G‹R‹fi
Hepatit E virüsü (HEV) ilk defa 1983 y›l›nda ta- n›mlanm›fl olup, gerek deneysel gerekse do¤al in- feksiyon olgular›n›n d›flk›lar›nda saptanabilen 27-34 nm çap›ndaki virüs benzeri yap›lar›n geno- mik analizleri sonucunda de¤iflik co¤rafyalarda görülmüfltür (1). HEV genomu tek sarmall›, pozi- tif polariteli ve yaklafl›k 7.5 kb büyüklü¤ünde RNA’d›r (2). Hepatit E enterik olarak bulaflan üç etkenden (di¤erleri hepatit A ve muhtemelen he-
patit F virüsleri) biri olup, klinik bulgular› viral hepatitlerin di¤er tiplerindeki gibidir (3,4).
HEV’in ana bulafl yolunun fekal-oral yol oldu¤u- nun bilinmesinin yan›nda, transplasental ve s›k kan nakli yap›lan veya hemodiyaliz hastalar›nda transfüzyonal bulafl›n olabilece¤ine dair yay›nlar da mevcuttur (5-8). Ayr›ca, “Human Immunodefi- ciency Virus (HIV)” ile infekte kiflilerde ve cinsel yolla bulaflan hastal›¤› olanlarda da HEV seropo- Hamza BOZKURT1, M. Güzel KURTO⁄LU1, Hüseyin GÜDÜCÜO⁄LU1,
Yasemin BAYRAM1, Mustafa BERKTAfi1
1Yüzüncü Y›l Üniversitesi T›p Fakültesi, Mikrobiyoloji ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dal›, VAN
ÖZET
Çal›flma, sosyoekonomik düzeyi düflük toplumlarda salg›nlar yapabilen, gebelerde ölümle sonuçlanabilen hepatit E virüsü (HEV) infeksiyonunun bölgemizdeki seroprevalans›n› belirlemek amac›yla yap›lm›flt›r. Çal›flma, Ocak 2000- Aral›k 2000 tarihleri aras›nda Yüzüncü Y›l Üniversitesi Araflt›rma ve Uygulama Hastanesi’ne baflvuran 772 hastan›n serumlar›nda mikro-ELISA yöntemiyle HEV immünglobulin G antikorlar› araflt›r›larak yap›lm›flt›r. Çal›flmaya al›nan 772 adet kan örne¤inin 58’inde anti-HEV pozitifli¤i saptanm›fl olup, bölgemizde HEV seroprevalans› %7.5 olarak be- lirlenmifltir.
Anahtar Kelimeler: Hepatit E virüs, Van bölgesi, seroprevalans.
SUMMARY
The Seroprevalence of Hepatitis E Virus in and Around Van
This study was performed to determine the seroprevalence of hepatitis E virus (HEV) infection in pregnant women our region which causes deaths in pregnants and sudden outbreak in society that has low socioeconomic level. The study was done between 2000 January and 2000 December at Yüzüncü Y›l University, Faculty of Medicine. Seven- hundredseventytwo sera were evaluated for HEV IgG antibody using micro-ELISA method. It was found that 58 of 772 sera were anti-HEV positive and we concluded that the seroprevalence of HEV was 7.5% in our region.
Key Words: Hepatitis E virus, Van region, seroprevalence.
zitifli¤inin yüksek oldu¤unu gösteren çal›flmalar mevcuttur (9,10).
Hastal›¤›n inkübasyon süresi 15-75 gün (ortalama 36 gün) olup, birçok epidemide gebe kad›nlarda özellikle üçüncü trimest›rda ölüm oran›n›n yakla- fl›k %20 civar›nda oldu¤u bildirilmektedir (11-15).
Gebelerde ölüm oran›n›n yüksek olmas›n›n nede- ni tam olarak bilinmemekle birlikte dissemine int- ravasküler koagülasyon insidans›n›n yüksek ol- du¤u ve buna ba¤l› olabilece¤i bildirilmifltir (12).
MATERYAL ve METOD
Çal›flma, Ocak 2000-Aral›k 2000 tarihleri aras›nda Yüzüncü Y›l Üniversitesi Araflt›rma ve Uygulama Hastanesi’ne baflvuran ve hepatit markerleri iste- nilen 289 (%37.4) erkek, 483 (%62.6) kad›n toplam 772 hasta üzerinde yap›lm›flt›r. Çal›flmaya dahil edilen hastalar›n serumlar› ayr›larak bu serum- larda mikro-ELISA yöntemiyle HEV immünglobu- lin G (IgG) (Giuliana Diagnostic s.r.l.-Italy) anti- korlar› araflt›r›lm›flt›r.
BULGULAR
Anti-HEV pozitifli¤i saptanan 58 olgunun 25 (%43.1)’inin erkek, 33 (%56.9)’ünün kad›n oldu¤u gözlenmifl ve bölgemizde HEV seroprevalans›
%7.5 olarak belirlenmifltir. Çal›flmaya al›nan 772 adet kan örne¤inden anti-HEV IgG pozitifli¤i sapta- nanlar›n servislere göre da¤›l›mlar› Tablo 1’de ve- rilmektedir. Bu tabloda da görüldü¤ü gibi anti- HEV IgG pozitifli¤i s›kl›kla çocuk hastal›klar›
(%17.3) ve genel cerrahi (%14.2) kliniklerinde göz- lenmifltir.
Anti-HEV pozitifli¤i saptanan olgular›n 34 (%58.6)’ünün orta yafl (17-60 yafl) grubunda, 13 (%22.4)’ünün çocukluk yafl (5-14 yafl) grubunda,
11 (%19)’inin ise ileri yafl (60-80 yafl) grubunda ol- duklar› gözlenmifltir.
TARTIfiMA
‹lk çal›flmalarda gebe kad›nlar›n HEV infeksiyonu- na daha s›k yakaland›¤›n› bildiren çal›flmalar ol- mas›na ra¤men, daha sonra yap›lan çal›flmalarda gebe veya gebe olmayan kad›nlarda HEV seropo- zitifli¤inin ayn› oldu¤u gösterilmifltir (7,8,16,17).
Hastal›k daha çok genç ve orta yafl grubunda gö- rülmekte, çocuk ve yafll›larda ise daha nadir ola- rak rastlanmaktad›r (7,13,18-20). Çal›flmam›zda, bölgedeki HEV infeksiyonlar›n›n %58.6’s›n›n orta yafl grubunda saptanmas› da bu gerçe¤i yans›t- maktad›r.
Ülkemizde yap›lan ilk çal›flmalarda çocukluk yafl grubunda seropozitiflik tespit edilmezken, çal›fl- mam›zda bu yafl grubunda saptad›¤›m›z %17.3 ora- n›ndaki anti-HEV pozitifli¤i, ülkemizde daha sonra yap›lan birçok çal›flmada saptanan %1.1-26 aras›n- daki seropozitif de¤erlerle paralellik göstermekte- dir (20-25). Hepatit E’nin ço¤unlukla genç eriflkin- leri etkilemesinin yan›nda bir di¤er önemli özelli¤i de olgularla yak›n temasta olanlarda klinik hastal›-
¤›n ortaya ç›kma insidans›n›n rölatif olarak düflük bulunmas›d›r (7,14). Örne¤in; 1981-1982 y›llar›nda Nepal Kathmandu vadisinde gözlenen hepatit E epidemisinde herhangi bir hepatit E olgusu ile bir- likte yaflayan ev halk›ndan sadece %2.4’ünde klinik hastal›k geliflti¤i kaydedilmifltir. Bu oran, ayn› böl- gede hepatit A virüsü (HAV) ile infekte olgular›n ev halk› temaslar›nda gözlenen %10-20’lik sekonder atak h›z›na terstir (7). Hepatit E epidemilerinin, özellikle ya¤mur mevsimini takip eden Kas›m, Ara- l›k, Ocak aylar›nda daha yo¤un olarak görüldü¤ü saptanm›flt›r (18,20,26).
Tablo 1. Çeflitli kliniklerde saptanan anti-HEV seropozitifli¤i oranlar›.
Anti-HEV IgG istenilen Anti HEV pozitif olanlar
Servisler hasta (n) Sayı %
İç hastalıkları 73 4 5.4
İnfeksiyon hastalıkları 183 13 7.1
Çocuk hastalıkları 75 13 17.3
Kadın doğum 324 12 3.7
Genel cerrahi 21 3 14.2
Göğüs hastalıkları 19 1 5.2
Diğer 77 12 15.6
Toplam 772 58 7.5
Hepatit E infeksiyonuna ait dünyadaki ilk yay›n- lar, özellikle sosyoekonomik düzeyi düflük, alt ya- p› tesisleri yetersiz, flehir içme suyunun kanali- zasyon flebekesiyle kontaminasyonu önleneme- yen Hindistan yar›madas› ülkelerinden bildiril- mifltir (13,18,27). Son y›llardaki en büyük hepatit E epidemisi, 1986-1988 y›llar› aras›nda Kuzeybat›
Çin’den bildirilen 119.280 olguyu kapsayan epide- mi olmufltur (28). Bu serilerde de kad›nlarda (özellikle gebe kad›nlarda) mortalite h›z› erkek- lerden daha yüksek olarak bildirilmifltir. En son bildirilen epidemi ise 1991 y›l›nda Hindistan’›n Kanpur bölgesinde görülen ve 79.000 insan› etki- leyen hepatit E epidemisidir (29).
Do¤anc› ve arkadafllar›, Ankara’da yapt›klar› bir çal›flmada akut viral hepatit ön tan›s›yla hastane- ye yat›rd›klar› hastalar›n serolojik göstergelerin- de HAV, hepatit B virüsü (HBV), Epstein-Barr virüs (EBV), sitomegalovirüs (CMV) ve herpes simpleks virüs (HSV) yönünden negatif bulmufl- lar ve bu 29 olguyu su kaynakl› enterik olarak bu- laflan non-A non-B hepatiti (ET-NANBH) olarak yay›nlam›fllard›r. Yine Demiröz ve arkadafllar›n›n, 1988-1989 y›llar›nda Güneydo¤u Anadolu Bölge- si’nin fi›rnak ve Eruh askeri birimlerinde su kay-
nakl› ET-NANBH epidemisi ile ilgili yay›nlar› bu- lunmaktad›r (30,31).
Hollanda’da yap›lan bir çal›flmada serolojik olarak tespit edilen dört hepatit E olgusunun üçünde en- demik ülkelere seyahat öyküsü varken, birinde Londra’ya gidip gelme d›fl›nda bir seyahat öyküsü bulunamam›flt›r (32). 1997 y›l›nda yay›nlanan bir makalede, Amerika Birleflik Devletleri (ABD)’nde de bu ülkeden kazan›lm›fl hepatit E vakas›ndan bahsedilmektedir (33).
Ülkemizde HEV seroprevalans› ile ilgili olarak ya- p›lan araflt›rmalarda al›nan sonuçlar Tablo 2’de verilmifltir. Bu tabloda da görüldü¤ü gibi ülkemiz- de çal›flma gruplar›na göre de¤iflmek üzere HEV seroprevalans› %3-23.5 aras›nda de¤iflmektedir.
Yüksek oranda HEV pozitifli¤i saptanan Güney- do¤u Anadolu Bölgesi d›fl›ndaki sonuçlar çal›fl- mam›zda ald›¤›m›z %7.5 oran›yla uyumludur. De-
¤ertekin ve arkadafllar›n›n Diyarbak›r merkezin- deki sa¤l›kl› bireylerde %7.7 anti-HEV pozitifli¤i bildirdikleri bir çal›flma d›fl›ndaki tüm çal›flmalar Güneydo¤u Anadolu Bölgesi’nde anti-HEV pozitif- li¤inin ülkemizin di¤er bölgelerinden oldukça yüksek oldu¤unu ve bu sonucun hepatit E’nin epidemik olarak görüldü¤ü ülkelerin sonuçlar›na yak›n oldu¤unu ortaya koymaktad›r (34-37).
Tablo 2. Ülkemizde sa¤l›kl› gruplarda anti-HEV seropozitifli¤i*.
Araştırmacı Bölge Anti-HEV pozitifliği (%)
Aydın ve arkadaşları Trabzon 3.0
Thomas ve arkadaşları İstanbul 5.9
Badur ve arkadaşları İstanbul 5.3
Çetinkaya ve arkadaşları Ankara 7.6
Erdurak ve arkadaşları Adana 7.0
Özacar ve arkadaşları İzmir 3.5
Mıstık ve arkadaşları Bursa 9.0
Gültekin ve arkadaşları Antalya 11.1
Sönmez ve arkadaşları Malatya 9.3
Taşyaran ve arkadaşları Erzurum (çocuk) 6.1
Ayaz ve arkadaşları Diyarbakır (çocuk) 12.8
Saltoğlu ve arkadaşları Adana 17.8
Aydın ve arkadaşları Diyarbakır 9
Ayaz ve arkadaşları Diyarbakır 34
Yükselen ve arkadaşları Diyarbakır 23.5
Hoşoğlu ve arkadaşları Diyarbakır 17.3
Değertekin ve arkadaşları Diyarbakır 7.7
* 38 nolu kaynaktan derlenmiştir.
Di¤er ülkelerde sa¤l›kl› insanlarda ve kan donörle- rinde yap›lan benzer çal›flmalarda HEV infeksi- yonlar›n›n sporadik olarak gözlendi¤i Hollanda,
‹talya, Almanya ve ABD gibi ülkelerde %1.1 ile
%4.4 aras›nda HEV seroprevalans› saptan›rken, bu oran Meksika’da %9.1-10.5, Tayland’da %9-22, Hong Kong’da %18.2, Hindistan’da %35.6 olarak bildirilmektedir (32,39-45).
Çeflitli çal›flmalarda akut non-A non-B hepatit ola- rak adland›r›lan klinik tablolar›n Güneydo¤u Ana- dolu Bölgesi kaynakl› yay›nlarda %25-37 olmakla birlikte, ülke genelinde %0.2-34 aras›nda de¤iflen oranlarda oldu¤u bildirilmifltir (46-49).
Ülkemizde ve di¤er ülkelerde yap›lm›fl olan tüm bu çal›flmalar de¤erlendirildi¤inde, Asya ve Av- rupa k›talar›n›n birleflti¤i bir noktada bulunan ülkemizde anti-HEV seropozitifli¤i farkl›l›k gös- termektedir. Çal›flmam›zda saptad›¤›m›z %7.5 oran›ndaki seroprevalans sonucunun, hepatit E infeksiyonunun endemik olarak görüldü¤ü ülke sonuçlar›yla uyumlu oldu¤u ortaya ç›karken, Gü- neydo¤u Anadolu Bölgesi’nde saptanan %23.5’lik oran›n ise HEV infeksiyonunun epidemik olarak görüldü¤ü Güney Asya ülkeleri ile paralellik gös- terdi¤i görülmektedir. HEV antikorlar›n›n bölge- mizde orta derecedeki yüksekli¤i, bölgedeki sos- yoekonomik düflüklük, alt yap› yetersizli¤i ve hijyen bozuklu¤u gibi nedenlere ba¤l› olabilece-
¤ini düflündürmektedir.
KAYNAKLAR
1. Berke T, Golding B, Jiang X, et al. Phylogenetic analysis of the caliciviruses. J Med Virol 1997;
52: 419-24.
2. Schlauder GG, Dawson GJ, Erker JC, et al. The sequence and phylogenetic analysis of a novel he- patitis E virus isolated from a patient with acute hepatitis reported in the United States. J Gen Vi- rol 1998; 79: 447-56.
3. Aggarwal R, Krawczynski K. Hepatitis E an overvi- ew and recent advances in clinical and laboratory research. J Gastroenterol Hepatol 2000; 15: 9-20.
4. Kawai H, Feinstone SM. Acute viral hepatitis. In:
Mandell GL, Bennett JE, Dolin R (eds). Princip- les and Practice Infectious Diseases. Churchill Livingstone Inc., 2000: 1279-97.
5. Khuroo MS, Kamili S, Jamee S. Vertical transmis- sion of hepatitis E virus. Lancet 1995; 345: 1025.
6. Arankalle VA, Chadha MS, Banarjee K, Srinivo- san MA, Chobe LP. Hepatitis E virus infection in pregnant rhesus monkeys. Indian Med Res 1993;
97: 4-8.
7. Bradley DW. Enterically-transmitted non A, non B hepatitis. Brit Med Bull 1990; 46: 442-61.
8. Ramalingasuvami V, Purcell RH. Waterborne non-A, non-B hepatitis. Lancet 1978; 1: 571-3.
9. Balayan MS, Fedorova OE, Mikhailov MI, et al.
Antibody to hepatitis E virus in HIV-infected indi- viduals and AIDS patients. J Viral Hepat 1997; 4:
279-83.
10. Psichogiou M, Tzala E, Boletis J, et al. Hepatitis E virus infection in individuals at high risk of transmission of non-A, non-B hepatitis and sexu- ally transmitted diseases. Scand J Infect Dis 1996; 28: 443-5.
11. Asher LVS, Innis Bl, Shrestha MP, Ticehurst J, Baze WB. Virus-like particles in the of a patient with fulminant hepatitis and antibody to hepatitis E virus. J Med Virol 1990; 31: 229-33.
12. Krawczynski K. Hepatitis E. Hepatol 1992; 17:
932-41.
13. Khuroo MS, Duermeyer W, Zargar SA, Ahanger AA, Shah MA. Acute sporadic non A, non B hepa- titis in India. Am J Epi 1983; 118: 360-4.
14. Myint H, Soe MM, Khin T, Myint TM, Tin KM. A clinical and epidemiological study of an epidemic of non A non B hepatitis in Rangoon. Am Soc Trop Med Hyg 1985; 34: 1183-9.
15. Kane MA, Bradley DW, Shrestha SM, et al. Epi- demic non A, non B hepatitis in Nepal. JAMA 1984; 252: 3140-5.
16. Ayd›n K, Köksal İ, Çaylan R, Ayaz C, Usta T, Gü- nel A. Doğu Karadeniz ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri’nde çeşitli gruplarda hepatit E virus se- ropozitifliğinin karş›laşt›r›lmas›. Viral Hepatit Dergisi 1999; 5: 79-83.
17. Ayaz C, Çümen B, Merdan S, Ar›türk S. Diyarba- k›r ili Bağlar semti 5 Nisan mahallesindeki 15-45 yaş doğurganl›k çağ›ndaki kad›nlarda anti-HEV pozitifliği. Viral Hepatit Dergisi 1996; 2: 127-30.
18. Belabbes EH, Bourguermouh A, Benatallah A, Il- loul G. Epidemic non A, non B viral hepatitis in Algeria: Strong evidence for its spreading by wa- ter. J Med Virol 1985; 16: 257-63.
19. Arankalle VA, Tsarev SA, Chadha MS, et al. Age- specific prevalance of antibodies to hepatitis A and E viruses in pune, India, 1982 and 1992. J In- fect Dis 1995; 171: 447-50.
20. Ayd›n K. Doğu Karadeniz ve Güneydoğu Anado- lu Bölgeleri’nde çeşitli gruplarda hepatit E sero- pozitifliği. Uzmanl›k tezi. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi T›p Fakültesi, 1994.
21. Thomas DL, Mahley RW, Badur S, Palaoğlu KE, Quinn TC. Epidemiology of hepatitis E virus in- fection in Turkey. Lancet 1993; 341: 1561-2.
22. Badur S, Yenen OŞ, Yüksel D, Iş›k NH. Çeşitli gruplarda ve normal populasyonda E hepatiti se- roprevalans›. KLİMİK Dergisi 1995; 8: 10-2.
23. Taşyaran ME, Akdağ R, Akyüz M ve ark. Erzurum bölgesi çocuklar›nda fekal oral bulaşan hepatit viruslar›n›n seroprevalans›. KLİMİK Dergisi 1994; 7: 74-5.
24. Yükselen AV, Değertekin H, Badur S. Diyarbak›r il merkezinde hepatit E. Viral Hepatit Dergisi 1997; 1: 76-8.
25. Ayaz C, Merdan S, Çümen B, Ar›türk S. Diyarba- k›r ili iki ayr› semtinde 7-17 yaş grubu çocuklar- da anti-HEV seropozitifliğinin karş›laşt›r›lmas›.
Viral Hepatit Dergisi 1996; 2: 35-7.
26. Velazquez O, Stetler HC, Avila C, et al. Epidemic transmission of enterically trasmitted non A, non B, hepatitis in Mexico, 1986-1987. JAMA 1990;
263: 3281-5.
27. Viswanathan R. Infectious hepatitis in Delhi (1955- 56) A critical study. Ind J Med Res 1957; 45: 1-3.
28. Huang RT, Li DR, Wei J, Huang XR, Yuan XT, Tian X. Isolation and identification of hepatitis E virus in Xinjiang, China. J Gen Virol 1992; 73:
1143-8.
29. Ray R, Aggarwal R, Salunke PN, Mehrotra NN, Talvar GP, Naik SR. Hepatitis E virus genome in stools of hepatitis patients during large epidemic in North India. Lancet 1991; 338: 783-4.
30. Doğanc› L, Hac›bektaşoğlu A ve ark. Ankara Gü- vercinlik bölgesinde saptanan su kaynakl› bir non-A, non-B hepatitis epidemisi. GATA Bülteni 1989; 31: 141-9.
31. Demiröz P, Hac›bektaşoğlu A, Şengül A, Irmak H, Serbes S, Kocabalkan F. Su kaynakl› bir non-A, non-B hepatit epidemisi. İnfeksiyon Derg 1990;
4: 621- 6.
32. Zaaijer HL, Kok M, Lelie PN, Timmerman RJ, Chau K, Van der pal HJH. Hepatitis E in Netherlands: Im- ported and endemic. Lancet 1993; 341: 826.
33. Kwo PY, Schlauder GG, Carpenter HA, et al.
Acute hepatitis E by a new isolate acquired in the United States. Mayo Clin Proc 1997; 72: 1133-6.
34. Değertekin H, Yükselen V, Dalg›ç G, Badur S.
Güneydoğu Anadolu’da anti-HEV seropozitifliği.
Viral Hepatit Dergisi 1995; 1: 42-5.
35. Hyams KC, Purdy MA, Kaur M, et al. Acute spo- radic hepatitis E in Sudanese children: Analysis based on a new western blot assay. J Infect Dis 1992; 165: 1001-5.
36. Glynn MJ, Rashid A, Antao AJO, et al. Imported epidemic non-A, non-B hepatitis in Qatar. J Med Virol 1985; 17: 371-5.
37. Bassily S, Hyams KC, El Ghorab NM, Ansari AA, Fanous AS. Acute sporadic hepatitis in adults li- ving in Cairo, Egypt. Am Trop Med Hyg 1986;
35: 1040-4.
38. Ayd›n K. HEV enfeksiyonu-epidemiyoloji. K›l›ç- turgay K (editör). Viral Hepatit 98. Ankara: Viral Hepatitle Savaş›m Derneği, 1998: 193-200.
39. Pavia M, Liritano E, Veratti MA, Angelilo IF.
Prevalence of hepatitis E antibodies in healthy persons in Southern Italy. Infect 1998; 26: 32-5.
40. Wang CH, Flehmig B, Moeckli R. Transmission of hepatitis E virus by transfusion? Lancet 1993;
341: 825-6.
41. Dawson GJ, Chau KH, Cabal CM, Yarbough PO, Reyes GR, Mushahwar IK. Solid-phase enzyme im- munosorbent assay for hepatitis E virus IgG and IgM antibodies utilizing recombinant antigens and synthetic peptides. J Viro Met 1992; 38: 175-86.
42. Poovorawan Y, Theamboonlers A, Chumdermpa- detsuk S, Komolmit P. Prevalence of hepatitis E virus infection in Thailand. Ann Trop Med Para- sitol 1996; 90: 189-96.
43. Alvarez-Munoz MT, Torres J, Damasio L, Gomez A, Tapia-Conyer R, Munoz O. Seroepidemiology of hepatitis E virus infection in Mexican subjects 1 to 29 years of age. Arch Med Res 1999; 30: 251-4.
44. Tan D, Im SW, Yao JL, Ng MH. Acute sporadic hepatitis E virus infection in southern China. J Hepatol 1995; 23: 239-45.
45. Das K, Agarwal A, Andrew R, Frosner GG, Kar P. Role of hepatitis E and other hepatotropic vi- rus in aetiology of sporadic acute viral hepatitis:
A hospital based study from urban Delhi. Eur J Epidemiol 2000; 16: 937-40.
46. Turgut H, Turhanoğlu M, Ayd›n K ve ark. Akut vi- ral hepatit olgular›n›n etyolojik ve epidemiyolojik özellikleri. İnfeksiyon Derg 1992; 6: 243-5.
47. Yenice N, Canoruç F, Değertekin HB, Ar›kan E, Müftüoğlu E. Akut hepatitli 70 olguda, hepatitis A, hepatitis B, non-A, non-B insidans›. VII. Türk Gastroenteroloji Kongresi Kongre Kitab›. Diyar- bak›r, 1987: 111.
48. M›st›k R, Bal›k İ. Türkiyede viral hepatitlerin epi- demiyolojisi. K›l›çturgay K (editör). Viral Hepatit 98. Ankara: Viral Hepatitle Savaş›m Derneği, 1998: 10-39.
49. Değertekin H, Yenice N, Kank›l›ç H ve ark. Akut viral hepatitis vakalar›nda etiyolojik ay›r›m.
Gastroenteroloji 1991; 2: 5-8.
YAZIfiMA ADRES‹
Dr. Mustafa BERKTAfi
Yüzüncü Y›l Üniversitesi T›p Fakültesi Mikrobiyoloji ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dal›, Marafl Caddesi 65200, VAN
e-mail: mberktas@yyu.edu.tr
mustafaberktas@hotmail.com
