir.

NOT: Dünyanın güneşe yaklaşıp uzaklaşması sıcaklık üzerinde pek etkili değildir. Sıcaklık üzerinde en çok etkili olan güneş ışınlarının geliş açısıdır.

Eksen Eğikliği:

Eksen eğikliğine bağlı olarak;

 Yıllık sıcaklık, basınç, değişiklikleri yaşanır.

 Muson rüzgarları oluşur.

 Mevsimler oluşur.

 Aydınlanma çizgisi kutup daireleri ve noktalarından geçer.

 Güneşin doğuş ve batış saatleri yıl boyunca değişir.

 Aynı anda farklı yarım kürelerde farklı mevsimler yaşanır.

 Matematik iklim kuşaklarının sınırları oluşur.

NOT: Eksen eğikliğine bağlı olarak güneş ışınları bir kez oğlak dönencesine, bir kez de yengeç dönencesine dik gelir ve yıl içinde bir defa buralarda gölge boyu oluşmaz. Ekvatora ise yıl içinde iki defa dik düştüğü için ekvatorda iki defa gölge boyu oluşmaz.

EKİNOKS VE SOLTİSTLER:

21 MART-23 EYLÜL:

 Ekinoks tarihleridir.

 Güneş ışınları ekvatora dik açıyla gelir.

 Aydınlanma çemberi kutup noktalarına teğet göçer.

 Ekvatorda bu tarihlerde gölge oluşmaz.

 21 Mart KYK için ilkbahar başlangıcıdır.

 23 Eylül ise GYK için ilkbahar başlangıcıdır.

 Tüm dünyada gece-gündüz süreleri eşittir.

 21 Mart GYK için sonbahar, 23 Eylül ise KYK için sonbahar başlangıcıdır.

 21 Marttan sonra KYK’de gündüzler uzamaya geceler kısalmaya başlar. 23 Eylül’den sonra ise GYK’de gündüzler uzamaya geceler kısalmaya başlar.

 Aynı meridyen üzerinde bulunan noktalarda güneş aynı anda doğar aynı anda batar.

21 HAZİRAN (KYK YAZ SOLTİST)

 KYK’da yaz başlangıcıdır ve en uzun gündüz yaşanır.

 Bu dönemde ekvatordan kutuplara gidildikçe gündüz süresi uzar.

 Bu tarihten sonra KYK’da gündüzler kısalmaya geceler uzamaya başlar.

 Güneş ışınları Yengeç dönencesine dik açı ile geldiği için burada gölge boyu uzamaz.

 Aydınlanma çemberi kuzey kutup dairesinden geçtiği için burada 24 saat gündüz yaşanır.

21 ARALIK (GYK YAZ SOLTİST)

Gölge boyu grafiklerini yorumlama

 Güneş ışınları Oğlak dönencesine dik açıyla geldiği için burada öğle vakti gölge oluşmaz.

 GYK’de en uzun gündüz yaşanır ve yaz başlangıcıdır.

 KYK’de kuzeye gidildikçe gündüz süresi kısalır gece süresi uzar.

 Aydınlanma çemberi güney kutup dairesine denk gelir.

 Güney kutup dairesinde 24 saat gündüz yaşanır.

2) ÜNİTE: KARTOGRAFYA

Kartografya harita bilgisi anlamına gelmektedir. Bu ünitede harita bilgisi öğreneceğiz.

Bilmemiz gereken en önemli unsurlardan ilki bir çizimin harita sayılması için hangi özelliklere sahip olması gerektiğidir. Bunlar;

1) Ölçeğinin bulunması gerekir.

2) Kuşbakışı görünümüne ihtiyaç vardır.

3) Bir düzleme aktarılmalıdır.

Harita elemanları:

 Lejant

 Başlık

 Yön oku

 Ölçek

 Coğrafi koordinatlar

Harita Çizim Yöntemleri:

Dünyanın haritası çizilirken belli başlı bozulmalar gerçekleşir. Bu bozulmaların sebebi ise dünyanın şeklidir. Bundan dolayı farklı farklı çizim yöntemleri geliştirilmiştir.

1) Silindirik Projeksiyon:

 Dünyanın etrafı bir silindir ile çevrelenerek çizilir.

 Ekvator bölgesi için kullanılır.

 Ekvatordan kutuplara gidildikçe bozulmalar artar.

 Genellikle hava deniz ulaşımında kullanılır.

 Yandaki şekilde de görüldüğü gibi projeksiyon ekvator ve çevresine denk gelir.

2) Konik Projeksiyon:

 Dünyanın etrafına bir koni yerleştirilerek çizilir.

 Orta kuşak bölgesi için kullanılır.

 Orta kuşaktan uzaklaştıkça bozulma olur.

 Yandaki şekilde olduğu gibi projeksiyon orta kuşağa denk gelmektedir.

3) Düzlem Projeksiyon:

 Genellikle kutup bölgelerinin çiziminde kullanılır.

 Kutuplardan uzaklaştıkça bozulmalar olur.

Yandaki şekilde I-II ile gösterilen yollara dikkat edelim. I. Yol hiçbir şeyi hesaba katmadan direk gitmiş.

Ne eğim ne engebe ne de arazi umrunda değil. İşte buna kuş uçuşu

uzaklık denir. Ancak II. Yol garibim ne kadar da uzatarak gitmiş. Eeee ne yapsın sonuçta bir kuş değil. İşte

buna da gerçek uzaklık denir.

Buradan anlamamız olay şudur; kuş uçuşu uzaklıkta eğim engebe veya yükselti hesaba katılmazken gerçek

uzaklıkta katılır.

Konuyu örnek üzerinden pekiştirelim. Örneğin Rize’den Trabzon’a gidecek biri için iş çok zordur çünkü burada eğim engebe ve

yükselti fazla olduğu için gerçek uzaklıkta fazladır. Ancak Ankara’dan Konya’ya gidecek biri için iş kolaydır. Çünkü buralar

düzlük arazidir ve yolu fazla uzamaz.

O zaman şunu anlamalıyız; yükseltinin ve engebenin olduğu yerlerde gerçek uzaklık ile kuş uçuşu uzaklık arasındaki fark fazladır.

Büyük Ölçekli Haritalar Küçük Ölçekli Haritalar

 Ayrıntı fazladır.

 Kapladığı alan fazladır.

 Bozulma oranı azdır.

 İzohips sayısı fazla, izohipsler arası yükselti farkı azdır.

 Ölçeğin paydası küçüktür.

 Küçültme oranı azdır

 Ayrıntı azdır.

 Kapladığı alan azdır.

 Bozulma oranı fazladır.

 İzohips sayısı az, izohipsler arası yükselti farkı fazladır.

 Ölçeğin paydası büyüktür.

 Küçültme oranı fazladır.

Konularına Göre Haritalar

GENEL ÖZEL

 Fiziki Harita

 Beşeri ve Ekonomik Harita

 İdari ve Siyasi Harita

 Konunun uzmanları tarafından çizilir ve özel amaçlı kullanılır.

 Jeomorfoloji

 Jeoloji

 Klimatoloji

Haritalarda Yeryüzü Şekillerinin Gösterilme Biçimleri:

1) Tarama Yöntemi:

2) Gölgelendirme Yöntemi:

3) Renklendirme Yöntemi:

 Yandaki şekilde de gördüğünüz gibi tarama yapılmaktadır.

 Bu yöntemde arazide eğim ve engebe arttıkça eğrilerin boyu kısalır ve birbirine yaklaşır.

 Arazide eğim ve engebe azaldıkça ise eğrilerin boyu uzar ve eğriler birbirinden uzaklaşır.

 Genellikle önemli kayalıklar ve dik bölgeler gösterilirken kullanılır.

 Yandaki fotoğrafta da görüldüğü üzere bu yöntem adı üstünde gölgelendirme yapar.

 Genellikle eğimin ve engebenin arttığı yerlerde koyulaştırma yapılırken düz bölgelere

koyulaştırma yapılmamıştır.

 Pek fazla tercih edilmez. Bunun sebebi

koyulaştırmanın yapıldığı yerlerde, sırt yamaç gibi çeşitli şekillerin gösterilmesi zor ve belirsiz olur.

 Bu yöntemde genellikle yükselti basamakları renklendirilerek gösterilmektedir.

 0-500 Yeşil

 500-1000 Sarı

 1000-1500 Turuncu

 1500-2000 Açık Kahve

 2000 ve üstü Koyu Kahve

4) Kabartma Yöntemi:

5) İzohips Yöntemi:

 Üç boyutlu his uyandırır.

 Gerçeğe en yakın yöntemdir.

 Maliyetinin fazla olması ve taşımasının zor olmasından dolayı pek fazla tercih edilmez.

 Yeryüzü şekilleri eş yükselti eğrileri gösterilir.

 Eğim ve engebenin arttığı yerde eş yükselti eğrileri birbirine yaklaşır ve sıkılaşır. Azaldığı yerde ise uzaklaşır.

 Genellikle 0 derece yükseltiden başlayarak en üst yükseltiye doğru gider. En yüksek yer nokta olarak en alçak yer ise geniş bir eğri olarak gösterilir.

 Komşu olan eğrilerin yükseltileri aynıdır.

 Aynı eğri üzerinde bulunan noktaların yükseltileri de aynıdır.

 İzohipsler birbirini kesmezler

3)Ünite: COĞRAFİ KOORDİNAT SİSTEMİ:

A) Matematik (Mutlak) Konum:

Yeryüzündeki herhangi bir yerin Ekvatora ve Başlangıç Meridyeni’ne olan uzaklığına Matematik Konum denir. Matematik Konumu anlayabilmek için ise Paralel, Meridyen, Enlem ve Boylamı bilmek gerekir.

1) Paraleller:

Bu çizgiler hayali çizgilerdir. 0 derece enlemi Ekvator olarak kabul edilir.

Ekvatorun kuzeyindekiler Kuzey Paralelleri, güneyindekiler ise Güney Paralelleri olarak geçer.

Ekvatorun 90 kuzeyinde, 90 güneyinde olmak üzere toplan 180 tanedir.

Dünyanın şeklinden dolayı Ekvatordan kutuplara gidildikçe paralellerin boyları kısalır.

Paraleller meridyenleri dik keser.

İki paralel arası kuş uçumu uzaklık 111 km’dir.

2) Meridyenler:

Başlangıç Meridyeni Londra’da bulunan Greenwich kasabasından geçmektedir.

Başlangıç meridyeninin doğusunda 180, batısında 180 olmak üzere toplamda 360 tane meridyen bulunmaktadır.

Meridyenler arası toplam 4 dakikalık zamandan oluşur.

Aynı Meridyen üzerindeki tüm noktalarda yerel saat aynıdır.

Ekvatorda bulunan ardaşık her iki Meridyen arası mesafe 111 km olmasına rağmen kutuplara gidildikçe bu mesafe azalmaktadır. Ancak 4 dk’lik her zaman aynı kalır.

3) Enlem:

Yeryüzündeki herhangi bir yerin Ekvatora olan uzaklığının açı cinsinden değerine enlem denir.

Dünyanın şeklinden dolayı Enleme bağlı olarak Ekvatordan Kutuplara gidildikçe;

 Güneş ışınlarının geliş açısı azalır.

 Güneş ışınlarının atmosferde katettiği mesafe artar.

 Sıcaklık buharlaşmada düşme yaşanır.

 Aynı enlemde bulunan yerlere güneş ışınları aynı açı ile gelir

 Tuzluluk oranında azalma yaşanır.

 Gölge boyu uzar.

 Gece-gündüz arasındaki zaman farkı artar.

 Çizgisel hız azalır.

4) Boylam:

Yeryüzündeki herhangi bir yerin Başlangıç Meridyenine olan uzaklığının açısal değerine boylam denir.

Aynı boylam üzerinde bulunan notlarda;

 Yerel saat aynıdır.

 Ekinoks tarihlerinde güneş aynı anda doğar ve batar.

 Öğle vakti güneş en tepede aynı anda olur.

B) Özel (Göreceli) Konum:

Matematik konum dışındaki özelliklerin tümü özel konumun sonucudur.

Konuyu Türkiye üzerinden anlatırsak, Türkiye’nin Doğusu ile Batısı arasında 76 dk’lik farkın bulunması Matematik Konum ile alakalıdır. Çünkü yerel saat hesaplamaları Meridyenlerle yapılır.

Türkiye’de hiçbir zaman öğle vakti gölge boyunun sıfır olmamasının sebebi Matematik konumdur. Çünkü Türkiye 30 Yengeç dönencesinin kuzeyinde yer alır.

Ancak Türkiye’nin;

 Üç tarafının denizlerle çevrili olması,

 Asya ile Avrupa’yı birbirine bağlayan bölgede olması,

 İran, Irak, Bulgaristan ve Yunanistan gibi komşularının olması,

 Önemli yer altı kaynaklarına sahip olması,

Yukarıda da saydığımız özelliklerde görüldüğü gibi bunların hiçbiri Matematik Konum dediğimiz Paralel veya Meridyenler ile alakası olmadığı için hepsi özel konumun sonucudur.