AKARSULARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ

AKARSULARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ

cografyahocasi.com

NELER ÖĞRENECEKSİNİZ

Bu bölümde dış kuvvetlerden birisi olan akarsuyun tanımını, akarsularla ilgili bazı terimleri, akarsuların oluşturduğu aşınım ve birikim şekillerini öğreneceksiniz.

Kazanım: 10.1.6. Dış kuvvetleri yer

şekillerinin oluşum sürecine etkileri

açısından açıklar.

KARSTİK ŞEKİLLER RÜZGARLAR

BUZULLAR

DALGA ve AKINTILAR AKARSULAR

DIŞ KUVVETLER

Dış kuvvetlerin kaynağı güneştir.

Yeryüzünde dış kuvvetler içerisinde en geniş etki alanına sahip olan akarsular (karaların yaklaşık %70’i), özellikle ekvatoral ve orta kuşakta daha etkilidir.

Belirli bir yatak içerisinde akışa geçen sulara akarsu denir.

Büyüklüklerine göre dere, çay, ırmak veya nehir şeklinde adlandırılan akarsuların şekillendirici etkileri taşıdığı su kütlesi ve malzemeyle doğru orantılıdır.

Akarsularla İlgili Bazı Terimler

Bir akarsuyun doğduğu yere kaynak, döküldüğü yere ağız adı verilir. Ağız ile kaynak arasındaki eğime ise yatak eğimi denir.

Akarsu aşındırmasının en son evresinde yatak eğiminin aldığı şekil denge profili denir.

Akarsularla İlgili Bazı Terimler

Bir akarsuyun, sularını topladığı alana havza denir. Akarsu sularını denize veya okyanusa ulaştırabiliyorsa açık havza, ulaştıramıyorsa kapalı havza olarak adlandırılır.

Havzaları birbirinden ayıran sınıra su bölümü çizgisi denir.

Şekildeki gibi bir akarsuyun havzası (A), diğer akarsu havzasından (B) su bölümü çizgisiyle (C) ayrılır.

Akarsularla İlgili Bazı Terimler

Akarsuyun herhangi bir kesiminden bir saniyede geçen su miktarına debi adı verilir.

Akarsu debisi buharlaşmaya, yağış miktarına, havzanın genişliğine göre değişmektedir.

Akarsularla İlgili Bazı Terimler

Akarsuyun yıl içerisindeki akım değişikliklerine rejim denir.

Yıl içerisinde seviyesi çok az değişen akarsular düzenli rejimli, seviyesi çok değişen akarsular ise düzensiz rejimli akarsulardır.

Akarsularla İlgili Bazı Terimler

Şekildeki akarsuyun ilkbahar ve kış mevsimlerinde debisi yüksektir. Çünkü akarsuyun taşıdığı malzemenin boyutu büyüktür. Şekile bakıldığında akarsu debisi iki kez artmış iki kez azalmıştır.

Rejimi düzensizdir.

Not: Akarsuyun taşıdığı malzemenin boyutu büyükse taşıdığı su miktarı fazladır. Malzemenin boyutu küçükse taşıdığı su miktarı azdır.

Akarsularla İlgili Bazı Terimler

Akarsuyun taşıdığı malzemeye alüvyon adı verilir.

Akarsu içindeki materyal (alüvyonlar) şekilde görüldüğü gibi dört şekilde taşınır:

1) Sıçrayarak

2) Yuvarlanarak 3) Sürüklenerek

4) Akan su ile birlikte

Aşınım Şekilleri Birikim Şekilleri

Vadi Vadi Şelale Şelale Dev Kazanı Dev Kazanı Peri Bacası Peri Bacası

Kırgıbayır Kırgıbayır

Plato Plato Peneplen Peneplen

Birikinti Konisi Birikinti Konisi Birikinti Yelpazesi Birikinti Yelpazesi

Dağ Eteği Ovası Dağ Eteği Ovası

Dağ İçi Ovası Dağ İçi Ovası

Irmak Adası Irmak Adası Delta Ovası Delta Ovası

Menderes Menderes

SekiSeki

AKARSULAR

AKARSULAR

AKARSU AŞINIM ŞEKİLLERİ

Akarsuyun derine veya enine aşındırarak içinde aktığı, sürekli iniş gösteren eğimli alanlara vadi adı verilir.

Genellikle akarsuların yukarı kesimlerinde görülen ve derine aşındırmayla oluşan ‘’V’’ şeklindeki vadilerdir.

Akarsuların yüksek dağ sıralarını enine yarıp oluşturdukları dik yamaçlı derin vadilerdir. "U" şeklini almışlardır.

Karstik alanlarda, dirençsiz kayaların aşınmasıyla oluşan basamak şekilli vadilerdir.

Akarsuyun yatağının dirençli olan kısmının daha az, dirençsiz kısmının daha fazla aşındırmasıyla oluşan vadilerdir.

Akarsuyun yatak eğiminin azaldığı yerlerde oluşan vadilerdir. Akarsular bu tip vadilerde menderesler oluşturur.

Çentik Vadi

Boğaz

(Yarma)

Vadi

Kanyon Vadi

Asimetrik Vadi

Alüvyal Tabanlı

Vadi

VADİ ÇEŞİTLERİ

Çentik Vadi

Kanyon Vadi

Bir akarsuyun, yatağında bulunan bir diklikten aşağı düşmesiyle oluşan şekle şelale (çağlayan) adı verilir.

Akarsuyun şelale yaparak yüksekten aktığı yerlerde oluşan çukurlara dev kazanı adı verilir.

Volkanik arazilerde sel sularının bitki örtüsünün cılız olduğu yerlerde tüfleri aşındırması sonucu oluşan şekillere peri bacası denir.

Peribacaları

Kurak bölgelerde sel sularının eğimli yamaçları aşındırmaları sonucu oluşan pürüzlü arazilere kırgıbayır (badlands) adı verilir.

Akarsular tarafından derince yarılmış yüksekte kalan düzlüklere plato adı verilir.

Akarsu aşındırmasının son evresinde ortaya çıkan, deniz seviyesine yakın hafif dalgalı düzlüklere peneplen (yontukdüz) adı verilir.

AKARSU BİRİKİM ŞEKİLLERİ

Dağ eteklerinden taşınan malzemelerin akarsu eğiminin azaldığı yerlerde birikmesiyle oluşan şekillere birikinti konisi adı verilir.

Birikinti konilerinin daha yayvan olanları birikinti yelpazesi olarak adlandırılır.

Dağ yamaçlarındaki birikinti yelpazelerinin zamanla birleşmesiyle oluşan hafif dalgalı düzlüklere dağ eteği ovası adı verilir.

Dağlık alanların iç kısımlarında akarsuların taşıdıkları maddeleri eğimin azaldığı yerlerde biriktirmesiyle oluşan yüksek ovalara dağ içi ovası denir.

Akarsuların, yatak eğimlerinin azaldığı yerlerde taşıdıkları maddeleri biriktirmesiyle oluşan şekillere ırmak adası (kum adası) adı verilir.

Akarsuların, taşıdıkları alüvyonları derinliği az olan kıyılarda biriktirmesiyle oluşan ovalara delta adı verilir.

Herhangi bir yerde delta oluşabilmesi için

 Kıta sahanlığı geniş olmalı,

 Deniz derinliği az olmalı,

 Akarsu bol malzeme taşımalı,

 Kıyıda güçlü akıntı olmamalı,

 Akarsuyun akış hızı az olmalı,

 Gel-git etkisi az olmalıdır.

HEM AŞINIM HEM BİRİKİM ŞEKİLLERİ

Akarsuyun yatak eğiminin azaldığı yerlerde, yana aşındırma sonucunda oluşan ve S biçimini alan şekillere menderes (büklüm) denir.

Menderes Oluşturan Akarsularda

 Eğim azalmıştır.

 Akarsuyun boyu uzamıştır.

 Akarsu sürekli yatak değiştirir.

 Akış hızı azalmıştır.

 Hidroelektrik enerji

potansiyeli düşmüştür.

Akarsuyun eski alüvyal tabanını derine doğru aşındırması sonucunda akarsuyun iki kenarındaki basamaklara seki (taraça) adı verilir.

Akarsuların aşındırma ve biriktirme şekillerini gösteren

yandaki kavram haritasını örneğe uygun olarak

tamamlayınız.

Üstte sert, altta tüf gibi yumuşak ve geçirimsiz tabakaların

bulunduğu yerlerde selinti sularının aşındırmasıyla oluşur.

Vadi Plato

Akarsu aşındırmasının

son evresinde oluşan düzlüklerdir.

Ova

Eğimli yamaçlardan inen suların, taşıdıkları

materyalleri koni şeklinde biriktirmesiyle

oluşan şekillerdir.

Kırgıbayır

Bir akarsuyun ağzında delta bulunması, bu akarsuyla ilgili olarak aşağıdakilerden hangisinin göstergesi olamaz?

A) Su toplama havzasında erozyonun şiddetli olduğunun

B) Yatağı boyunca, çözünebilen kayaçların yaygın olduğunun C) Denize döküldüğü yerde akıntıların zayıf olduğunun

D) Denize döküldüğü yerde deniz derinliğinin az olduğunun E) Taşıma gücünün fazla olduğunun

2002 – ÖSS

Şekildeki bilgilere dayanarak, bu akarsuyla ilgili aşağıdaki yargılardan hangisine varılabilir?

A) Kuzeyden güneye doğru akmaktadır.

B) Kapalı havza içinde bulunmaktadır.

C) Kaynağını dağlık bir bölgeden almaktadır.

D) Hızla aktığı kesimlerde aşınma fazladır.

E) Zamanla yatak değiştirmiştir.

2005-ÖSS

Aşağıdaki şekil, geniş bir vadi tabanı içinde menderesler çizen bir akarsuyu göstermektedir.

Bir akarsu, yatağını hem derine hem de kaynağına doğru aşındırıyorsa, bu akarsuyla ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi kesinlikle yanlıştır?

A) Kol sayısında artış olmaktadır.

B) Taşıdığı yük miktarı artmıştır.

C) Boyu uzamaktadır.

D) Denge profiline ulaşmıştır.

E) Yatağı genişlemiştir.

2007 – ÖSS

2010-LYS3

Uzunluğu 500 km olan bir akarsuyun kaynağıyla ağzı arasında, yatağı boyunca, belli yükselti ve mesafelerde görülen yer şekilleri yandaki tabloda verilmiştir.

Buna göre, bu akarsuyun aktığı yüzeyin profili aşağıdakilerden hangisidir?

Bir akarsuyun yıllık akım miktarının, havzasına düşen yıllık yağış miktarına bölünmesiyle akarsuyun akış katsayısı elde edilir. Akış katsayısının 1 olması, akarsuyun havzasına düşen yağış tutarı kadar su taşıdığını gösterir.

Buna göre, bir akarsuyun akış katsayısının 1’den büyük olması aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir?

A) Yıllık buharlaşma miktarının çok fazla olmasıyla B) Akarsu havzasının çok geniş olmasıyla

C) Akarsuyun eriyen buzul sularıyla da beslenmesiyle D) Akarsuyun yatak eğiminin fazla olmasıyla

E) Havzasının kolları tarafından derince yarılmış olmasıyla

2012 – YGS

ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME

Akarsuyun herhangi bir kesiminden bir saniyede geçen su miktarına ………

adı verilir.

………vadiler genellikle akarsuların yukarı kesimlerinde görülen ve derine aşındırmayla oluşan ‘’V’’ şeklindeki vadilerdir.

Belirli bir yatak içerisinde akışa geçen sulara ……….. denir.

Sularını denize veya okyanusa ulaştırabilen havzalara ……... havza denir.

Akarsu havzalarını birbirinden ayıran sınıra ……….………… adı verilir.su bölümü çizgisi açık

akarsu Çentik

debi

BOŞLUK DOLDURMA

Akarsuyun yıl içerisindeki akım değişikliklerine rejim denir.

Herhangi bir yerde delta oluşabilmesi için gel-git genliğinin fazla olması gerekir.

Menderes oluşturan akarsular hızlı akar.

Peribacaları, volkan tüfleriyle kaplı yamaçların selinti sularıyla aşınması sonucu oluşur.

Akarsuların denize döküldüğü yerlerde kıta sahanlığının geniş olması delta oluşumunu kolaylaştırır.

DOĞRU-YANLIŞ

1) Aşağıda aylara göre akım grafiği verilen akarsulardan hangisi,

düzenli rejime sahiptir?

I. Kıyı derinliğinin az olması

II. Kıyıda dalga ve akıntıların etkili olması

III. Akarsuyun ağız kısmında debisinin fazla olması IV. Akarsuyun taşıdığı yük miktarının fazla olması

2) Bir akarsuyun delta oluşturabilmesi için yukarıda verilenlerden hangileri gereklidir?

A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) I ve IV E) III ve IV

3) Menderesler içerisinde akış gösteren bir akarsu ve çevresinin özelliği olarak aşağıdakilerden hangisi gösterilemez?

A) Akarsuyun yatak eğimi azdır.

B) Akarsuyun enerji potansiyeli fazladır.

C) Akarsuyun yana aşındırma gücü fazladır.

D) Alüvyal tabanlı vadi içerisinde akış gösterir.

E) Akarsu daha çok biriktirme faaliyeti yapar.

4) Bu grafiğe bakılarak bu akarsu ve çevresi hakkında;

I. aşındırma faaliyetlerini hangi dönemde daha fazla yaptığı, II. akarsu havzasına düşen yağışın oluşum şekli,

III. akımının hangi aylarda yükseldiği verilenlerden hangilerine ulaşılır?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I ve III

Yandaki grafikte bir akarsuyun akım miktarının yıl içerisindeki değişimi verilmiştir.

5) Aşağıda akarsularla ilgili bazı ifadeler ve kavramlar eşleştirilmiştir.

l. Akarsuyun kolları ile birlikte suları topladığı alan Akarsu havzası ⇒ ll. Akarsu havzalarını birbirinden ayıran sınır Su bölümü çizgisi ⇒

lll. Akarsuyun doğduğu yer Debi ⇒

lV. Yıl içinde seviyesi fazla değişmeyen akarsular Düzenli rejim ⇒ V. Akarsuyun taşıdığı malzemeler Alüvyon ⇒

Buna göre, verilen eşleştirmelerden hangisi yanlıştır?

A) l B) ll C) lll D) lV E) V

KAYNAKLAR

MEB Coğrafya 10 Ders Kitabı, 2019

Yazarlar

Kenan TÜRKEZ Mutlu KARAKOÇ Nurullah BALŞEN

Tolga PEKTAŞ İsmail ÖZDOĞAN

GÜN Yayınları Coğrafya 10, 2019

Yazarlar

Mehmet BARANAYDIN Yusuf AYDIN

Gülten TEKBAŞ