BOĞAZİÇİ ÜNİVERSİTESİ-TÜSİAD
DIŞ POLİTİKA FORUMU
IRAK BÜLTENİ (19 Haziran 2008)
Irak’taki İhtilaflı Bölgelere Yönelik UNAMI Analizi
BM Irak Özel Temsilcisi Staffan de Mistura Irak’taki ihtilaflı bölgelerin sınırlarının belirlenmesine yardımcı olmak üzere Irak Hükümeti’ne UNAMI tarafından hazırlanan ilk analizi sunmuştur. UNAMI, 2007 Aralık ayında Irak Anayasası’nın 140. maddesinin süresinin sona ermesi öncesinde Başkanlık Kurulu, Irak Başbakanı ve Kürt Özerk Bölgesi Yönetimi’nin anlaşmaya varmasıyla ihtilaflı bölgelerin sınırlarının belirlenmesi ile ilgili teknik konular üzerinde çalışmaya başlamıştır. UNAMI’nin sunmuş olduğu çalışma tartışmalı dört bölgeye ilişkin analizi ve UNAMI’nin metodolojisini kapsamaktadır. 1
UNAMI çalışmasına ilişkin olarak de Mistura, ihtilaflı bölgeler sorununun çözümlenmesi konusundaki yöntem ve süreç hakkında karar verme konusunda tek sorumlunun Irak Hükümeti olduğunu belirtmiştir. De Mistura, UNAMI analizinin ihtilaflı bölgelerde yaşayan tüm Iraklıların güvenliğinin ve siyasi uzlaşının sağlanmasına yol açacak bir ivme yaratmayı amaçladığını ifade etmiştir.
De Mistura’nın sunduğu paketin ilk bölümünde Akra’nın tamamının ve Mahmur’un bir bölümünün Kürt Özerk Bölgesi Yönetimi’ne bağlanması, Mendeli ve Hamdaniye’nin ise Bağdat yönetimine bağlı kalması öngörülmüştür. Kerkük’te temsilcilik açan UNAMI’nın öneri paketiyle Kerkük’te; tüm tarafları içerecek bir uzlaşının tesisine yönelik önlemlerin alınması, güç paylaşımı, güvenlik uygulamaları, kamu hizmetleri, tutukluların durumu, dil hakları ve kamu görevlerinin dağılımı gibi konularda sonuca ulaşmayı hedeflediği belirtilmiştir. Tüm tarafların üzerinde anlaşabileceği muhtemel senaryo ve seçeneklere ilişkin çalışmalar sürerken, bunların taraflarla beraber ele alınmasına da önümüzdeki haftalarda başlanacaktır.
Bölgesel Kürt Yönetimi Başkanlık Divanı, Mesut Barzani başkanlığında toplanmış ve öneri paketini değerlendirmiştir. Kürt gruplar öneri paketinin ilk bölümünde yer aldığı üzere kasabalarda farklı etnik gruplardan insanların yaşadığını kabul etmekte, ancak bölgede yaşayan farklı etnik grupların da Kürt bölgesine bağlı olmayı istediklerini iddia etmektedirler.
Bu sebepten ötürü Kürt parlamenterler Başkanlık Divanı’nda söz konusu bölgelerde
1 “UNAMI Presents First Analysis to GOI to help Resolve on Disputed Boundaries”, Relief Web, 5 Haziran 2008, http://www.reliefweb.int/rw/rwb.nsf/db900sid/EGUA-7FBQJE?OpenDocument
referandum yapılması görüşünü savunmuşlardır. Öneri paketinin ilk bölümüne sıcak bakmayan 111 üyeli Kürt Parlamentosu, paketin ikinci ve üçüncü bölümlerinin açıklanmasının ertesinde resmi görüş bildirme kararı almıştır.2 Kerkük’e ilişkin olarak ise, Mesut Barzani sorunun referandum veya 2005 genel seçim sonuçlarına göre çözülmesi gerektiğini ifade etmiştir. UNAMI paketinde her iki çözümün de yer almamasına vurgu yapan Barzani, Kerkük konusunda taviz vermeyeceklerini belirtmiştir.3
UNAMI’nin Irak Hükümeti’ne sunmuş olduğu analiz öncelikli olarak dört bölgeyi ele almakta ve bunlara ilişkin değerlendirme ve öneriler ortaya koymaktadır. UNAMI analizi şöyledir:4
Akra, Musul: Akra, 1991 yılından bu yana Duhok Vilayetince idare edilmekte ve fiili Kürt Özerk Bölgesi Yönetimi’ni Irak Yönetimi’nden ayıran “Yeşil Bölge”nin üzerinde yer almaktadır. Sonuç itibariyle Akra, Geçici Anayasa'nın 53. maddesinden yola çıkılarak Anayasa'ya bütünleştirilmiş olan 143. madde gereği, Kürt Özerk Bölgesi Yönetimi altına girmesi talep edilen bölgelere bir örnek teşkil etmektedir. Kürt çoğunluğa sahip olan bölgede faal idarenin Duhok'a transfer edilmesi için mevcut durumda önemli değişikliklere gidilmesine gerek bulunmamaktadır.
Bu bölgeye ilişkin olarak UNAMI, Duhok ve Musul arasında serbest geçiş hakkı, Arapça konuşma özgürlüğü ve kamu görevlerinde eşit işe alım şartlarının oluşturulması gibi bazı önlemleri sıralamıştır.
Hamdaniye, Musul: Hamdaniye, 1932 yılından bu yana Musul idaresine bağlı bulunmakta ve 13 Mart 2003'te belirlenen Kürt Özerk Bölgesi Yönetimi’ne bağlı bölgelerin dışında kalmaktadır. Bölgenin Musul ile sıkı idari ve ekonomik bağlantıları mevcuttur. Tarihsel süreçte büyük Hristiyan köyleri arasında bulunan birkaç Şebek köyünün yer aldığı bölgenin Nemrut ilçesinde Arap topluluklar yaşamaktadır. 2007 yılı Mart ayından sonra Hamdaniye'de yaşanan şiddet olayları, savunmasız kalan Hamdaniye halkının idari tercihlerinin değişmesinde etkili olmuştur. Irak'ta oluşan güvensizlik ortamı Hamdaniye'nin demografik yapısını da doğrudan etkilemiş, Irak'ın çeşitli yerlerinde evlerini terk etmek zorunda kalan Hristiyanlar ve Şebekler geniş topluluklar halinde Hamdaniye'ye yerleşmişlerdir. UNAMI’nin elindeki verilere göre, Irak Hükümeti'nin Hamdaniye'nin Musul'a bağlı kalmasını isteyeceği öngörülmektedir.
UNAMI bu bölgedeki yerel halkın, özellikle Arap ve Hristiyanların Irak Silahlı Kuvvetleri’ne (ISK) katılımının sağlanmasını ve ISK'nın acilen Hamdaniye'de konuşlanarak buradaki yerel güvenliğin yerine geçmesini (bu görev hâlihazırda Peşmergeler tarafından sürdürülmektedir) tavsiye etmiştir. İşe alım uygulamaları, temel hizmetlerin sağlanması ve diğer bazı önlemler de tavsiye olarak sunulmuştur. Hristiyan ve Şebek gruplar, bazı yerel yönetim
2 “Barzani ve Ekibi BM Önerilerini Tartışıyor”, NTVMSNBC, 10 Haziran 2008, http://www.ntvmsnbc.com/news/449404.asp
3 “Barzani: Kerkük İçin Taviz Vermeyiz”, NTVMSNBC, 16 Haziran 2008, http://www.ntvmsnbc.com/news/450082.asp
4“UNAMI Presents First Analysis to GOI to help Resolve on Disputed Boundaries”, Relief Web, 5 Haziran 2008,
düzenlemelerinin yapılmasını talep etmişlerdir. UNAMI, bölgedeki tüm Iraklıların temel anayasal haklarının korunması, siyasi-kültürel özgürlük ve eğitim hakları konusunda çalışmalar yapmıştır. Hamdaniye'deki savunmasız halkın korumaya alınması konusuna özellikle eğilen UNAMI, Hristiyan ve Şebeklerin güvenliklerinin sağlanması konusunda gerekli düzenlemelerin yapılmasına ilişkin çalışmış ve Irak Hükümeti ile Çok Uluslu Güçleri bölgedeki azınlıkların güvenliğini sağlamaya teşvik etmiştir. UNAMI paketine göre, bu amaçla yeni kontrol noktaları oluşturulmalı, sıkıntı yaşayan gruplara mensup bölge sakinleri ISK ve emniyette görevlendirilmelidir.
Mahmur, Musul/Erbil: Mahmur, 1932'den bu yana farklı hükümetlerin kararnameleri ve hükümlerinde de belirtildiği üzere Erbil vilayetinin bir parçası olmuştur. Ancak 1991 yılında Kürt Özerk Bölgesi Yönetimi ile Irak Yönetimi’ni ayıran yeşil çizginin çekilmesinden sonra Mahmur, Musul'a bağlanmış ve Kürt Özerk Bölgesi Yönetimi’ni oluşturan bölgelerin dışında tutulmuştur. Buna rağmen, Mahmur'un Erbil'den ayrılarak resmi olarak Musul'a bağlandığına dair herhangi bir kararname ve yönetmelik bulunmamaktadır. Mahmur'un statüsünün belirsiz oluşu karmaşıklığa neden olmuş ve Mahmur Irak'ın en az gelişmiş bölgelerinden biri olarak varlığını sürdürmüştür. Diğer taraftan, Mahmur'a bağlı olan ve Arapların yoğunlukla yaşadığı Karaç ilçesi resmi olarak Kürt Özerk Bölgesi Yönetimi’ne bağlanma fikrine şiddetle karşı çıkmaktadır. UNAMI elindeki verilere dayanarak, Irak Hükümeti’nin Mahmur'un Karaç dışındaki bölgelerinin Erbil'e bağlanması konusunda adım atmaya istekli olduğunu belirtmiştir. Karaç'ın ise, bir başka komşu vilayete bağlanmasının daha olumlu sonuçlar vereceği öngörülmüştür.
UNAMI, Araplar ve bölgenin tüm sakinlerinin bütçeden, işe yerleştirme imkânlarından, hükümet ve silahlı kuvvetlerde temsil edilme fırsatından eşit şekilde faydalanmasını sağlayacak, bunun yanı sıra hareket ve anadilini kullanma özgürlüklerini de sağlayan önlemlerin alınmasını önermektedir.
Mendeli, Diyala: Irak'ın ilk idari bölgelerinden biri olan Mendeli'nin statüsü, 1987'de Cumhuriyetçilerin yayınlandığı bir kararname ile Baladruz dâhilinde bir ilçe konumuna indirgenmiş ancak 1932 yılından bu yana veri olduğu gibi, yine Diyala'ya bağlı olarak kalmıştır. 1970'lerde başlayan, Kürtlerin ve diğer toplulukların sürülmesini öngören devlet politikaları 80'li yıllarda da devam etmiş ve bölge sakinlerinin sayısı önemli ölçüde azalmıştır. On yıllarca süren askeri harekâtlar ve baskı yönetimi, temel hizmetlerin kasıtlı olarak verilmemesi ve yıllar süren su kesintileri bölgenin esas sakinlerinin dönmesini engellemiştir. Mendeli'nin Diyala'ya bağlı olarak kalması, tarih boyunca süre gelmiş idari bir uygulamanın devamı niteliğinde olacaktır.
UNAMI, Mendeli'nin trajik geçmişinin ve sistematik dışlanmanın (özellikle Kürtler ve Türkmenler çerçevesinde) tanınmasını sağlayacak bir dizi önlemin alınmasını önermiştir. Bu amaçla kriz bölgelerine özel ilgi gösterilmeli ve tüm sektörlerde yatırım desteklenmelidir.
Öneriye göre, tüm toplulukların yer alacağı yerel danışma komitelerinin yeniden yapılanma sürecine katılımları desteklenecektir. Bütçe payı, temel hizmetlerin sağlanması, iş edindirme,
temsil hakkı, hareket ve kendi dilini kullanma özgürlüğü gibi diğer önlemler üzerine de öncelikli olarak odaklanılacaktır.
UNAMI paketi oluşturulurken, her bölgenin içinde bulunduğu şartların anlaşılması üzerinde durulmuş ve buna yönelik olarak bir sorgu dizisi geliştirilmiştir. Sorgu dizisindeki kriterler şöyledir:
İdari Tarih: Gelecekteki idari değişiklikler üzerinde çalışılırken farklı hükümetlerin geçmişteki uygulamaları dikkate alınmıştır. Devrim Komuta Konseyi ve Cumhuriyet dönemi kararnameleri de bu kapsamda incelenmiştir.
Mart 2003'ten bu yana yaşanan değişiklikler: Irak, 2003 Martından bu yana pek çok değişiklik geçirmiş, idari uygulamalar neredeyse bir gecede değişmiştir. Bu anlamda, değişimlerin doğası, bunların farklı toplumları nasıl etkilediği ve hangilerinin kalıcı hangilerinin geçici olduğunun anlaşılması konularına önem verilmiştir.
Devlet Hizmetleri: Temel devlet hizmetlerinin halka ulaştırılması ve bütçe dağılımı konularında Irak'ın tüm bölgelerinde sorunlar yaşanmıştır. İhtilaflı bölgelerde bütçe ve gelir dağılımlarının sağlanması belirsiz aralıklarla ve ikinci elden (Irak Hükümeti’nin gönderdiği bütçe Kürt Özerk Bölgesi Yönetimi üzerinden) yürütülmüş, bu durum ise sıklıkla karışıklıklara yol açmıştır.
Demografi ve Aralık 2005 Seçimleri: Her bölgedeki nüfusun karakteristik özelliklerinin yakından incelenmesi için çaba harcanmıştır. Bunun için başvurulan yöntemlerden biri de Irak'taki bölgesel ve merkezi istatistikî verilerin incelenmesidir. Aralık 2005 seçim sonuçlarının incelenmesi de bölgesel tercihler ve siyasi etki alanlarının belirlenmesine ışık tutmuştur. Seçim sonuçları toplumun tercihlerinin göstergesi olarak değerlendirilmemiş ve seçimlerin uygulama şekli hakkında (hile, tehdit, usulsüzlük) pek çok şikâyetin olduğu görülmüştür. Bu başlık altında ülke içinde yer değiştirmeye zorlanmış olan insanların durumu da değerlendirilmiştir.
Sosyo-Ekonomik Şartlar: İhtilaflı bölgelerin sosyo-ekonomik durumları, idari yönetim geçmişinin belirlenmesinde yardımcı olmuştur.
Hak Talepleri ve Tazminatlar: Her bir bölgedeki hak ve tazminat taleplerinin düzeyi, önceki dönemlerdeki hile ve manipülasyonların göstergesi olarak ele alınmıştır.
Güvenlik Şartları: Her bir bölgedeki güvenlik ortamı ve şartları, son iki yılın akışı ile yerel yönetimler üzerindeki etkilerinin anlaşılmasına yardımcı olmuştur. Bu konuya ilişkin asıl kritik soruyu ise; güvenliğin kim tarafından ve kimin adına sağladığı teşkil etmiştir.
UNAMI İstişareleri: UNAMI'nin gerçekleştirdiği saha gezileri, il-ilçe konseyleri ve aşiret
şartlarının olumsuzluğu bazı bölgelerde derinlemesine çalışma yapılmasını engellemiştir.
Olumsuz şartlara rağmen yapılan geziler UNAMI'nin bölgelerin endişeleri konusunda geniş fikir sahibi olmasını sağlamıştır. Bu gezilere ilaveten Bağdat'taki siyasi parti temsilcileri, parlamenterler ve Irak vatandaşlarıyla da görüşmeler yapılmıştır.
Uzlaşma Sağlayıcı Önlemler: Çalışmanın son ancak hayati önem taşıyan kısmını, her bir bölgenin kendine özgü şartlarına göre güven artırıcı önlemlerin belirlenmesi oluşturmaktadır. UNAMI çalışması tüm bölgelerde azınlıkların haklarını garantiye alacak, yeniden yapılanma ve gelişmeyi bir arada sağlayacak önlemlerin belirlenmesini amaçlamaktadır.
İkinci aşamada UNAMI, Telafer, Telkeyf, Şeyhan, Sincar, Musul, Hanekin ve Diyala'daki diğer ihtilaflı bölgelerin analizini yapmaya aynı yaklaşımla devam etmektedir. UNAMI analizlerini önümüzdeki haftalarda tamamlamayı ve üçüncü aşamada Kerkük ve komşu ilçeler üzerine yoğunlaşmayı planlamaktadır.
