Sulama Yatırım Projelerinde Tarımsal Ekonomi Çalışmalarının Yeri Ve Önemi
Aslı ERDENĐR SĐLAY1 Suna TEKĐNER2 Ahmet TOMAR3
1. GĐRĐŞ
Yaşamın bir parçası olması nedeniyle toplumlar, su kaynaklarından yararlanmak ve zararlarından korunmak zorunluluğunu sürekli hissetmiştir. Bir başka deyimle sulardan yararlanma ve zararlarından korunma çabası insanlık tarihi kadar eskidir.
Sulardan yararlanma olanaklarını bulabilmiş toplumlar, eski Mezopotamya ve Mısır'da olduğu gibi dönemlerinin en zengin ve ileri medeniyetlerini kurmuşlar, su kaynaklarından yararlanamayan toplumlar, yerleşim bölgelerini terk etmek, göç etmek zorunda kalmışlardır. Günümüzde göç olanaklarının kalmadığı ve de göçlerin beraberinde getirdiği ekonomik ve sosyal olumsuzluklar dikkate alındığında, ülkelerin mevcut su kaynaklarını en etkin bir şekilde geliştirip, değerlendirmeleri ve korumaları gerekmektedir.
Ülkemizde planlı dönemin başlangıcından bugüne, ekonominin dengeli ve sürekli büyümesi benimsenmiş ve politikalar bu yönde konulmuş ve de uygulamalar yapılmıştır.
Halen ülkemizde su kaynakları planlaması, geçmişte sadece su kaynağını geliştirme veya ekonomik büyüme esası göz önünde tutularak yapılmıştır. Oysa su kaynaklarını geliştirme projeleri sosyal ve ekonomik adaletin sağlanmasında bir araç olarak kullanılacağı gibi, su kaynakları bu amaçları da içerecek şekilde ele alınabilir. Son yıllarda bu yıllarda bu kapsamda çalışmalar yapıldığı, 1000 günde 1000 gölet, GÖLDES ve GÖLSU adı ile projelerin geliştirildiği görülmektedir. Ülkemizde mevcut bu yöndeki boşluğun giderilmesi su ve toprak kaynaklarının geliştirilmesi projelerinde tarımsal ekonomi çalışmalarının geliştirilmesi ve bu çalışmalardan daha etkin yararlanma ile söz konusu olacaktır.
Bilindiği gibi yatırım projelerinin ekonomisinde amaç, değişik seçeneklerin ekonomik yönden birbiri ile karşılaştırılmasını sağlamaktır. Burada dikkat edilmesi gereken birbiri ile karşılaştırılacak projelere uygulanacak kriter ve standartlardır.
Projelerin hazırlanmasında uygulanacak kriter ve standartların aynı olduğu görülmektedir.
Oysa bölgesel farklılıkların da dikkate alınarak standartların konulması gerekmektedir.
Bu nedenle aynı kriter ve standartları kullanılarak plan ve projeler yapılmakta, böylece yapılacak yatırımların en ekonomik şekilde gerçekleştirilmesine çalışılmakta, fakat projelerden beklenen fayda sağlanamamakta, yatırımın geri ödemesinde sorunlar yaşanmaktadır.
Sulama yatırım projelerine öncelik vermek, rantabil projeleri seçmek, rantabil olmayan projeleri elemine etmek amacı ile yapılan ekonomik ve mali analizlerde yıllık gelirlere karşılık, yıllık giderlerin ne olacağının tahmin edilmesi ayrıca projenin gerçekleşmesi ile yetiştiriciliği yapılacak ürünler için gerekli sulama suyunun hesaplanması, geri ödeme analizlerinde çiftçi ailelerinin su ücreti ödeme gücünün belirlenmesi gerekmektedir. Su ve toprak kaynaklarının geliştirilmesi için hazırlanan projelerde önerilen tesis ve hizmet harcamalarının parasal karşılığı o projelerden sağlanacak faydalar ile karşılaştırılarak planlama yapılır. Bunun için planlama çalışmaları içinde geçici işgal ve kamulaştırma yatırımları da yer alır. Yine yapılması planlanan projelerdeki mevcut sulardan bugünkü koşullarda nasıl yararlanıldığı ve su hakları bakımından gelecekte doğabilecek sorunların neler olabileceğinin de bilinmesi gerekir.
Su ve toprak kaynaklarının geliştirilmesi projelerinde taşkın sularının kontrol altına
1 DSĐ 2. Bölge Müd. Planlama Şube .Müdürü –Bornova / ĐZMĐR
2 DSĐ 7. Bölge Müd. Planlama Şube Müd. Tarımsal Ekonomi Başmühendisliği – SAMSUN
3 DSĐ 2. Bölge Müd. Planlama Şube Müd. Tarımsal Ekonomi Başmühendisi – Bornova / ĐZMĐR
alınması ile meydana gelecek faydalarında belirlenmesi projeye öncelik verilmesi açısından önemlidir
Su ve toprak kaynaklarının geliştirilmesi amacıyla hazırlanan projelerde yer alan tüm bu kriterlerin belirlenmesi ve faydalarının ortaya konmasında tarımsal ekonomistler projenin kademesine göre ön inceleme, master plan ve planlama aşamalarında tarımsal ekonomi, kamulaştırma, taşkın koruma ve su hakları konularında çalışmalar yapıp planlamacıya ana bilgiler vermektedirler.Tarımsal ekonomi çalışmaları, net gelir ve istihdam artışının hesaplanması, net gelir kaybının saptanması, taşkın koruma faydalarının belirlenmesi, su kullanma hakları öncelikleriyle doğacak hakkın tespitini yanı sıra proje alanı ve bölgesinin sosyoekonomik durumu ile ilgili geniş bilgiler vermektedir. Ayrıca proje alanının tarımsal potansiyelini, toprak-insan ilişkilerini, sosyal ve kültürel yapıyı ortaya koyması yönüyle su kaynaklarını günün koşullarına göre etkin kullanılmaları olanağını vermektedir.
Türkiye gibi nüfusu hızla artan, kişi başına düşen ortalama gelir düzeyi düşük ve sanayileşmeye geçiş aşamasında bulunan ülkelerde, tarım ürünlerine karşı olan talep her yıl önemli oranlarda yükselmektedir. Bir yandan artan gereksinimin karşılanması, diğer yandan dışsatım olanaklarının geliştirilmesi yoluyla sanayileşmeye yönelmek için gerekli hammadde ve dövizin elde edilmesi, kırsal kalkınmanın sağlanması, tarımsal üretimde sürekli ve hızlı bir artışın sağlanması ile olasıdır.
Tarımsal üretime tahsis edilecek arazilerin sınırına gelinmesi, tarım arazilerinin her geçen gün amaç dışı kullanılarak başka kullanımlara tahsis edilmesi sonucunda, 1960 sonrası dönemde tarımsal üretimdeki gelişme arazi tasarruf edici teknolojilerin kullanılması, entansif tarımın yaygınlaşması ile olmuştur. Entansif tarım uygulamasının temel girdisi sulamanın yaygınlaşması ise, planlı dönem boyunca toprak ve su kaynaklarının geliştirilmesine verilen önemle gerçekleşmiştir. Tarıma açılabilecek arazilerin sınırına gelinmesi, diğer kullanımlara yoğun bir biçimde tahsis edilmesi önemli bir faktör olmakla birlikte, toprak ve su kaynaklarının geliştirilmesinde etkili bir faktörde, projelerin finansmanını sağlanmasında, dünyadaki gelişmelere bağlı olarak, uygun bir ortamın sağlanmasıdır.
Ülkemizin büyük bir bölümünün kurak ve yarı kurak iklim kuşağında yer aldığı göz önünde tutulursa, su kaynaklarının geliştirilmesi daha da önem kazanmaktadır, bu nedenle, kalkınma planlarımızda su kaynaklarının sulama amacıyla planlanması, geliştirilmesi için yatırımlar öngörülmektedir. Bu yatırımlardan amaçlanan faydanın ülke ekonomisine dönüşünün sağlanması, sulamaya açılan alanlarda sulama oranlarının en yüksek düzeye getirilmesi ve birim alandan en yüksek verimin alınması ile olanaklıdır.
Bunun içinde iyi bir toprak etüdü ve uygun sulama sistemi yanı sıra tarımsal ekonomi çalışmalarının en önemli bölümünü oluşturan bölgesel koşullara uygun yüksek verimli, pazar olanakları iyi, çiftçilerin benimseyeceği bir ürün deseninin seçilmesi ve proje faaliyete geçtikten sonra da bu ürün deseninin devamlılığını sağlayacak istikrarlı bir fiyat politikasının belirlenmesi, sulama proje alanı büyüklüğünün sağlıklı bir biçimde saptanması ile olasıdır.
Tarımsal ekonomi çalışmaları, su kaynaklarının geliştirilmesinden ve korun- masından sağlanan faydayı en büyükleyecek (maksimize edecek) etkin bir planlama yapılmasına olanak tanıması açısından önem taşımaktadır. Su ve toprak kaynaklarından yararlanan Đnsan kitlesini içine alan tutarlı bir ekonomik ve sosyal politika en az mühendislik hizmetleri kadar önemlidir. Bu kitlelerin ekonomik ve sosyal davranışları, beklentileri, gereksinimleri, değer yargıları kaynaklarımızın korunup geliştirilmesinde dikkate alınması gereken ön koşullar olmalıdır. Bu yönüyle de tarımsal ekonomi çalışmaları önem taşımaktadır.
Bu bildiride su ve toprak kaynaklarının geliştirilmesinde tarımsal ekonomi çalışmalarından daha etkin bir şekilde yararlanılması gerektiğini, bu nedenle tarımsal ekonomi çalışmalarının günün koşulları dikkate alınarak ve yeniliklerin irdelenerek yeni yöntemlerin geliştirilmesi,
Projede öngörülen ürün deseni ile proje gerçekleştikten sonra uygulamadaki ürün deseninin tarımsal ekonomi çalışmalarından kaynaklanmadığını, öngörülen ürün deseninin fiyat istikrarsızlığından dolayı gerçekleşmediğinin ortaya konması,
Projeyi yürüten kuruluşun üretimin programlanmasında, planlanmasında söz sahibi olmasını sağlayacak yasal düzenlemelerin yapılmasını,
Su ve toprak kaynaklarının geliştirilmesi projelerin uygulaması sonunda, proje sonucunda, proje sonrası değerlendirmede tarımsal ekonomi çalışmalarına yer verilmesi,
Sulama sonuçlarını inceleyen çalışmalarda tarımsal ekonomi çalışmalarından yararlanılabileceği ve su kaynaklarının geliştirilmesi projelerinde tarımsal ekonomi çalışmalarının önemi üzerinde durulacaktır.
2. SU VE TOPRAK KAYNAKLARININ GELĐŞTĐRĐLMESĐNDE PLANLAMA Genelde sulama projelerini güçleştiren iki sorun karşımıza çıkmaktadır, birinci sorunun kaynağı, konuya bakış açıları ve yaklaşımları farklı fazla sayıda ilgi grubunun bulunmasıdır, ikinci sorun ise su ve toprak kaynaklarını geliştirme projelerinin, bazıları birbirleri ile tutarlı, bazıları ise çelişkili amaçlar kümesini gerçekleştirmek durumunda olmasıdır.
Sulama projelerinin hazırlanmasında görev alan başlıca ilgi grupları mühendis, tarımcı, tarımsal ekonomist, ekonomist, plancı ve sosyologdur. Ancak görev alan ilgi grupları dışında görüşleri alınan ilgi grupları da politikacılar ve çiftçiler olmaktadır.
Tarımcı, sulamanın optimum düzeyde gerçekleştirilmesi, sulamaya yönelik ürünün çeşitlendirilmesi (2. ve 3. ürün yetiştirmeye olanak vermesi gibi) üretimin yeniden düzenlenmesi çalışmaları ile sulamanın planlanmasında ilgi gurubu olarak yer alır.
Mühendis, fiziksel yapıların gerçekleştirilmesinde kullanılacak standartların emek yoğun ya da sermaye yoğun teknolojiler mi olacağını ülkenin koşullarını dikkate alarak değerlendirmesi, tarımcı mühendis ile tarımsal ekonomistin verdiği donelere göre projenin boyutlandırılması ve yapımı ile ilgili olarak görev almaktadır.
Ekonomik gelişmede sulamanın büyük katkısının olması politikacının konu ile yakından ilgilenmesinin en büyük nedenidir. Ayrıca iyi planlanmış sulama projelerinin istihdam yaratma, gelir dağılımının düzenlenmesi ve modern teknolojinin uygulanmasına olanak vermesi vb. katkıları da mühendis, tarımcı, ekonomist ve plancı için olduğu kadar politikacı için de önemlidir.
Plancı, artan ülke nüfusunun beslenmesi ve istihdam sorunlarının çözümünü genellikle kırsal alanda arar. Plancı için sulama projeleri bazı durumlarda entegre kırsal kalkınmanın gerçekleştirilmesinde bir araç olarak görülür.
Ekonomist, sulama projelerinin planlanmasında daha çok bir kaynak ayırımı yönünden akar. Yatırıma ilişkin karar, teknik, idari ve yasal kriterler yanında projenin ekonomik, mali ve sosyal katkısının ışığında verilir. Ekonomist açısından, sulama projeleri alternatif kullanım alanı olan kıt kaynakların harcanması ile gerçekleştirilir.
Kaynakların optimal kullanımı, projenin amaçların ve alternatiflerin ekonomist tarafından iyi değerlendirilip, değerlendirilmediğine bağlıdır.
Tarımsal ekonomist, sulama alanında uygulanacak ürün deseninin belirlenmesi, sulama alanının boyutlandırılması, işletmelerin mevcut ve projeli koşullardaki durumlarının saptanması, fiyatların düzeyi, girdi kullanımı ve tedarik olanakları, pa- zarlama sistemi, tarımsal araştırma ve yayım, kredi sistemi, toprak - insan ilişkileri ve kamulaştırılacak alan için net gelir kaybının, fiili ödeme değerinin hesaplanması, sulama ile sağlanacak net gelir artışının ve geri ödeme durumunun hesaplanması, proje faydası ile masrafının belirlenmesinde görev alması ile ilgi gurupları içinde yer alır.
Bugüne kadar yapılan planlama çalışmalarında genellikle çiftçi görüşü dikkate alınmadan, arz odaklı planlama yapılmakta iken artık günümüzde talep odaklı ve çiftçilerin görüşü istekleri ile daha çok planlama yapılmaktadır. Oysa projenin sistem kapasitesini ve öngörülen ürün deseninin uygulanmasını belirleyen çiftçidir. Öngörülen ürün deseni çiftçi tarafından benimsenip uygulanmıyorsa proje amacına ulaşmaz.
Tarımsal ekonomi çalışmalarında ürün deseninin belirlenmesinde çiftçi alışkanlıkları ve eğilimleri dikkate alınmakta ancak kanımca bu yeterli değildir. Projenin bütününde çiftçi eğilimi dikkate alınmalıdır, tarım ekonomisi kongresinde olduğu gibi benzeri toplantılarda konunun gündeme getirilmesi yönüyle var olan büyük bir eksikliğin gi- derilmesine katkı koyacaktır. Çiftçi katılımını sadece sulamanın hizmete girdiği işletme aşamasın da düşünülmemeli, planlama aşamasında da çiftçinin katılımını sağlayacak düzenlemelerin yapılması gerekmektedir.
Sulama projeleri yukarıda sıraladığımız ilgi guruplarının çalışmaları ile projenin özelliğine bağlı olarak iki veya üç aşamada hazırlanmaktadır, bu çalışmalar sırasıyla;
1)Ön inceleme, 2 ) Planlama veya; 1) Ön inceleme 2 )Master plan 3 ) Planlama aşamalarında gerçekleştirilmektedir. Her aşamada yapılan çalışmalarda uygulanan yöntem aynı olmakla beraber, çalışmanın kapsamı ve kullanılan donelerin güvenirlilik derecesi aşamaya göre değişmektedir.
2.1 Ön Đnceleme Çalışmaları
Havza içindeki toprak kaynaklarının miktarlarıyla özellikleri, bu topraklarda yetiştirilen ve yetiştirilecek bitkiler, pazar durumları, yerleşim yerleri, buradaki top- lulukların ve endüstri tesislerinin su gereksinimleri ile Đlgili bilgiler derlenir. Đklim ve akarsuyun hidrolojisine ait doneler belirlenir, gereksinimlerin karşılanması için yapılması gerekli tesisler belirlenerek boyutları saptanır, maliyetleri hesaplanır, ekonomileri incelenir ve devam eden aşamalarda ele alınması uygun görülenler için tavsiyelerde bulunulur. Ön inceleme çalışmaları bir sonraki aşamada yapılacak çalışmalara da ışık tutar.
2.2 Master Plan Çalışmaları
Havza genelinde yapılan ön inceleme çalışmalarının devam eden aşaması, genellikle planlama çalışmaları olmaktadır, ancak planlama çalışmalarının büyük bir havza genelinde yapılması hem güç olduğundan, hem de uygulama programlarının uzun periyotlar kapsaması nedeniyle ileride yeni donelerin ışığı altında revizyona gereksinim duyulacağından gereksiz görülmektedir. Bundan dolayı, havza ön incelemesinin gözden geçirilmesi ile bir master plan hazırlanması ve bu planda teklif edilen projelerin tek tek planlama aşamasında etüd edilmesi daha uygun olmaktadır.
2.3 Planlama Çalışmaları
Uzun bir süreci kapsayan, temini oldukça zor ve pahalı meteorolojik,.hidrolojik, jeolojik, topoğrafik, tarımsal ve ekonomik çok yönlü istatistiki bilgiyi içeren sistematik done toplama faaliyetleri ile her biri başlı başına bir mühendislik disiplini konusu etüd faaliyetlerine dayalı olarak gerçekleştirilen çalışmalardır. Bu çalışmalar sonucunda ele alınmış olan projenin teknik, ekonomik ve mali yapılabilirliği ortaya konur.
Planlama çalışmalarında ihtiyaç duyulan, proje sahasındaki sosyal yapıyı, insan kaynağının nitelik ve niceliğini, projeli koşullara adaptasyon kabiliyetini, ekonomik ve idari yapının projeye yönelik etkilerini, projeli ve projesiz koşullardaki ürün desenlerini, gelir durumlarını, pazar araştırmalarını Đçeren bilgiler tarımsal ekonomi etüdleri ile sağlanmaktadır.
3. SU ve TOPRAK KAYNAKLARININ GELĐŞTĐRĐLMESĐNDE TARIMSAL EKONOMĐ ÇALIŞMALARININ YERĐ
Su ve toprak kaynaklarının geliştirilmesi proje ve uygulamalarında, niteliklerinin çok farklı olması nedeniyle, uzmanlaşma yönünde bir eğilim görülmekle birlikte, karşılaşılan sorunlar ve çözümleri birbirine benzemektedir. Su kaynaklarının geliştirilmesi, suyu kontrol altına alma ve düzenleme olanaklarının en iyi biçimde belirlenmesini, planlanmasını, projelendirilmesini, yapımını ve işletilmesini gerektirir, çok değişik alanları kapsamasına ve karmaşıklığına rağmen konunun her aşamasında çeşitli meslek disiplinlerinden pek çok uzmanın ortak çabası zorunludur.
Bu uzmanlaşma ve çeşitli meslekler arası ekip çalışmaları arzulanan düzeyde değilse de ülkemiz koşullarında bakıldığında bu uzmanlaşma ve disiplinler arası ortak çalışma en iyi DSĐ' de sağlanmıştır. Bunun sonucu olarak 1960 sonrası su kaynaklarının
geliştirilmesi hız kazanmıştır. Bir başka deyimle tarım arazisi tasarrufu ve dış kaynak olanakları yanında uzmanlaşmış bir kadronun ve de kuruluşun gelişmedeki katkısı yadsınamaz.
Tarımsal ekonomi çalışmaları ön inceleme, master plan ve planlama aşamalarında yapılmakta, çalışmaların her iki aşamasında da amaç birdir, fakat güven sınırları ve ayrıntıları değişiktir. Burada tarımsal ekonomi çalışmaları içinde yer alan tarımsal ekonomi, kamulaştırma, taşkın kontrolü ve koruma ile su hakları etüdlerinin ayrıntıları üzerinde durulmayacak, tarımsal ekonomi çalışmalarının su kaynaklarının ge- liştirilmesinde planlama içindeki yeri ve önemi özetle verilmiştir.
3.1 Tarımsal Ekonomi Etüd Sonuçları
Tarımsal ekonomi etüd sonuçları planlamacıya projeyi boyutlandırmasını sağlayacak ürün desenini, ürünlerin yetişme sürelerine göre su tüketimlerini, sulamanın faydasını, sağlanacak net gelir artışını, proje alanında arazi tasarruf şekli ve mülkiyet durumunu, işletmelerle ilgili bilgileri, su ücreti ödeme gücünü, projenin gelişme sürecini son yıllarda tercih edilmesi gereken sulama sistemi ve işgücü kullanımı ile istihdam artışını içeren doneleri vermektedir.
3.2 Kamulaştırma Etüd Sonuçları
Tarımsal ekonomi etüdlerinden yararlanılarak ekonomik analizlerde kullanılan faydalar yanında, projenin teknik bakımdan olabilirliği yanı sıra ekonomik bakımdan da en ucuza çıkarılması düşüncesi ön plandadır. Kamulaştırma etüd çalışmaları da projenin ekonomisini direkt olarak etkiler. Kamulaştırma etüdlerinin sonucunda planlamacının doğrudan yararlanacağı iki ayrı değer hesaplanmaktadır.
a - Kamulaştırmanın fiili ödeme değeri b - Kamulaştırılan sahalardaki net gelir kayıplarıdır. Kamulaştırma sonuçları sadece proje ekonomisi açısından değil, büyük bir projenin etkileri nedeniyle yerinden edilen büyük kitlelerin doğuracağı sosyal değişmelere önceden ışık tutması bakımından da önemlidir. Kamulaştırmadan etkilenecek aileler ve nüfus ile etkilenme durumlarını, iskan şekilleri ve yeniden iskan istekleri ile ilgili ayrıntılı bilgileri de vermektedir.
3.3. Taşkın Zararları Ekonomisi
Taşkınlardan dolayı meydana gelen zararların önlenmesi için yapılacak tesislerin proje aşamasındaki ekonomisi, genel olarak taşkın koruma faydalarının değeri ile ölçülmektedir. Taşkının yarattığı zararla, yapılacak tesisin yaratacağı faydanın karşılaştırılması ile proje ekonomisi hazırlanır. Taşkın Zararları; Doğrudan doğruya oluşan (direkt) zararlar, Dolaylı oluşan (endirekt) zararlar, Para ile ölçülemeyen zararlar
Taşkın kontrol projeleri taşkın tehlikesini azaltarak veya elemine ederek ve- rimliliğin artmasına neden olduğu gibi yerleşim yerlerinde sosyal güvencenin oluş- masıyla, sanayi ve ticari faaliyetler artacak, böylece yerleşim merkezlerinin gelişmesi de sağlanmış olacaktır.
3.4. Su Kullanma Haklan Etüdleri
Su kullanma hakları etüdleri proje ekonomisinde: Projenin yapılacağı su kaynağı üzerinde varsa su kullanma hakkının verilmesi, Saptanan su ihtiyacı ile hali hazırda kullanılan su arasındaki fark için ilave verilecek suyun belirlenmesi, Suyun kötü kullanılması ile israfının tespiti halinde ise gerekli suyun hak sahiplerine verilmesi, fazla miktarının da diğer sulanacak alanlara aktarılması, Projenin özelliğine göre suyun daha yüksek gelir getirecek alanlara tahsisi veya içme ve kullanma amacına tahsisi ile suyun kamulaştırılması Đçin ele alınıp değerlendirme yapılmaktadır. Su kullanma haklarının tespiti ve su haklarının hesaplanması tarımsal ekonomi çalışmaları içinde ele alınmaktadır.
4 - PROJE SONRASI TARIMSAL EKONOMĐ ÇALIŞMALARINDAN YARARLANMA
Proje sonrası tarımsal ekonomi çalışmalarından yararlanma önemli bugün için böyle bir uygulama yok, önceki yıllarda verimlilik raporları hazırlanmakta iken, son
yıllarda vazgeçilmiş, eksikliği hissedilmiş ve araştırma raporları adı altında çok kısıtlı olarak hazırlanmakta olduğunu görmekteyiz.
Bir projenin öngörülen esaslar doğrultusunda yürüyebilmesi için projede öngörülen düzenlemelerin yapılması gerekir. Đhtiyaç duyulan eğitim ve yayımın yapılması, kredi olanaklarının sağlanması, fiyat istikrarı ve pazarlama olanakları, tarımsal girdilerin tedariki gibi hizmetlerin verilmesi gibi. Ve projenin izlenmesi sulamaya açılan arazi, sulama suyu temini, ürünler ve yoğunlukları, yayım ve benimsenme oranı, verimler ve üretim düzeyleri proje alanındaki tarım işletmelerinin gelirleri ile gelirlerin dağılımı, beslenme ve refah düzeyi, projenin dışında kalan kırsal kesimde görülen etkilerin izlenmesi gerekir. Ayrıca projenin uygulandığı alanda toprak tuzluluğu ve erozyonu, tarımsal ürün ve girdi fiyatlarında oluşan değişik vb, sonuçlar da izlenmelidir. Bu aşamada da tarımsal ekonomi çalışmalarına yer verilmelidir.
Ülkemizde bu yönde detaylı bağımsız çalışmalar yapılmamaktadır, ancak bazı ülkelerde bu bilgilerin elde edilmesi ve değerlendirilmesi için ayrıca araştırma merkezleri kurulmaktadır. Örneğin, Meksika'da PIDER (Programa de Inversiones Para el Desarollo Rural), GĐDER (Centro de Investigacionnes del Desarollo Rural) kurulan disiplinler iarası özel araştırma merkezleridir. Merkezin elemanları, tarım ekonomistleri, ekonomistler, sosyal bilimciler (sosyolog, sosyal antropolog, tarihçi, dilbilimciler) ile Đletişim ve kamu yönetimi uzmanlarından oluşmaktadır.
Projenin bu şekilde değerlendirilmesi sonucunda teknik, ekonomik, kurumsal ve sosyal düzeyde saptanan sorunların çözümü için iyileştirme programı uygulanabilir. Özellikle sorunların saptanması iyileştirme koşullarının belirlenmesi olanağını vermesi yanı sıra aynı sorunların başka projelerde ortaya çıkmasını önler.
5. SULAMA SONUÇLARININ DEĞERLENDĐRĐLMESĐNDE TARIMSAL EKONOMĐ ÇALIŞMALARINDAN YARARLANMA
Sulama sonrası ortaya çıkan sonuçlarının değerlendirilmesinde tarımsal ekonomi çalışmalarından yararlanılması sulama yatırımlarında öngörülen faydaların değerlendirilmesi açısından önem taşımaktadır. Bugün böyle bir uygulama yok. Proje bütününde dikkate alınmayan ve sulama yatırımlarının etkisi ile oluşan çok sayıda gelişme, projenin gerçekleştirildiği bölgede ortaya çıkabilmektedir. Projenin beklenen sonuçları dışında sonuçlar doğuran bu gelişmeler, projenin beklenen sonuçlarını da etkileyebilmektedir. Bu nedenle, sulama sonuçlarını değerlendirilmesini sadece proje düzeyinde yapılacak incelemeler ve üretim sonuçları gibi istatistiki veri toplama çalışmaları ile sınırlamak, özellikle tarım dışı ve dolaylı etkilerin yeterince görülmemesi sonucunu verebilmektedir.
Bütün bu nedenlerle projenin yürütülmesinde sorumluluk üstlenen özellikle bu yönüyle sorumluluk üstlenen tarımsal ekonomistlere sulama sonuçlarının sosyo-ekonomik etkileri ve teknik etkinliklerinin araştırılması ve değerlendirilmesi konularında görev verilmesi gereği ortaya çıkmaktadır. Gelecekteki projelerin başarısı açısından bu önemlidir,
6. SONUÇ ve ÖNERĐLER
Bugün için ülkemizde su kaynaklarından beklenen düzeyde yararlanılamadığı görülmektedir. Toplam 28.05 milyon ha. işlenen tarım alanının 25.85 milyon ha.
sulanabilir arazi, ekonomik olarak sulanabilecek 8.50 milyon ha. sulanmakta olan 5,20 milyon ha. olduğu bildirilmektedir. Ayrıca sularımızın yıllık potansiyeli 186.05 milyar m3 olduğu tahmin edilmektedir. Komşu devletler hakkı vb. faktörler dikkate alındığında, teknik yönden yılda tüketilebilecek 95,50 milyar m3 dür. Buna ek olarak çekilebilir yıllık yeraltı su potansiyeli 12.2 milyar m3 olduğu belirtilmektedir. Halen yerüstü sulardan fiili yıllık tüketim 34 milyar m3, yeraltı sularından fiili yıllık tüketim 6.0 milyar m3 olarak saptanmıştır. Tüketici amaçlarla kullanılabilecek 110 milyar ma su potansiyelimizin ancak
% 40’nın kullanıldığı görülmektedir. Bir başka deyimle sularımızın üçte birinden yararlanıyoruz.
Bu duruma etki eden etmenler, kaynakların planlanmasından başlamakta ve son kullanım alanına kadar etkilerini sürdürmektedirler. Bu alanda karşılaşılan sorunlar; etkin bir planlamanın gerçekleştirilememesi, örgütlenmenin (kamu ve çiftçi bazında) yetersizliği, kurumsal yapılaşmanın dağınıklığı, personelin yetersizliği ve istenilen düzeyde eğitimin sağlanamamasına ilişkin sorunlar, yasal düzenlemelerden gelen sorunlar, işletme sorunları ve işbirliğinin yetersizliği başlıkları altında toplayabiliriz.
Karşılaşılan sorunlara yönelik önerilerimiz şunlar olacaktır:
Etkin bir planlamanın "gerçekleştirilmesi, bunun içinde, her karar aşamasında, açık olarak belirlenmiş bir politika olmalıdır. Böylece tüm kesimlerin, bürokratik kararsızlıkların alaca karanlığında didinmesi yerine aşağıdan yukarı olumlu önerilerin, yukarıdan aşağıya akılcı kararların akışı sağlanmalıdır. Sulama projeleri politik çıkarların etkisinden kurtarılmalıdır.
Etkin planlama için yapılması gereken, yukarıdan aşağı ve aşağıdan yukarı serbest ve geniş düşünce ve öneri akışının sağlanması gerekir. Mühendisler, tarım uzmanları, ekonomistler ve diğer meslek gurupları ancak gelişmeyi gerektiren nedenler, öncelikler, zamanlama, parasal sınırlamalar, politik baskılar ve toplumsal davranış biçimleri konularında yeterli bilgi edinirlerse daha etkin ve sağlıklı planlama yapabilirler.
Etkin planlama için diğer bir öneride, bölgesel bir geliştirme planının hazır- lanmasında değişik kuruluşlar arasında sürekli öneri ve karşı öneri akışının sağlanmasıdır.
Sulama projelerinden beklenen yararın sağlanması için rasyonel bir şekilde planlaması ve işletme sonrasında rasyonel kullanılması ile olasıdır. Projelerin teknik karakteristiklerinin saptanması ile ekonomik analizlerinin yapılmasının da hareket noktası yöre için önerilen ürün desenleridir. Proje için önerilen bitki desenlerinin mevcut koşullara göre en ekonomik ve ekolojik biçimde oluşturulması (su kaynağının miktarı ve seçilen ürünün su tüketimi) bu bakımdan çok önem taşımaktadır. Bitki desenlerinin seçiminde proje alanının toprak ve su kaynakları, ekolojisi, sulama suyu Đhtiyacı, iş gücü, sermaye, arazi varlığı, birim alandan sağlanacak üretim değerleri, pazarlama olanakları, kredi ve fiyat politikaları gibi değişkenlerin ayrıntılı bir şekilde irdelenmesi gerekir.
Bitki deseninin seçimi kadar önemli olan bir konuda çiftçilerin desenlerde ön- görülen oranlarda ekim - dikim yapmaları için, bu yönde eğitilmeleri, sermaye ge- reksinimleri karşılanmalı, uygun koşullarda girdi temini sağlanmalı, pazarlama olanakları iyileştirilmelidir.
Suyun ve toprağın kullanım amacına yönelik, su hakları, kamulaştırma yasası, yeraltı suyu kullanımı ile ilgili, geri ödeme koşulları, çiftçilerin Đşletme - bakım giderlerine katılmaları ve toprak - Đnsan Đlişkilerine yönelik yasal düzenlemeler yapılmalıdır. Çiftçi katılımı ve devir işlemleri gibi, sulama alanında meydana gelecek gelir artışı ile kamulaştırma alanlarındaki gelir kaybı beraberce tarımsal ekonomi raporları içinde değerlendirilmelidir.
Kamulaştırma nedeniyle doğacak sosyal sorunlarında ayrıntılı olarak tarımsal ekonomi, kamulaştırma ve planlama raporlarında yer alması gerekmektedir.
Hesaplanması zor olsa dahi taşkın koruma zararlarının ve koruma faydalarının hesaplanmasının da dolaylı zararlarda hesaplamalar da dikkate alınmalıdır. Bazı ülkelerde olduğu gibi sektörlere göre oluşan direkt zararların belli bir oranı dolaylı zarar olarak hesaplanması yönünde yöntemler geliştirilmelidir.
Su kullanma haklarında su hakkı, ekonomik, rasyonel kullanılan suyun su hakkı olabileceği kabul edilerek, bu yönde de yasal düzenlemeler yapılmalıdır.
KAYNAKÇA
ABĐDOĞLU, Abdûlmesih, "Tarımsal Ekonomi Etûdleri", DSĐ Đşletme Bakım Mühendisleri Semineri, DSĐ yayını, ANKARA , 1986
ABĐDOĞLU, Abdûlmesih, "Su ve Toprak Kaynaklarının Geliştirilmesinde Kuruluşlar arasında Koordinasyonun Önemi", Su ve Toprak Kaynakları Geliştirilmesi Konferansı Bildirileri, Cilt I. DSĐ yayınları, ANKARA -19B1
BALABAN, Ali, " Su Kaynaklarının Planlanması" A. Ü, Ziraat Fak. yayınları, No :972, ANKARA - 1986
BENLĐ, Erkan, "Devlet Sulama Şebelerinde Su Kullanımı Üzerinde Bir araştırma" A. Ü. Ziraat Fakiltesi yayınları, No: 748, ANKARA - 1980
DSĐ, "Sulama Projelerinde Su Kullanma Hakları Etüdlerinin Yapılması" DSĐ yayını ANKARA DSĐ, "Sulama Projelerinde Zirai Ekonomi Etüdlerinin Yapılması", DSĐ yayını, ANK - 1975
DSĐ, "Sulama Projelerinde Istlkçaf Kadameslnde Zirai Ekonomi Etüdlerinin Yapılması " DSĐ yayını ANKARA -1976
DSĐ, "Taşkın Zararları ve Korunma Faydalarının Hesaplanması", Tarımsal Ekonomi Semineri, DSĐ yayını, ANKARA - 1983
DSĐ, "GAP DSĐ çalışmaları", GAPi Tarımsal Kalkınma Sempozyumu, Ankara Üni.i, - 1986 DSĐ, "Kamulaştırma Etüdlerinin Yapılması El Kitabı" Tarımsal Ekonomi semi,DSĐ , 1983 DPT, "Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı", DPT yayınları, ANKARA - 1983
DEMĐRCĐ, Z, GÜNER, R., "Su Kaynakları Geliştirme Projelerinde Planlama Đşlemi", Su ve Toprak Kaynaklarının Geliştirilmesi Konferansı Bild.i, Cilt I, DSĐ yayınları, ANKARA • 1981 ESEN, Tuncel, "Taşkın Zararları ve Koruma Faydalarının Hesaplanması", DSĐĐşletme Bakım
Müh. Semineri, DSĐ yayınları, ANKARA -1986
KARATABAN, A. Yılmaz, "Su Kaynaklarının Planlama ve Đdaresinde Ekonomik ve Mali Fizibilite", DSĐ yayınları, ANKARA - 1976
KULGA, Dlnçer, "Su ve Toprak Kaynakları Projelerinde Planlama Aşamaları ve Bunların Kapsam ve Done Bakımından Farklılıkları", Su ve Toprak Kaynaklan Geliştirme Projeleri Planlama Semineri, DSĐ yayınları, ANKARA - 1986
KULGA, Dlnçer, "Su ve Toprak Kaynakları Projelerinde Ekonomik analiz", Su ve Toprak Kaynakları Geliştirme Projeleri Planlama Semineri, DSĐ yayınları. ANKARA - 1986 MUNSUZ, N., ÜNER, /., "Türkiye Suları" A. Ü. Ziraat Fak. yayınlan. ANKARA 1983 SAĞNAK, Bülent. "Su Kullanma Hakları Etûdlerlnin Yapılması" DSĐ Đşletme Bakım
Müh. Semineri, DSĐ yayınları, ANKARA - 1986
SEZEN, Necati, "Su ve Toprak Kaynaklarının Geliştirilmesi ile ilgili Bugüne Kadar Yapılan Çalışmalar" Su ve Toprak Kay. Gel.Konferansı, DSĐ yayını, ANKARA - 1981
SOYSAL, Tuncay, "Su ve Toprak Kay. Gel. ProjeDeğ. ve Kullanılan Kavramlar", Su ve Toprak Kay.Geliştirme Projeleri Planlama Semineri, ANKARA - 1986
SÖNMEZ, N., BALABAN, A.. BENLĐ, E., "Kûltürteknik" A. Ü. Ziraat Fakültesi yayını.
No : 911, ANKARA - 1984
TEKĐNEL, O., ÇEVĐK, B., "Türkiye'de Toprak ve Su Kaynaklarından Etkin Biçimde Yararlanmada Karşılaşılan Sorunlar", Su ve Toprak Kaynaklarının Geliştirilmesi Konferansı Bildirileri, Cilt I, DSĐ yayını, ANKARA - 1981
TOMAR, Ahmet, "Aşağı Gediz Projesi Kelebek Sulaması Tarımsal Ekonomi Ön Đnceleme Raporu" DSĐ II. Bölge Müd. Planlama Şube Müdürlüğü, ĐZMĐR -1987
