Riskli Davranışların Dolaşım Sistemi Hastalıklarındaki Rolü. Prof. Dr. Selma KARABEY Halk Sağlığı Anabilim Dalı

Riskli Davranışların Dolaşım Sistemi Hastalıklarındaki Rolü

Prof. Dr. Selma KARABEY

Halk Sağlığı Anabilim Dalı

Dersin Öğrenim Hedefleri

Ders sonunda öğrenci,

• Kalp-damar hastalığı gelişimini artıran riskli davranışları sayabilmeli,

• Davranışsal faktörlerin kalp-damar hastalıklarının gelişimindeki etki mekanizmalarını açıklayabilmeli

• Riskli davranışlarla sosyo-ekonomik faktörlerin ilişkisini açıklayabilmeli,

• Stresin kalp-damar hastalıklarının gelişiminde ve prognozundaki rolünü açıklayabilmeli,

• Hastada varolan ve dolaşım sistemi hastalıklarına

yol açan riskli davranışları (tütün, hareketsiz yaşam,

kötü beslenme vb) sorgulayabilmelidir.

Kardiyovasküler Hastalıklar

 Koroner Kalp Hastalığı ( MI, angina, koroner yetmezlik, koroner ölüm)

 Serebrovasküler Hastalık ( İnme ve geçici iskemik atak)

 Periferik Vasküler Hastalık

 Konjestif Kalp Yetmezliği

 Hipertansiyon

 Kalp Kapak Hastalıkları

 Konjenital Kalp Hastalıkları

Küresel Kardiyovasküler Hastalık Epidemisi

• Bulaşıcı olmayan hastalıklar ( kardiyovasküler hastalıklar, kanser, diyabet, kronik akciğer

hastalıkları) küresel tüm ölümlerin 2/3’ ünü oluşturmaktadır.

• Yüksek gelirli ülkelerde % 87

• Yüksek-orta gelirli ülkelerde % 81

• Düşük-orta gelirli ülkelerde % 56

• Düşük gelirli ülkelerde % 36

Küresel Kardiyovasküler Hastalık Epidemisi-2

• Kardiyovasküler hastalıklar 2011’ de 17 milyon insanın ölümüne yol açtı,

• Oransal olarak 10 ölümden 3’ünün nedeni oldu,

• 7 milyon insan iskemik kalp hastalığı,

• 6,2 milyon insan inme nedeniyle kaybedildi.

• 2030’ da toplam rakamın 23.3 milyona ulaşması bekleniyor.

• 203.457 ölüm ile Türkiye’de de en sık ölüm

nedeni

Kardiyovasküler Hastalıkların Risk Faktörleri-1

1. Yaş (erkeklerde ≥45, kadınlarda ≥55 veya erken menopoz) 2. Ailede kalp hastalığı öyküsü

(birinci derece akrabalardan erkekte 55, kadında 65 yaşından önce koroner arter hastalığı öyküsü)

3. Sigara içmek

4. Yüksek kan basıncı (Hipertansiyon)

(Kan basıncının 140/90 mmHg’ın üzerinde olması) 5. Hiperkolesterolemi

(total kolesterol 200 mg/dl’ın üzeri,

LDL-kolesterol (kötü kolesterol) 130 mg/dl’ın üzeri)

6. Düşük HDL-kolesterol (iyi kolesterol) değeri (<40 mg/dl)

Kardiyovasküler Hastalıkların Risk Faktörleri-2 7. DM (şeker hastası) olmak

8. Obezite

9. Stresle baş edememe 10. Fazla alkol tüketimi

11. Fiziksel aktivitenin az olması

12. Doğum kontrol hapı kullanımı (sigara içiliyorsa)

13. Menopoz

Nedenlerin nedenleri

• İskemik kalp hastalığı

– Tip 2 diyabet – Kolesterol – Kan basıncı

• Fiziksel inaktivite

• Yağ alımı

• Aşırı kilo

• Alkol

• Sigara

– Yaş – Eğitim – Gelir

8

Hastalık grubu için 200’e yakın risk faktöründen söz edilse de, kontrol altına alınabilecek faktörler,

• hipertansiyon,

• hiperlipidemi,

• obezite,

• diyabet,

• sağlıksız beslenme alışkanlığı,

• sigara içme,

• fiziksel hareketsizlik,

• stresli yaşam tarzıdır

Diyabet, Hiperglisemi ve Hiperinsülinemi

• Büyük Damar Hastalığı:MI, inme ve periferik damar hastalığı

• Mikrovasküler Hastalık:Retinopati, renal hastalık ve kardiyomyopati

• Diyabet ve hiperglisemi; ateroskleroz, obezite ve hiperlipidemiye yol açar.

• Diyabetli hastaların %60’ında kardiyovasküler olay gelişir, daha çok kadınlar etkilenir, sonrasında

prognoz diyabeti olmayanlara göre daha kötü gidişlidir.

Diyabet, Hiperglisemi ve Hiperinsülinemi-2

• Tüm dünyada 2010 yılı için tahmin edilen

diyabetli sayısı 285 milyon (dünya nüfusunun

%6,6’sı)

• 2030 yılına kadar 438 milyona yükselmesi bekleniyor.

• Diyabetik hastalar diyabeti olmayanlara göre

2-6 kat daha fazla kalp ve damar hastalıklarına yakalanmaktadır.

(Türkiye Kardiyovasküler Hastalıklar Önleme ve Kontrol Programı 2010-2014)

Obezite

• Vücut Kitle İndeksi(BMI):

-25’in üzerinde hafif şişman(fazla kilolu),

-30’un üzerinde obez olarak tanımlanmaktadır. (Eckel-Krauss 1998)

• BMI’de 1 ünitelik artış hipertansiyon gelişimi için

%12‘lik bir artışa yol açmaktadır. (Nurses Health Study 1998)

• Obezite yüksek kan basıncı, hiperlipidemi, diyabet ve insülin rezistansı ile ilişkilidir.

• Hastanın kilo vermesiyle hiperlipidemi ve insülin rezistansı geriler. (Paisey et al. 1998)

Obezite-2

• Her yıl dünyada en az 2,6 milyon kişi aşırı kilo veya şişmanlık sonucunda hayatını

kaybetmektedir.

• Avrupa ülkelerinde yaklaşık 400 milyon

yetişkinin fazla kilolu olduğu, bunların 130

milyonunun ise obez oldukları bildirilmektedir

• Avrupa Obeziteye Karşı Koyma Beratı’nın amacı önümüzdeki 4-5 yıl içerisinde, özellikle çocuk ve adolesanlarla ilgili olmak üzere, gözle görülebilir bir ilerleme sağlamak. En geç 2015’e kadar bu eğilimin tersine çevrilmesi mümkün olmalıdır.

(Türkiye Kardiyovasküler Hastalıklar Önleme ve Kontrol Programı 2010-2014)

Obezite-3

Berat şu önemli faaliyet alanlarını tanımlamaktadır:

• özellikle de çocuklara yönelik olan, pazarlama baskısını azaltmak;

• anne sütü ile beslemeyi özendirmek;

• işlem görmüş ürünlerdeki özel olarak eklenmiş serbest şekerleri, yağ ve tuzu azaltmak;

• gıdaların besin etiketlemesinin yeterliliği;

• daha iyi kent tasarımı ve ulaşım politikaları ile bisiklet sürme ve yürümenin teşvik edilmesi.

Diyet

Karbonhidratlar:

• Kompleks karbonhidratların yüksek oranda tüketimi düşük kardiyovasküler ölüm oranları ile birliktedir.

• Meyve ve sebzelerde var olan lifler barsaklarda yağ ve kolesterol emilimini azaltmaktadır.

• Ancak rafine şekerlerle ölüm oranları arasında pozitif ilişki mevcuttur.

Yağlar:

• Kan kolesterol düzeyleri koroner kalp hastalığının güçlü bir uyaranıdır.Özellikle LDL en aterojenik

formdur.HDL ise hastalıktan koruyucu özellik gösterir.

Diyet-

Tuz Tüketimini Azaltmak

• Günlük tuz tüketimi hipertansiyon gelişiminde etkili

• İnsanlar fazla tuz tüketiyor (9-12 gr/gün)

• Tuz tüketimini azaltmak kalp hastalıkları ve inmeyi azaltmak için en maliyet-etkin

uygulamalardan biri.

• DSÖ günde 5 gr dan az tuz öneriyor.

• Potasyumdan zengin gıdalar kan basınıcını

azaltıyor.

Alkol Kullanımı

Alkol Kullanımı,

• Kan basıncını yükseltir ve inme riskini arttırır,

• HDL kolesterol ve trigliserit düzeylerini arttırır,

• Fibrinojen, platelet agregasyonu ve fibrinoliz üzerine etkilidir,

• Konjestif kardiyomyopati, kardiyak aritmiler ve ani ölüm ile ilişkilidir.

Sigara kullanımı

• Aterosklerotik lezyonları, kronik arter endotel hasarına yol açarak tetiklemektedir,

• Akut olarak sempatik sinir sistemini tetikler,

• Pıhtılaşmayı arttırır,

• ‘’Nikotin ve karbonmonoksit’’in trombosit adezyonu, akut koroner spazm ve taşikardi oluşturucu

farmakolojik etkileri,

• Akut MI, ani ölüm, inme ve periferik vasküler hastalık ile ilişkili.

Fiziksel İnaktivite

• Fiziksel inaktivite, ilk ve tekrarlayan ‘’Akut MI ve ani ölüm’’ bilinen risk faktörleri olan hipertansiyon,

hiperlipidemi, diyabet ve obesite ile ilişkilidir,

• Fiziksel aktivite: haftanın çoğu gününde, günde en az 30 dakika, düzenli, orta-yoğunlukta aktivitedir

• Fiziksel aktivite kardiyovasküler hastalık, diyabet, meme ve kolon kanseri riskini azaltır.

Stres

• Bireyin duygusal ya da fiziksel durumuna karşı olası bir tehdit sezdiğinde, vücudunda ya da beyninde oluşan bir tepkidir.

• Bireyin fiziksel, psikolojik ve davranışsal sapmalarına neden olan dış şartlara karşı bir uyum tepkisidir.

• Organizmanın bedensel ve ruhsal sınırlarının tehdit edilmesi ve zorlanması sonucu ortaya çıkan bir

durumdur.

FİZİKSEL BELİRTİLER

Aşırı iştahsızlık

Kilo kaybı ve zayıflık

Sürekli yorgunluk ve halsizlik hali

Sıkça görülen baş ağrıları

Yüksek tansiyon

Nefes darlığı

Aşırı hassasiyet, duygulanma ve gözlerden yaş gelmesi

PSİKOLOJİK BELİRTİLER

Bir işe sürekli olarak odaklanamama

Depresyon-özsaygı ve özdeğerde azalma

Diğer insanların fikirlerine çok fazla önem verme

Karar verme ve bir işi başlatabilme yetersizliği, genellikle kötümser olma

Artan bir şekilde hayal kurma

Sağlığın Belirleyicileri

Toplumsal Ekonomik Politik Kültürel Çevresel ETKENLER Yaşam ve

Çalışma Koşulları:

Gelir Eğitim Meslek

İşsizlik Doğal Çevre İnşa Edilmiş

Çevre Sağlık Hizmetleri Sosyal

Ailevi ve Topluluk

Ağları Yaşam

Tarzı

Cinsiyet Yaş

Irk Biyoloji Genetik

Riskli davranışlarla sosyo-ekonomik faktörlerin ilişkisi

• Kişisel davranışlar ve alışkanlıklar (sigara kullanımı, alkol kullanımı, diyet ve fiziksel

egzersiz) değişik sosyoekonomik düzeylerde eşit olmayan bir dağılım gösterebilirler ve

sağlık eşitsizliklerinin göstergelerinde önemli bir ağırlığa sahiptirler.

• Madde kullanım ve davranış paternleri

ülkeden ülkeye de değişkenlik göstermektedir.

GENÇLER ARASINDA

SİGARA İÇİMİNİ BELİRLEYEN BİR FAKTÖR;

YOKSULLUK

Systematic Review of the Link Between Tobacco and Poverty, WHO Publications, April 2011

Yoksulluk arttıkça tütün kullanımı artmaktadır.

Yoksulluk ve tütün kullanımı arasındaki en güçlü ilişki

diğer yaş gruplarıyla kıyaslandığında GENÇLER arasındadır

Systematic Review of the Link Between Tobacco and Poverty, WHO Publications, April 2011

Riskli davranışlarla sosyo-ekonomik faktörlerin ilişkisi-2

• Sigara kullanımı genellikle düşük sosyoekonomik

gruplarda izlense de, Güney Avrupa’ da yüksek gelirli kesimlerde özellikle de kadınlarda izlenmektedir.

• Obezite ve ölçüsüz alkol tüketimi genellikle zengin ülkelerin düşük sosyoekonomik gruplarında

izlenmektedir.

• Dünya nüfusunun % 65’ i obezitenin zayıflığa göre daha fazla ölüme yol açtığı bir ülkede yaşamaktadır, bu durum tüm yüksek ve orta gelirli ülkeleri

kapsamaktadır.

Riskli davranışlarla sosyo-ekonomik faktörlerin ilişkisi-3

• Düşük ve orta-düşük gelirli ülkelerde bitkisel yağlar ve şeker,

• Orta-yüksek gelirli ülkelerde bitkisel yağlar, şeker ve et,

• Yüksek gelirli ülkelerde bitkisel yağlar ve et temel besin gereksinimlerini oluşturmaktadır.

• Sağlıklı beslenme için şeker ve tuz tüketimi

azaltılmalı, günlük yağ tüketimi

doymuş yağlardan

ziyade doymamış yağlardan

Riskli davranışlarla sosyo-ekonomik faktörlerin ilişkisi-4

• DSÖ günlük beş ve üzeri sebze-meyve porsiyonu tüketimini yeterli sebze ve meyve tüketimi olarak bildirmektedir.

• Gelişmekte olan ülkelerde, özellikle de düşük gelir gruplarında günlük önerilen ez az 400 gr sebze ve meyve tüketim miktarı yakalanamamaktadır,

• Bu miktar minimum değer olup hedef değer değildir,

• Bu ülkelerde et ve süt ürünleri tüketimi de aynı

şekilde düşük düzeydedir. (Fruit and Vegetables for Health Report of a Joint FAO/WHO Workshop,1–3 September 2004, Kobe, Japan)

Hastamızda Neleri Sorgulayalım?

Anamnezde,

• Boy ve kilo (BMI hesaplanarak obezite değerlendirmesi)

• Sigara öyküsü (Kullanıyor mu, kaç paket/gün/yıl, çevresel maruziyeti var mı?)

• Alkol kullanım öyküsü (Kullanıyor mu, ne tür alkollü içecek kullanıyor, hangi miktar ve sıklıkta)

• Beslenme alışkanlıkları (Hangi besin gruplarını hangi miktar ve sıklıkta tüketiyor, şeker ve tuz tüketim miktar ve sıklığı, fast-food tarzı zararlı olabilecek beslenme alışkanlıkları var mı? )

• Diyabet, hiperlipidemi ve hipertansiyon mevcudiyeti (Bilinen diyabet, hipertansiyon ve hiperlipidemiye ait kişisel ya da ailesel öykü mevcudiyeti, gerekli durumlarda olabilecek semptomların sorgulanması)

• Fiziksel aktivite (Düzenli spor yada fiziksel aktivite yapıyor mu, haftada kaç gün- kaç dakika, aktivitenin şekli ve yoğunluğu, yapılan aktivitenin kişinin yaş grubuna,sağlık durumuna uygunluğu)

• Stres durumu ve ya kaynaklarının mevcudiyeti (Kişinin sosyoekonomik ve gelir durumu, mesleği, A tipi kişilik mevcudiyeti gibi stres faktörleri

sorgulanmalıdır)

Son söz yerine…

Kaynaklar

• Oxford Textbook of Public Health,Cardiovasculer and Cerebrovasculer Diseases,Roger Detels, Robert Beaglehole, Mary Ann Lansang, Martin Gulliford, Oxford Univercity Press, 2009

• Hurst’s The Heart,A History of The Heart, The Burden Of İncreasing Worldwide Cardiovasculer Disease, Valentine Fusler, R.Mayne Alexander, Mc Graw-Hill Medical,2004

• Managing Cardiovasculer Risk, Socioeconomic aspacts of risk prediction, Owerweight, physical inactivity, insulin resistance, impaired glucose tolerance, diabetes, the metabolic syndrome and the cardiovascular risk, Ian M.Graham Ralph D’Agustino, Clinical Publishing Oxford, 2007

• Global Atlas on Cardiovascular disease prevention and control,Shanti Mentis, Pekka Puska, Bo Norrving,WHO in Collaboration with the World Heart Federation and the World Stroke Organization, 2011

• 66.World Health Assembly Foolow-up to the Political Decleration of the High-level Meeting of the General Assembly on the Prevention and Control of Non- communicable Diseases, May 2013

• Development of a limited set of action plan indicators to inform reporting on progress made in the implementation of the WHO Global Plan for the Prevention and Control of Noncommunicable Diseases 2013-2020, August 2013

• Global Strategy on Diet, Physical Activity and Health, WHO 2004

• Poverty; Assessing the distribution of health risks by socioeconomic position at national and local levels, Tom Blakely, Simon Hales, Alistair Woodward, WHO Protection of the Human Envirronment , Geneva 2004

• A Conceptual Framework for Action On The Social Determinants of Health, WHO, Geneva 2010

• Stres Yönetimi, G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi Cilt 21, Sayı 1 (2001)

WEB Kaynakları

• Cardiovasculer diseases(CVDs) WHO

• http://www.who.int./cardiovasculer_diseases/en/

• ADA Standarts of Medical Care 2013 FİNAL 21 Dec.2012

• http://care.diabetesjournals.org/content/36/supplement_1/S11.full

• Cholesterol Range Chart-Vaughn’s Summaries

• http://www.vaughns-1-pagers.com/medicine/cholesterolrangehtm.

• Türkiye Hastalık Yükü Çalışması 2004, T.C.SAĞLIK BAKANLIĞI, REFİK SAYDAM HIFZISSIHHAMERKEZİ BAŞKANLIĞI, HIFZISSIHHA MEKTEBİ MÜDÜRLÜĞÜ, Prof. Dr. Necdet ÜNÜVAR, Dr. Salih MOLLAHALİLOĞLU, Uzm. Dr. Nazan YARDIM

• http://ekutuphane.tusak.gov.tr/kitapalr/turkiye-hastalik-yuku- calismasi.pdf