ft-, Quvaqgt

Tiirk Dilleri Arasfirmalart a, (1994): 145-158

Tiirkge !- -

0, Halagga

ft-, Quvaqgt

^{3 -,}

!-, v- ^Uzerine

Emine Ceylan (Ankara)

ilk

Tiirkge ve Ana Tiirkge ^xy- foneminin Quvag-Ttirk dillerinde gok geqitli geliqmeler gdsterdili, aynca Genel Ttirkgede bir

!- -

^{0 durumu oldu$u da}

biliniyor. Bu konu ^{zaman zaman} aragttrmactlarca incelendi. Bunlardan biri de

G.

Gtilsevin'in

"Tiirk

Dilinde Kelime Bagr Unsiizii Uzerine" adlt gahgmasr.l

Sozkonusu ^gahgmada, Genel Ttirkge y-

-

^{6,HalagEa ft- ve} Quvagga.f-, y-, v- bulunduran scizciikler kargrlagtrnlmtg ve $u sonuca vartlmry: Halagga

h:ler

^{yalnrz *p-'den} gelmez. Halaggaya gore daha eski bir donemde Ana Tiirkge'den kopmug olan Quvaqgadaki (?) J-'li bigimler bunun kamtrdrr. Bir h- > S- olayr diiqtiniilemezantabir.f- > ^ft- deligimi miimkiindiir ^(s. i97).

Vanlan tek sonug bu defil. Diler bir sonug -gok agrk bigimde belirtilmiq olmasa da- bu birincil .(- foneminin _Quvaqgada ^"kcik iinliisiini.in" ^durumuna gcire

de$igtifi, diiz

ijnliilerrJsn once

y-,

dudak i.inliilerinden 6nce ^v- oldufudur (s. ^198).

Giilsevin, tezini oncelikle _Quvaqga 'f-'li ^{bigimler i.izerine} kurmug (HalaEqa /r- ve Genel Tiirkge

y -

0'akargrhk). Doerfer'in, ^Halagga

h:lerin

tiimiini.i

*p-'ye

gcittirmesinin yanlrg oldu$unu ve bu yanltgrn da HaIaEga h- = Quvagga.f-

denklilinin

belirlenmemig olmasrndan kaynaklandrltnl ^cine si.iriiyor (s. 180. ^197).

B6yle bir

karqrlagtrrmada

bugiinkii

_Quvaqga verilere dayanrlarak

vaillacak

sonuglar

gok salhklr

olmayacaktrr. Quvagganrn cizellikle Macarcaya verdili ddiing sdzctikler gofu zaman kendi tarihsel ses geligimine de rgrk tutar. Aynca Tuna ve Volga Bulgarcasr veriler ile Quvaggaya girmig odiing sdzciikler ^de iizerinde durulmast ^gereken kaynaklardrr. Bu ^yazrrun amact, Gtilsevin'in tezi tizerinde kesin dofrular ^{cine siirmek} delil, yalnzca, Quvaggantn

sdz konusu oldu!u bir

aragttrmada, incelenmesi, deferlendirilmesi, yorumlanmast gereken daha ne kadar gok sorun ^ve

r _{TDAY Belleten 198'7: 173-200.}

146

EMINE CEYLAN

sonuglandlnlmasr gereken ne kadar gok tartrgma konusu oldulu iizerine bir deneme hazrlamaktr.

oncelikle, Giilsevin'in tezini rizerine kurdu[u Halagga fr-

-

Quvagga.f- denklili iEin bulabildifi altr scizcrikten dcjrt tanesinin etimolojileri tizerinde durmak istiyorum:

1. s. 181'de Tti. yann."yartn", Hal. hleri,'geE, sonraki zaman, akqam,,

scizcrikleri _Quvaqga

iir

"gece"

(iar - ^{ier bigiminde}

^yazrlmrq)

ile

birlegtirilmigtir. Grilsevin bununla

ilgili

olarak ^paasonen 140,ta sar

- ^jer

"gece"

ve

147'de sarla

- sorla "geceleyin" bigimlerinin

oldufunu belirtmigtir. oncelikle qunu belirtmek gerekir

ki,

paasonen'de yalnrz s.

140'ta ve yalnrz

iir, idr

"gece', _ve iirle,.geceleyin" bigimleri vardrr.

Scizctifitin etimolojisine gelince; euvagEa.fj"r once Ramsredt (1957:77) ve Rdsdnen (.1949:189) tarafindan ET

yrt, yr, tr"kuzey"

sozctilii

ile

ka- rqrlaqtrrrlmrqtrr. Anlam agrsrndan zayff olan bu etimoloji yerine Sereb- rennikov ve Adamovii tarafindan cinerilen etimoloji daha

do[m

gcirtin- mektedir. Serebrennikov (1966; 65) Quvaqga,fir'i Qeremi ^qge yiit..gece" ile birleqtirmeye Eahqmrqtrr. Adamovii (r9g5: 1 4-7 5) Serebrennikov'dan sriz etmeden _Qer. yiit _{< Eski Qer.} xyii6>

Quv. .fr'"r geligimini kesin bir gcizrim olarak sunmuqtur. Paasonen'deki

dr

biEimi de bunu destekler. ona gcire 6di.ingleme _13. ytizyrlda olmugtur ve bu dcinemde eeremiqge -dfonemi -r'ye defigmedili gibi _Quvagga ^*6 > r deliqimi de sona ermemiqrir.

2. Yine s. 181'de T'J'. yaz-, az- *yantlmak, hata iqlemek, azmak,,, Hal.

hdoz- eylemleri _Quvagga stlih "ginah" ile birleqtirilmigtir. Bu birlegtirme yaygln

bir

kanr olsa da kesin

de[ildir.

_euvaqga bigimin

srrih

olmasr beklenirdi. _Quvaggada bir -r- > -/- de[iqimi iEin baqka kanrr gcisterilemez.

Kendisinin de

belirttifi

_{gibi Quv.} strih'tTthfe.'deki ilik,.suq;' sdzciifiiyle birleqtiren gciriigler de vardrr (Eren _1972:25g).

3. s. 182'de T'f'. amul "sakin, uslu" ve Har. havur "sakin, sessiz, rssrz"

sozctikleri _Quvaqga simil

"hafif'

(iamal _olarak yazrlmrq) ile birleqtirilmiqtir.

Aynca _Quvagga

,fimil'n

Eski rrirkEe ytirliil

"hafif'

ve Hal.

yirlil

lle de ilgisi olabilecefii belirtilmi gtir.

Quvaqgada

-/l- > -ru- deliqimi dudak iinliileri

komqulufunda gergekleqmiqtir. scizcii$rin Eski rrirkge bigimlerinde dudak rinliisti yoktur:

uyg. yirlil. _{Bu durumda QuvaqEada} iinilbektenirdi. Ancak orta Trirkgede dudak iinli.ilii veriler goktur: NF yiir1ill, Sey.Ser. y{iqiil, Tuhfe. yiirliit

-

^yirlit

(Fazrlov 1966: f 59); seng.

yiirliil -

^{yerlil (clauson 1960:} 34i r). _euvagga

similbiqim|

Yegorov (1964:20l-), Riisiinen (1969: l9g) ve Doerfer (1973:

175) tarafndan yine _{Quvaqga Sim}

"yin,

sag"

(<

^*yar1;

MK yarl;

Tuhf ^.

yiiviin,

Tat. ydn, Bgk.

yon,

Nog.

yun ay.)

scizcriftine cjrnekseme ile

'i

"{

:n

:!

$il

P

$il

iI

i

'1lil|

1

-l

re bir

Ea

i-

rnde

iam"

ile

-

ier

IUnU IZ S.

,tz stir.

glsi

"l _ve ka- reb- riin-

" iie

sciz

ziim lore

r')'e

Hal.

rme las I

]ez.

i1 le

rda nIr:

ede

i4il tga'i3:

Lhf.

ile

TURKQE y-

-

0, ^{HALAQQA r1_,} _QUVASqA S_, r_, y_

UZERINE

t47 aErklanmrqfir.

iimil

^"yiin gibi

hafif'

(!). Hovdhaugen (1972:208) _{ise eski} bigimi ^*yeryiil olarak tasarlamaktan yanadrr.

QuvagEa igin her

iki

_Eriziim de olasrdr. Dudaksrllagma Eski _Quvaqgada,

difer

Tiirk dilleriyle aynr dcinemde gergekleqmiq goriinmektedir. ^*rJ > m

defiiqimi _Quvaggada oldukga yakrn bir dcjnemde ortaya qrktrfr igin, bu do- nemden once dudaksrllagmanrn gerqeklegmiq

oldufu

rahathkla diiqri- ntilebilir.

4. s.

180, 182-183'te "yorulmak" anlamrndaki T:i..

dr-

veHal. har, sozciikleri _Quv.

Swir- ile

birleqtirilmiq

ve

_Quvaqga scizcii[rin anlamr

"yorgunluktan bitap diiqmek" olarak verilmiqtir. Gtilsevin'in kullandrfr Paasonen'in sozhifti de (1950: 142) dahil olmak iizere higbir _QuvaqEa sozlijkte

Stvir:n

bu anlamr yoktur. Scizctifiin "uyumak, uyuqmak" anlam-

lan

verilmiqtir. Ancak Paasonen, Quvaqga sdzcti[iin krjkeni konusunda karar verememiq, Tat. _Qoyra- "yorgunluktan bitap dtiqmek" ile karqrlaqtrrmrq ve bunu da soru iqareti ile vermiqtir.

Scizcii$iin hem anlam, hem de ses agrsrndan uygun olan etimolojisi rekin

( 197 5 : I 96) tarafindan yaprlmrgtrr:

Quv. Stvir- "uyumak"< ^*yuwur-

<

^*yuwru-

< ^*yun- <

^*udt-

_=Tli'.

(Uyg.) uudt-, uwdt- ay., Uyg., MK, Yak. u "uyku".2

2 Halagga /z- - Quvagga.(- denklifi drgrncla da belirgin etimoloji yanrlgrlarr vardrr. or. :

S. l8l, not 1'de Tij. gece adt, geq- eylemi ile iliqkilendirilmiqtir. Tarihsel sesbilgisi agrsrndan boyle bir birleqtirme yaprlamaz, Tiirkqe gece adt, keg- "gegmek" eyleminden defil,

kdE adtndan eski yiinelme-kalma eki -e ile tiiremigtir. Bugtin ^yazr dilinde (Ttirkiye Tiirkgesi) her

iki eylem araslnda seslik bir aynm yoktur. Ancak hem tarihsel veriler, _{hem de} kapal ve agtk e

fonemleri arastndaki ayrtmr koruyan veya bu aynmla ilgili seslik izler tagryan Tiirk dilleri gece'nin kapah uzun e ile kurulmug kiq "geg" adrndan getdi[ini, geg- "gegmek" eyleminin ise agrk krsa e ILe kcig- bigiminden geliqtipini g0sterir. Bu konudaki en onemli veriler oiarak ^gunlar gosterilebilir:

Or.kipe "gece"; MKe,f "geg",kl7- "gecikmek",krEe"gece"; NFkeE--,gecikmek",kiqe

"gece"; Az. geq "geQ" _, gece "gece"; Trkm. giE "geE', . gice'.gece"; yak. kies "geE" _, kiehe.,gece,';

Hal. kieqe, keSe "gece"; Mac. kdsb ( kel6) "geq',, klsik- (keqik-) ',gecikm&'; < *k6g,;*eg-.

Fakat: Or. krig- "gegmek"; Uyg., MK, NF kt)g-., Az. geg-;'trkm. kiig-;yak. ktis-:Hal. kiQ_ ay

S. 186'daki vugah "ocaprn iki ucundaki gukurlar" sdzciiftintin Tararca ugakbigiminden alrnmrg oldufu taqrdrfr -g- fonerninden kolayca anlagrhr. _Quvaggada birincil g- yoktur, her durumda i'ye degiSmigtir. Bugiin _Quvaggada bulunan g iinsiizii ya r, i tinliileri oniindeki r'den geligmiqtir ya da ddiing bir sdzciik iginde yer ahr (Az sayrda sdzctikte *y- fbnemi de g-'ye deEiqmigtir. Bu durum Eski Quvaqganrn diyalektleriyle ilgilidir. Or. Quv. gakan"bir geqit hasrr otu" = MK, ^Tat. yiken "hasrr yaprlan kovalak otu,,). Aynr qey euvaqga viCe ^,,kalEa,, iEin de gegerlidir. quv _. viC e < T at. d _E a "arka, _{srrt,, ;} MK' da uga,, urt, arka,, .

s. 193'te T'j. oluk "oluk, yalak" ve Hal. holluk "oluk", _euvagga yatak "depirmen olufu"

ile birlegtirilmigtir.

Burada drizeltilmesi gereken iig sorun vardrr: Birincisi, _Quvaqga s6zc.i,k yalak depil vaLak'tr. ikincisi,yazrdabelirtildifigibisozciikpaasonen'd,e2'72.sayfadadefil _196.

TL

148 EMINE CEYLAN

Araghrmada gciz cinrine ahnmasr gereken sorunlar:

l.

Quvagga bir r

/

I dilidir ve bir z / _S dlli olan Ana Trirkgeye defiil, Ana

QuvaqEaya, oradan dabir r

/l

dili olan ilk Tiirkgeye gider.

2.

ilk

Ttirkgenin ilk doneminde Ana Altayca *p- fonemi bu bigimde ya da

D-'ye deligmig olarak zaten korunuyordu ve Eski Quvaqgaya da h- olarak geEmiqti. Bunu Macarcanrn Eski Quvaggadan almrq oldufu ve soz bagrnda h- bulunduran bir scizctikten anhyoruz:

Mac. hurok "ilmik, _halka, dtifitim, tuzak" < EQuv. xhuruk

1

^xpurka ₌

MKuruk

"ip, urgan", Alt., Tel., ^Sag., $or uruk"atlan yakalamak igin kul- lantlan

ilmikli

slnk", Krrg. lqurilg ay., Tuv. urulg "llm1kli

ip"

ay. = ^OMo.

huraqa "yakalama ipi, tuzak, cendere", Mo.(Halha) urga,Ev. hurka"tuzak, kapan"

=

^Ma. fuga ^ay.

<

^*furka

<

^*purka; Go. poylga

"

kug

tuzafr"

<

xpurl9.a.

3. Tiirk dillerinde y- 1le ya da y-'den geliqen rinsiizlerle (c- q-,

j-,

s-, S-) baqlayan scizciikler, Mofolca ve Mangu- Tunguzcada birincil d-, c-, ^y-, n-,

f-

ile baqlayan scizciiklere denk gelirler. Yani Mololca ve Manqu-Tunguzca, Ana Altayca d-, c-, y-, n-, fr- fonemlerini korurken,

ilk

TrirkEenin ikinci dtjneminde bu fonemler y-'ye defiqmiqlerdir. Soz konusu fonemierin

ilk

TiirkEenin birinci dcjneminde korunmakta olduklarr

ilk

TLirkqeden Macar- caya gegmiq olan bir scjzciikteki

l-

foneminden anlaqrhyor: Mac. nydr f(rdrl

"yaz"

<iT

^*fiar; _Quv. .fur "yat" < *car

<

^*yar

<

*itar;Trkm. yaz,Yak. sds

"yar" _, Mo. niray "yeni dolmu ^q, taze" < ^*fiar-ay; Ma. fiarfttm "taze, ye1ll" ,

Ko. fiyerim

"yat".ilk

TtirkEenin son dcinemlerinde, hentiz r ve z dilleri aynlmadan *d-, *c-, xy-, *n-,

*l-

_{fonemleri y- ile} kangtr$rndan, Macarca nydr sozci$ri ancak ilk Tlirkgenin birinci dcineminden cidiiniienmig olabilir.

4. _QuvaqEa ^(-'nin birincil oldufu ve Halaggada l't-'ye

defiqti[i

^tasar-

lantyorsa, fy- foneminin Quvaqga .f-' ye defiqme siirecinin, hem _Quvaqganrn ridtinE verdifi ve aldrfr scizcilklere, hem Tuna ve Volga Bulgarcasrna, hem

sayfadadrr. Ugtinciisti, valak bigini ^gergek Quvagga bir sdzciik delll, Tatarca ulak

"hayvanlara yem konan tekne; oluk; su kabr" sozcilfiinden son drineme ait bir ridiinElemedir. T'f', oluk'tn gergek _Quvagga kargrhll vuli'dtr: ^(Paas.) yrviJ vulli"apag govdesi", (Agm.) vuli ^"a!ag govdesi"; MK oluk "oiuk, yalak; kilgtik kayrk"; Yak.

uoluk"g6!is kemifi iizerindeki gukur; elbisenin iizerindeki kesik"; Mac. vd\rt[valn]

"su kabr" <*oluk.

s. 194'te ET ciz vedzilg "dere" srjzctikleri birlegtirilmiq, dgilz sdzci$ide oztig 'tin gdEiiqmeli bigimi sayrlmrgtrr. MK'da bz "iki dafrn arasrnda bulunan dere" iiztik

"oyularak havuz yaprlan her yer", 6ztik suw "biiytik derelerden ayrrlan her gay, kol"

bigimleri olmastna kargrn ogze yoktur.

Tekin (1987b: 252 - 253) dgilz bigiminde okunan s6zciifiin

rl

ile okunmasr gerektigini ortaya koymuqtur. SUyg. iigtis veMo.

iiyer

^'1rmak taqmasl, taqma, tagkrn; se1, dere" verileri eski biEimin ilgiiz oldulunu gosterir.

j

_Ro.,.:;:

dii,':ur::.- 1

\Iei:r::

ⁱ

TURKQE y-

-

^{A, HALAQQA} H-, qUVA$QA s-, v-,

v- UZERINE

r4e

de bugiinkii _QuvaqEa gcisterimlere nastl yansrdrfr dikkate ahnmahdrr.

ilk

Tiirkge ve Ana _QuvagEa *y- fonemininbir

d'-

> c- aqamasrndan gegerek.f- oldufuna iliqkin kanrtlar vardr'3 Bunlan ^gciyle srralayabllid'z:

4.1. Tuna Bulgar Yazrilannda

Bu yazrtlarda gcirtilen soz bagr A-, c- iinsiiziine benzer, ondamakstl bir d'- fonemini gostermektedir.

&

ile baglayan iki s6zctik belirlenmiqtir:

a.

TB

AI,IAOM dilom "Yrlan ⁽¹² yrlhk donemin altrnct yrh)" , TT yilan

"yllan", K:rrg. ctlan,Kzk.

jtlan,Tuv.

gilan, Quv. Siten ay. (Ramstedt1922:

9, Riisiinen 1949: 185, Pritsak 1954:234, Tekin 1987a: l4).

b.

TB ABAHdvan"At(72

yrlhk dcinemin yedinci yth)", ET

yunt,MK

yund"at, atlar" < *yunl (Tekin 1987a: l8).

4.2. T una B ulgarcas rndan OdiinElenmi q Macarca ^S cizciiklerde

a. Mac. di6 [di6] "ceviz" < gyiv6

< *cigag,MK

yagak "ceviz", _QaP.

y aa ak, y aU ag, Kn ^g. c ar1 g aft ay., Mo. ^c i' aq (Rasanen 19 49 : 185, Ligeti 196 1 :

30, Tekin 1987a:14).

b. Mac. disznd ldisno] "domuz" < ^gyiszn6 < ^*cisnag

<

^*yrsnag; _Quv.

stsna "domuz"

<

^*iisna < .*ctsnag,; _Qer. Sriina < _Quv.

*iisna

_(Riisiinen

1949:185, Ligeti 1961: 30, R6na-Tas 1982a: 109, Tekin 1987a:14-15).

c. Mac. gyepl| _[cepl6]

"iplik" <

^*diplig

<

^*ciplig

<

^xyiplig; Qa!. iplik,

yiplik "tp";

TT

ip,

_Quv. Sip ay. (Gombocz 1912: 78, ^RSsdnen 1949: 185, Menges 1968:92).

4.3. Eski QuvagEadan Eski Kilise islavcasrna Gegmig Bir Sozctikte

Aoxrrop

doh'tor "yastrk"

<TB

^*cohtar

<

^*coktar

<

*cogdar;}i4Kyog- du, cogdu "devenin genesi altrndaki uzun ttiyler", Tuv. Eogdur,Krcg. ^cog- dor ay.;

Qu

^{. fiDar} "yastrk"; Mo. cogdur, cogdar < Tii. (Tekin ^1987a: l4).

4.4. Bizans Kaynaklarrnda

Lo"ix

dayfi

"Yayrk (Ural rrmalrnrn TiirkEe adt olan Yaytk'tn Grekge yazrlrqr)" (Ramstedt 1922: 9, Poppe 1927a:102, Riisiinen 1949: 185, Pritsak 1954, Tekin 1987a: l4).

4.5.Toharistan'daki Tiirklere Ait Bir Unvanda

a1f1;

d'abguya ya da cabguya "Tabari tarafindan tesbit edilmig, 7.

yizy|la ait bir iinvan" ^(Poppe 1927a:102).4

4.6. Volga Bulgarcasr verilerde,

d1

foneminin cittimlii kattqtk c-'ye

deligtili

^agrkEa gdriilmektedir:

VB

JL.

^cal

"yrl"

^{(< *yal)}

-

Quu. ^Sul = GT ^yap.

3 Ramstedt (1914-15: 145), Ana _Quvagga ve Ana Yakutganrn c- diyalektine ait oldufunr, diigtinmiigtiir.

4 Metinde

I

^{yerine, noktasrz} olarak g var: 4{9r..t+ ^.

I5O

EMINE CEYLAN

VB rg+

ciir

"100"

(<*yiir) -

Quv.

iir

_{= GT} yfiz (Pritsak 1954, Tekin

1988: 28).

Doerfer (1975-76 28), *y- foneminin Volga Bulgarcasr donemine kadar korunmuq oldu[unu cine siirmtiqttir. Bununla

ilgili

tek kanrfl da Macarca

ir- flr-f

"yazmak" scizcri[tidtir. Etimolojisi gok tartrqrlan

bu

scizciik igin, Doerfer qciyle bir ^geligme gristermiqtir: Quv. *yrr- _> Mac. *yir- _>

ir-

. Yani, sozctik Macarcaya

y-'li

olarak girmiq ve Macarcada y- diiqmiiqtrir. Lako'ya

gcire, Macarcada i ciniinde y- yitimi kuralltdr: Mac. iv- "igmek" < Fin-Ugor

*yiu- vb. (Doerfer 1915-16:28). Ancak bu durumda, Macarcada cince bir a

> t > i

defiigimi oldufiunu kabul etmek gerekir.5 Oysa. Macarcada a iinliisrlniin geliqimi heniiz Eciziilememig bir ^sorundur.

5. Macarcaya girmiq olan Eski _Quvaqga odiing scizctikler birincil fonemin ,f- oldufunu gcistermiyor.

ilk

Ttirkge ^xy- foneminin Macarcadaki Eski _Qu- vaqga ridiing sozciiklerde gosterimi oldukga Eeqitlidir. Bu aErdan Poppe6 (1960: _145), Eski Quvaqgada riE, R6na-Tas7 (1982b: 135-136) iki ayn diyalek- tin varhfrnr diigtinmiiqlerdir. Bugiinkri Macarcada drirt ayn ^gcisterim vardrr:

5.1. GT Y- = Mac. ^O

a. Mac.

ir-

_{[ir_]} "yazmak" < EQuv. *yrr-

<

^xyar-; _Quv.

3r-

"yazmak";

GT yaz- ay. (Poppe 1974:139; Doerfer 1975-76 28).

b. Mac.

ir6 lirdl "yaf"

< EQuv.

rag;

Uyg. yad- "yaymak";

MK

yad-, ydt- "do$emek, yaymak, sermek"; QaE.yay-; Trkm. yay- ay.;Bgk.ydd-

"ya!

yapmak"; Tat. laz- "dizeltmek, yaymak", may yaz- "ya! Ealkalamak, yayrkta galkalamak".

5 Macarcada a > i de$igimi igin baqka rjmekler de vardrr ^'. Slavca yavoru "akgaafag" > Eski Mac.

*yahor > yohor > ihor vb. (Gombocz 1928: 2'73).

6

_a.r, lfonemleri6niinde*y-'nindiigtiifitibirdiyalekt.Or.: Mac. ir-[ir-]"yazmak"veir6

Ii16] "ya[" sdzciiklerinin aLndr!r diyalekt.

b. ^*r,- nin korundu$u veya c- oldufu bir diyalekt. Or.: Mac.

gyiiriifciri)

"yilziik" _ve

gyapyil [capy[] "yapagr" srizctlklerinin ahndr!r diyalekt.

..

^{*.1,-'nin *.rr- ya} da *s- oldu[u bir diyaiekt. Or. : Mac. szirii{seri] "yiiziik" scizctifiinun ahndr[r diyalekt.

7 R6na-Tas'a gore *.f-'li _ve *c-'li _{iki diyalekt vardr. Qiinkii:}

a. Macarcada *y-'ye kargrhk sa- [s-] ^ve g]- [c-] ^{gibi iki ayn gcisterim vardrr (1982b: 135).}

b. Quvaqgadan Ana Permiyan diline gegmig olan sozciiklerde iki ayn gosterim vardrr:

Siriyan .fil "rljzgat" < VB rrll fakat, SiriyanT'arla "orak" <YB _Edrla - ^.furla vb. (1982b: 136).

c. Bugrinkti _QuvagEada da farkh gdsterimler vardrr. Or.: *)- _>.r'- (briyiik bir iofunlukla): ^*-y/l "rizgar" > Quv. s'll; *yir

"!ef'>

_Quv. iir vb. fakat, *y- > _{9- ( gok} az s6zcrikte): ^*yeken > Qw. gakan "saz, hasrr otu", Mac. gyikiny [ceken] "sandalye ^sazr, kamrg"; *yumur > Qu. ^gimir

(*

iimir ) "yumruk"; Mac. gyomor [comor] "mide"

(Ayrrca krq. Gombocz 1912: 76-77, Poppe 1927b: 167, Benzing 1959: "110, Scherner 1977: 12, Sinor 1989: 329-335).

, '!,;i:.1t-

- I f - - : {'-,i!-

- I f "-.

".-- ;,

\'1. i&:.:..^.-

---... --+

--,:. -,

^.

\,:: _-

--:.;

- -:i.:::1:

3":n:rli- -

x ri-- l{

ffi-. l*!:, Arql:f

i

^',

?l;l -1 ,

unlir::-,::c

-t.*-.-.-j

d',li:.}'s:. ^.

:

t.

Tekin

re kadar :arca

ir-

iik

igin,

-.

Yani, -ako'ya in-Ugor ce bir a rcada a

onemin ski _Qu-

Poppe6 liyalek-

vardrr:

zmak";

i yad-,

t- 1tdd- lamak,

q" > Eski Mac.

azmak" ve ir6

.rl "yitzLtk" ve

:" sozcii$iiniin

tl982b:135).

sterim vardrr:

82b: I36).

rik bir qok _az e sazt, mide"

hemer

ruRKqE ^y-

-o,

HALAQQAH_, qUVA$QAS_,y_,

y- UZERiNE

151

5.2.

iT fi- >

Mac. ny-

[(t-] (Bu

durumda

tek

scizciik _vardn. bkz.

yukanda.)

5.3. GT y- = Mac.

g)-

_[c-]. En srk grirtlen durum budur. 0r.

a. Mac. gyrtr- [cnr-] "yofurmak" < ^xcugur-; _euv.

flr-

,.yo[urmak";

GT yugur- ay.

b. Mac. gydkdny [cekEri] "sandalye sazr kamrg"

<

^*ceken; _euv. gakan

"saz, hasrr otu"; MK yiken"hasrr yaprlan kovalak otu".

Poppe (1960:

l4l), gy-'li

Macarca sociiklerin ashnda Trirkge

y-'li

biEimlerden

ttiredi[ini

dne stirmriqtiir.

Ligeti

^(1961: 28) ise, Macarcanrn sesbilgisi tarihinde *y-

>

gy- defiqimi olmadrfrnr,

gy-'li

srizciiklerin *y- >

j-

> s- defiqiminin orta aqamasrndan ridiinglendigini cine siirerek poppe'yi elegtirmiqtir.

5.4. GT _1l- = ^Ma. sz-

[s-].

^Birkag sozctikle srnrrh olan bu gcisterim uzun tartr$malara yol agmrgr.lr ve kesin bir gciztim bulunamamrEtrr. Or.:

a. Mac. szdl [sel] "yel, nigar"; _Quv. .fll; TT yel ay.

b. Mac. sz6116

[s6ll6]

"riziim ranesi" <*szddlc;

-

^*szdrlc); euv. Sirla

"Eilek"; TT _Silek ay.

Macarcanrn farkh dcjnemlerden veya farkh diyalektlerden odrinElemede bulundu[u gibi yaygrn gririiqler drgrnda, son zamanlarda Quvaqgadaki *y- _>

j-

deliqiminden bafrmsrz, Fin-ugorca

bir

^*.f-

foneminin bu

farkh gcisterime neden oldufu gorriqti

alrrhk

kazanmaktadrr (krq. palt6 l96la:

128-135, R6na-Tas 1982b: I 35-15 t).

Pall6 (l96la: 129) Macarca sz-'nin, xs-'li riirkge bigimleri yansrttrlrnr, bu xs-'nin _de (Fin-ugorca

*s-

fonemi Macarcada heniiz korunurken), Ttirkgeden yaprlan ridiinElemelerde; sciz baqr

c- (< y-),nin

^xs- _ile

gci s teril mesi s onucu ortay a Erktr[rnr ^{gci s} termi gtir.

R6na-Tas (1982b:136) da Macarca sz-'li cidiinE scizctiklerin, _Quvaqga .f-

'nin _{9. yiizyrlda}

_veya daha cince varoldu[unu kanrtladrfrnr, Volga Bulgarcasr c-'nin ise 14. yuzyida ortaya grktrlrnr belirtmigtir.

6.

Modern _Quvaqgada da y-'ye karqrhk yalmz

j-

_{yoktur (bkz. s. 4,}

dipnot 5 ve Ceylan 1993:69-72)

7. "Ana Ttirkgedeki bir kelime bagr iinsiiziiniin lehge ve qivererimizdeki qekilleri tizerine yaptrfrm bu gahgmada ortaya qrkan ses denkliklerini aqalrda verecefim. Diiqrindiiftim bu iinsriz, muhtemelen kelimelerin krjk tinhilerine grire (ozellikle Quv.'da) defiqik seyirler gcistermiqtir" (s. 19g) ahntrsrnda anlatrlmak istenilen, _Quvaqgada driz rinltilerden cince y-, dudaksrl iinhjlerden cince y- bulundufu ise ve Halag qa h- I _euvaqga .f-, y-, u- denklifinde birincil fonem _^r<- sayrhyorsa (s. 197, madde 4) y- ve y-'nin

152

EM|NECEyLAN

Quvaqgada sesbilgisel kogullar altrnda ^f-'den triredili _{gibi bir} sonug orraya grkryor.

Bu

sonuca varmadan _Quvaqqa y- _{ve v-} fonemlerinin tarihsel geliqimine griz atmak gerekir. Ozellikle v- rinstizii gok sayrda ara$trrmaclnrn

ilgisini

geken

bir

konu olmugtur. Her

iki

iinsiizle

ilgili bilgiler

griyle srralanabilir:

7.1. v- Unsiizij

7.1.1. _Quvagga u-'nin

birincillili

Radloff tarafindan da cine sririilmrigtti (1882: 167). Ramstedt (1922:

l4),

Agmarin

(rg9g:

₇₈₎

gibi

scizbaqr

rinlrintin _Quvaggada gradual glottid

ile

bulundufunu, y-,nin _{bu nedenle} ortaya

Erktrlrnr ve

kendisinden sonraki

rinltiyti drizlegtirdilini

<ine

srirmtigtii. Rd.sdnen (1920:

54,

1949: 194), sozbaqr dudaksrl iinliinrin yanlmasr sonucu v- + diiz rinhi durumunun ortaya grktrfr griniqiindeydi.

Ligeti (1938: 181-195), olayr iinhi uzunrufuyla agrklamak istemiqtir. Ancak bu do[ru

defildir.

_QuvaqEada kendisinden cince y- bulunmayan dudaksrl rinlri gok azdrr. Or. ivit "opul"

<

^*ogur. Bu gibi durumlarda dtizleqmenin v- triremesi olayrndan cince gergekregtifi anlaqrhyor, krq.

vB

avil ^,,opur,,.

Pall6

(1961b: _33-44) v-

tiiremesini tinltiniin niteliEiyle

agrklamaya Ealrqmrgtrr. Baskakov (1952: 54-55), y- tinsriziinri eski

bir

iinsrizrin izi olarak diiqrinmiiqtiir. Serebrennikov (1966: 57-65), v- ve y- cintiiremelerinin

birkag

scizbaqr

iinsiiziin inkursion'rndan citiini

ortaya

grktrlrnr

one siirmtiqtrir.

7.1.2.

Bugrin _Quvaqgada v- cintiiremesi

ile

gciriinen scizcriklerin Macarcaya gegmiq eski biEimleri

rinhi ile

baglamaktadrr. odtingreme doneminde v-'nin heniiz ortaya grkmadr$r,

i-

ya d.a baqka bir ara r.insiiz bulunmadrfir da agrkilr. or. Mac. rikrir

"okiz"

< Eeuv. ^*afr

iir >

_euv. viGir

= ^GT dkilz ay. Bu

konudaki

tek

ayrrksr _cirnek

olarak qu

srizctik gcisterilebilir:

Mac. vdfurt

[v6l'u]

"su kabr" Eeuv.

<

^*oruk

>

_Qur. (paas.)

ywii vuili

"a!ag gcivdesi", (Agm.) vuli"apag gcivdesi": MKoluk..oluk, yalak; krigiik kayrk".

7.1.3. Tuna ve volga Bulgarcasrnda v-'h cirnekler goktur:

6r.

TB,vB vegim "f'ginod"<*iiQ-im; _Quv. viZim,,iiq"; _GT

ijQ,,irg,,,yB

_{van,,on,, <}

*on > _Quv. vuni;MK, Trkm. 0nay.

7.1.4. _Quvaqgaya girmig olan ridting srizctklerde de v- iinsiizri ortaya grkmrgtrr. Bu durum, ttireme oluguna iligkin cinemli kanrtlardan biridir. Or.

Quv. vtris "Rus" < Tat. urrc, euv. ville,,kovan', < Rus.

yneil

ay., euv.

,iC"

"kalgu"

<

Tat. dga "arka, srrt",

euv.

vupkin,.kritii bir ruh,, < Tat.

uplpn, _Quv. vucah "ocalrn iki ucundaki gukurrar" < Tat. ugarg,, euv. ^valak

"defirmen olufu" <Tat.

ulak

vb.

!5;,.1t

i.,Tdc

3

:r:r

t;,

l,[-r

r ;(,

::s,,t"-

=--

JI I TJ,

L '[],m:

{-am

:

*]!l',

:"T,J

id

j

ri,tld.[

.:[

{."u[ f,;.Ul

nr*

;onuq ortaya

tin

tarihsel attlrmaclnln

lgiler

gciyle

siinilmriqtti

ibi

scizbagr

bu nedenle

ligini

cine Ll tinhintin

Ligtindeydi.

;tir. Ancak

r

dudaksrl :;menin v-

r/ "o$ul',.

rklamaya stizrin izi melerinin Srnr ^cine

:criklerin liinEleme ra rinstiz

tt'. viGir scizciik

t'ii

vutti i: krigrik

TB.VB

on

ortaya dir. Or.

..

_euv.

< Tat.

. valak

TURKQE ^y-

-

0, ^HALAqqA H-, QUVA$QA ^S-, y-, V-

UZERINE

1s3 / .2. y- J!_{u nsuzu}

7.2.i.

y-

iinstizrintin _QuvaqEada diiz iinltilerden cince gortiniigii ^y- iin- liisii kadar kuralh defildir. Orneklere bakrldr[rnda y-'nin go[unlukla kendi- sinden sonraki rinliiniin uzunlufundan cjtiirti ortaya grktrfr sciylenebilir.

Birincil krsa dtiz rinlii ile baqlayan sozciiklerin baqrnda y- gciriinmtiyor. Or.

Quv. ine "inek; diqi geyik"

<

^*ir1ek

=TT

^{inek ay.,} Quv.

ri "iy." 1*artg

₌

YY ^{o, g} "temiz",TT an

ay. vb., fakat: _Quv.

yice "iy" < *ik=MK

_ik,

i 17; Trkm.i?. Qw. yal "halk: ^kciy" <

*il

_{= Trkm. i?} "halk" vb.

7.2.2. Bugnn _Quvaqgada y- ile gdriinen scizciiklerin Macarcaya geqmiq eski bigimlerinde y- yoktur. Or. Mac. ikijr

"lkiz"

< EQuv. ikir > _Quv. yiGir

=TT

^{ikiz ay.}

7.2.3. y- ttiremesinin _Quvaggada uzun siire etkili oldufu, Ana _Quvaqga xk- foneminin Volga Bulgarcasr fi- ij.zerinden srzrcrlaqrp kaybolmasrnrn ar- drndan scizbagrnda kalan uzun tinliiniin bir y- triretmesinden anlagrhyor. Or.

a. Quv. yul- "kalmak"

.

^*yal-

<

*ial- < ^xdl- < ^xhdl- < ^xkdl- ₌ MK _kdl-

"almak"; Trkm. gAl-; Yak.

$dl-

^ay.

b. _Quv. yun "kan"

< *yo, <

^xian

<

*an < YB _fian

<

^xkan ₌

MK

_kan

"kan"; Trkm. gAn;Yak. $dn;Hal. (aan ^ay.

c. EQuv. *yunat "kanat" (> _Quv. iunat)

4

^xyanat

<

^*ianat

<

^*anat <

*[dnat < ^xkanat =MKkanat "kanat", Trkm. gdnat;Yak. kmat ay.

7.2.4. Quvagga scizcriklerde, birincil xy- yanrnda erken donemde ortaya grkan trireme y- fonemi de.f'ye de[iqmiqtir:

a. Quv. finih "un" < ^*yunuk

<

^{*unuft (-uft} ktigiiltme eki); MK,Trkm. un ay.

b. Quv.

iivar

"a$tz"

<*yawr <

^*agrr; GT agtz ay.

c. Quv. .frvir- "uyumak" < xyuwur- <*yuvru-

<

^*yun-

<

^*udt-; LJyg.

uudr, uwdt-; GT uyu- ay. (Bu cirnek yalnrz Tekin 1975: 196'da)

Son olarak, bu makaledeki _QuvaqEa scizciiklerin yazftntna definmek istiyorum. Bu dile ozgti krsa I ve

itinliileri,

cindamaksrl s

tinstzii, k'ya

kargrlrk gelen h sesi

(!

de$ill) ve yan ritiimlii iinsiizler ^yaztya yansrtrhrken kullanrlabilecek seEenekler vardr. Ancak bir gcisterimin segilip kullanrlmasr gerekirken hem bir kaE ycintem bir-arada kullanrlmrq hem de var olmayan gosterimler verilmig.

Unhi Fonemlerin Gcisterimi

1. Quvagga krsa I foneminin gcisterimi: _Quvaggada krsa I fonemi iEin iig ayrr gcisterim kullanrlrr:i,

dve

a. Modern Quvaqga-RusEa sdzliiklerde d biEimini buluyoruz. Gtilsevin bu iig gcisterimin drqrnda

bir

ycintemle a

t54 EMINE CEYLAN

kullanmrg. Bu durumda,

euvaggadaki krsa r gelen a fonemi ite tangmrj. _Or.:

vadar "30" (s.l ^g7), do!rusu viDir

<

^*otur.

vagar',okrd,z', (s. 194), doSrusu

,fCf,

<"iAmr.

vara "tohum" _{(s. 195), aogrusu}

viri

<;urug.

y^ada " kcipek', (s. l92),aJgrusu ,:,fyi

.1r,

.

^{.Aynca bu gcisrerim de tularh}

j"gti.

itt'cirnekre kullanrlmrq:

agrk *e foneminden

krsa

l

iEin nedense _e

d fr

bfunr

lcrir l.t d

\t

kryrh

ft'oa

s!il

ffidr ; h r.{

.W

ruil[

f,,a em

IArEi tudd ytu

tui Lg

frH h F qrl

dd bt irffi LO ffi tu

r+; yffi

*off yrd

fenefr, .funaft..un,'G. lg3), dogrus u finih

<

^*un.

venne,,l0,, (s. _193), do!rusu

iuni,

vunni, vun

<

^*dn.

Krsa r igin bir rirnekte a"-nem iiu^'r*UrUunrlmrg:

.(ivar,,aprz,, Bu durumun (s. I97), Stvar(s. _marbaanrn

y"*rrirriginl"n tgi,^lg'do[rusu iivar <

^xagrr.

kaynakrandrlr drijrinLrebirir.

Fakat dergide yavrmlanmtt

or*.,

ui.

"r'^')r*ra.

na

gffir]l,i ,utul"ri,

ss. 28 1 -288) _QuvaEsa sozcrikleiin

r"r,;;;.,:1

"ldrkg; ;; ;;;i.r'.

_Orr,"u

Grirsevin'in _yazrsrnrn

son bct'imiinae'1s.'tos;, dcirt Quvagga scizcrikte _a iqareti kullanrlmrq.

O-1 n:

yazrkkibirinde _a y:::ne (Swar,,a'rz,,, do!rusu .iivar), birinde

i

yerine..(Sata,

.,rrf;f _o"r;

s.u fiten).Son

iki

o-*1tr"

oog*

i:{!$ffi 'l1;j'#,';:;::;ii; ^i;;'

^{a iqareri}

r,ir"",r"L'"cekken

_a

g1.11:,itll,,E,H1,,l',?T;:1g::ffi;, t" ^{.nem isin}

^de

^{ris ay'}

i.T,::Jfi1:m"ru*i:illilffixffi llJJi,aT[rT,T;

v t c a s,in.

r".ti J'i,

^r eo;, ao!rus

;

^;;

rt;!: :, :;;::

^{bozurmu s. or. :}

yarafi

'kcttii bir ruh,, (s.

fSs),iog*,

"

rii;, . .;;;;'".

1il.a("bel', ^(s.

lg4),

do!rusu

piiE;";;;;.'

talalt',dfip,, _{(s. l} g4), aogruru'tii*

; ^.;;;.

yagar

"ikiz"

(s. 192), do!rus _u

yiCi,

<- *Aki, _uA.

fi;:;ty,i:iff "il-'fi ::;i1:'h,;")'1oou""dea)ku,,anr,m,etr:

,ier, :iar,,gece,,(s.

lgl),

_do!rusu

f;.irti

_eeremiqge *yt6.

ytise "ac:l' (s. _177), do$rusi ytiZi

< ;;;;

3' _Quvaqga u fonemi yerine hig irigkisiz oiurux

"ve

^o kutanrrmrq:

,ier- "yarmak', _{(s. 1g0),}

d"E*r";;;:";;;;,

feral.- "yanLmak" (s. 180), do!rus u

ulnll'

^xydnl_.

s, e r,a k.." y ark" (s. I ^g 0), Ao!ru _sir

n ri"

<"

"

\) ^* t

l"h-

"1L\1o', _{(s. 191), do!rusu}

yuh_

< ;";

_.

venne

"l0,,

(s. 193), do!rusu ,unf,

,rrrl,'vun <

^*on.

foneminden

r

nedense _e

gtr.

;tinrilebilir.

t makalesi, nig. Aynca

;rizcrikte _a -. do!rusu :kte doiru

ecekken a

:

riq _ayn sterimine nrnlukla).

5. Or.:

ilShr:

TURKQE ^y-

-

O, HALAQQA H_, QUVA$Q A ^{S_, y_,}

y- UZERINE

1s5

veda"odun" (s. 186), do$rusu vuDi

<

^*otun.

vot "ateq"

(s.

187), do[rusu vut

< ^*ot.

_Quvaqga

vot

diyalektik bir biEimdir. _Quvaq yazr drli Anatri apzr izerine kurulmugtur ve

bu

aprzda o yerine u bulunur. o fonemi Viryal a$nnadzgiidtir.

4. Bir cirnekte ikinci hece e'si a ile karqrlanmrghr:

valai- "paylaqmak" (s. 197), do[rusu vale.(-

<

^*iileg-.

5.

_Quvaqga

a

fonemi yine

iligkisiz

olarak a, e ye

a

fonemleriyle kargrlanmrgtrr:

iLvar "a$rz" (s. 198), dofrusu Sivar <x Agr.

yivi!

"apaE" (s. 185), do!rusu ywiS

<

^*tgag.

-tve- (uzun iinltiden geliqen ses

obeli)

^(s. 1g3), do[rusu _wa_ (or.:

tivaDi "4" < ^*tdrt1.

kavabu "gobek" (s. 183), do!rusu kivaBa

<

^*kdpek.

6. _Quvaqga I fonemi yerine zl ve a kullanilmrq:

yavar "afttr' ' (s. 186), dofrusu yrvir

<

^* dgr.

yivii

"aftag" (s. 185), do!rusu

ytvii <

^*tgag.

Unsiiz Fonemlerin

Gdsterimi

Unsiiz gcisteriminde yaprlmrq olan yanhqlar

iki

noktada toplanabilir.

Birincisi /z foneminin gristerimi, ikincisi de iinltilerarasr durumda veya r, l, n iinsiizlerinden sonra bulunan

yan

_cittimhi tinsiizlerin yazrya aktanlma yontemi.

1. _Quvaggada

!

fonemi yoktur.

Bir

soluk sesi olan

h

vardr. yazrda bu fonem igin

!,

h, higaretleri kullanrlmrqtrr. 0r.

iilah

"ginah" (s. _180), do!rusu

iilih <

^{xyaruk (?)} ienelt, Sanaft "un" (s. 183), dofrusu

iinih <

^*un.

yarah

"koti

bir ruh" ^(s. 185), do!rusu yirih

<

^*duk.

uyal.t"ay" (s. 184), do!rusu uyih

<

^*ay.

Bir cimekte -k yeine de

-!

kullanrlmrqtrr:

talalt"dig"

(s. 184), dofrusu tilik

<

^*tiil.

2.

Otiimsiiz iinstizler,

_Quvaggada

iki iinlii

arasrnda _veya

r, l,

ⁿ

tinsiizlerinden sonra bulunduklan durumlarda yarr cittimltileqirler. Bu yan citiimliileqme Paasonen'de (1950),

ilgili

fonemi gcisteren igarete geqitli eklemeler yaprlarak yaztya yansrtrlrinqt:.r: -k-, -ft-

igin -i-;

-t_ igin ^{_Q-; _p_}

igin -b-; -J- igin

-i-;

-t- igtn -V- ve -q- igin

-(-;

^-S- igin

j-.

Bunun drgrnda iig yontem daha vardrr:

l. otumlti

bigimi btiyiik harfle yazmak.

6r. vuDi

"odun" <*otun, kivaBa "gcibek" <*kdpekvb.;2.Ottimstiz _bigimi

iki

kez yazmak.6r.

ivatti"4" <

^*tdrt,

viili,,3,, <

^xi)E

vb.;3.

Modern _{euvaqga_}

156

EMiNE CEYLAN

RusEa srizhiklerde ordufu gibi rittimsiiz bigimi krigiik hartb yazmak. or.

vilta "olta"

<

^*olta, vikir,,oklirz,,

<

^xpcikiir vb.

Gi.ilsevin'in kulandrlr ycintem bunlann higbirine uymuyor.

o,

dttimlti bigimi kiigrik harfle yazmrgtrr. Ancak bu konuda da bir tutarhhk yoktur.

$riyle ki: vikir

-

viGir,,ok.dz,' yerine yanhq olarak vagar (s. iDa), yine

yikir - ^yiCir

"ikiz'.'.yerine yanhq olarak yogo, (s. 192) yazrlmrgken , ^{viCiGin _} vigikin

-

^vigkin "keskin" urfimterinae

iarrlma'

gereken scizcrik vigagan (s.

196) bigiminde yaziarak aynr scizciikteki yarr cjti.imhi

iki

iinstizden birinin

citii mlti, birinin ottimsiiz gcisterimi tercih edilmi qtir.

Aynr

qeligki

*-g-'den

geren -.f- foneminin gcisteriminde

de

vardrr.

Konuyla ilgili rig cirnekte yan riti.imlti -,f- ile ilgili tig ayn gcisterim vardrr:

ytise

"acf'

(s. 177), dofrusu ytiZi,

yiiii.

vi.(a"3" (s. 196), dofrusu viZi,

vilii,

viii.

varTa"vururg, savaq" (s. 195), do[rusu virZi, virfii.

ikinci cimekteki -.f- gcisterimi dogruaur.

-t- ve -p-, -p- tinsrizleri de yan cjtiimlii durumda _D_, -B-,

-C-

veya _t-, -p-' -a- biEimlerinde gcisterilmeliyken -d- ve -b-, -c- bigimleri seqilmiqtir:

vidan- "yalvarmak" _{(s. 194),} do!rusu ,iOin_, ,itir_.

yaban- "avunmak', (s. 195), do!rusu yiBan_, yipan_.

vaca "kalga" (s. 195), do[rusu vice, vige.

KAYNAKqA

Anauovli, M.:

1985, .,Umstrittene tschuwassische Etymolog ien,, UAJb, Neue Folge 5:74-97.

ANoRryEV, N.

A.:

1961, Quvassko_russkiy slovar,,Moskova.

A$MAR'N, N.

i.:

1928-35, Thesaurus ringuage Tschuvaschorum,

r-r9,

Qeboksan.

Ar,q.L,cy,

B.:

1945, Ettuhfetii_tiz_zekiyye fil_tug6t_it-tilrkiyye,

(eev.),

istanbul.

Basx,q,rov, N.

A.:

1952, Karakalpakskiy yaztk II, Moskova.

BENzrr.lc, J.: 1959 '.Das Tschuwaschische", phTF

I :

695_751.

CpyraN, E.: 1993, "euvagEa gara Sozcir!fl ve Dalrnrk ^*y_ > Q_De!igimi,,,

T[i rk D i lle ri A rast rma lart ³ : 69 -7 2.

CLAusoN, G.: 1960, Sanglax, A persian guide to the Turkish language by Muhammed Mahdr Xan, Facsim,e Text with an Introduction

oi

Indirur, London, Messrs Luzac and Company Ltd.

DoeR.sn,

G.:

lgT3, "Tschuwaschisch -m< urttirkisch *-rn (>gemein- ttrkisch -n)", UAJb 45:174-212.

le yazmak. _Or.

1or. O, rjtrimlti larhhk yoktur.

t94), yine

yikir

:en, viCiGin

-

:ik

vigagan (s.

stizden birinin

de

de

vardrr.

rim vardr:

-C- veya -t-, rEilmigtir:

ien",

UAJb,

crunt, 7-19,

re,

(Qev.),

De[iqimi",

anguage by an Indices,

(>gemein-

TURKQE Y- - o, HALAqCA H-, QUVA$QA s', ^Y-' V-

UZERINE

^rs7

-,|g76,..Proto-Turkic:

Reconstruction Problems'', TDAY Belleten 1975-76: 1-59.

EcruRNN, J.: ^1986, Nehciil Ferkdis 1/, Metin (gevriyazr), J. Eckmann, yay.

S. Tezcan, H. Ziilfikar, TDK 518.

Enr,N,

H.:

^1972,

"Tiirk Dilinin

Etymologiqae

Scizliifii",

TDAY Belleten 24t-265.

Fnztrov,

E:

^1966, Starouzbekskiy yaak, c' I, Taqkent'

GoNaeocz,

z.:

^1972,

Die

bulgarisch tiirkischen Lehnwcjrter

in

der ungarischen ^Sprache, MSFOu ³⁰ Helsinki'

-'lgzs,"Geschichtederurungarischena-Laute",UJb8:269-273'

HovoHnucsN,

E.:

1972, "Some remarks on the development

of

^nasal

phonemes in Chuvash" , UAJb 44:208-212'

K^*ua*r-roc,-u,

^{A. F.: 1978,} GiilistanTerciimesi, (Haz.) istanbul.

LicETI, L.: ^{1938, "Les voyelles} longues en turc", JAI:177-204'

-.

1961

"A

propos des 6l6ments 'altaiques' ^de la langue hongroise", Acta

Lin.

Ac. Scien' Hung.

l1:

15-42'

MeNces, K. H.: 1968, The Turkic Languages and ^Peoples, wiesbaden.

PnesoNEN, H.: 1950, QuvaS Sr)zliifiil, TDK istanbul'

pnllo, _M.:

1961a,

"Die

vertretung ung. ^sz- (s) < tiirk. T-

in

^{den alten}

trirkischen Lehnworter ^der ungarischen sprache", uAJb 33: ^128-135.

-'

1961b

,"Zw

^Frage der tschuwaschischen v- Prothese", AOH 12:33' 44.

Poppr,, N.: i927a, "Altaisch ^und Urtiirkisch"

'

^UJb

6:94-l2l'

-.

lg27b, ..Die tiirkischen Lehnwcirter im Tschuwassischen", uJb ^7:

15r-767.

-.

1960, ..on _some Altaic Loanwords in Hungarian", uralic and Altaic Seriesl: ^139-147.

-'

1g74, "Zur Stellung des Tschuwaschischen", CAJ ¹⁸ (2): 135-147 '

PRrrSer,

O.:

^7954,

^"Die

sogennannte bulgarische Ftirstenliste und ^die Sprache der Protobulgaren", ^UAJb

26

61-77,184-239'

nrniorr,

^{W. W.: 1882,} Phonetik der nrirdliahen Tilrksprachen, Leipzig' Rerrsre,or, G.

J.:

¹⁹¹⁴

"Zur

mongolisch-tiirkischen Lautgeschichte

I",

KSz. 16: 66-84.

-'

lgZZ,

"Ztr

Frage nach der Stellung ^des Tschuwassischen"' JSFOL 38 (3):'3-34.

-.

1957, Einfi)hrung in die altaische sprachwissenschaft, I, I'autlahre, Helsinki.

RAsArunN, M.: 1920, Die tschuwassischen Lehnwr)rter

^im

Tscheremissischen, MSFOu

XLVIII,

^Helsinki'

158 EMiNECEYLAN

-'

7949, Materialien zur lnutgeschichte der tiirkischen Sprachen, StO 15, Helsinki.

-'

1969, Versuch eines etymologischen Wrirterbuchs der Tiirksprachen, Lexica Societatis F enno- O gr:icae ₁₇ : 7, Helsinki.

A. R6Na-Tns1982a, "The Periodzation and sources of chuvash Linguistic History", Chuvash Studies

: ll3-I70.

-'

1982b, "Some Volga Bulgarian Words

in

the

Volga

Kipchak Language", Studies in Chuvash Etymology

I:

^135-151.

SEResReNNirov,

B. A.:

1966,

"Zur

Frage nach dem Ursprung der prothetischen _v undT im Tsbhuwaschischen", AOH 19: 57-65.

ScHSRNER,

B.:

1977, Arabische

und

neupersische

Lehnwtirter

im

Ts c huw as chi s c he n, Wiesbaden.

Sixon,

D.:

1989, "Turkic

yer

'Ground, Place, Earth'

-

Chuvash..fer

-

Hungarian szer " _, Asiatische Forschungen: 329-335.

S<voRrsovl, M.

i.:

7985, Quvassko-russkiy slovar', Moskova.

TstclN, T.: 1975, Ana Tiirkgede _{Aslt Uzun} Anhiler, H.U. yay.

-'

1987a, Tuna Bulgarlan ve Dilleri, TDK Ankara

-'

1987b, "James Hamilton, Manuscrits oui'gours du IXe-Xe siecle de

Touen-houang. _Textes etablis, traduits,

et

commentes par James Hamilton, Tom I, II, Fondation Singer-Polignac, paris _{1986,,, Erdem, c.}

3, sayr 7, 249-257.

-:

1988, Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcan, TDK Ankara.

-:

1994;'Tiirk Dillerinde Onseste y- Tiiremesi", TDA 4: 51-66.

YEcoRov,

V. G.:

7964, Etimologigeskiy

slovar'

guvasskogo yazrka, Qeboksan.

KISALTMALAR

Alt. Altayca ff ik Ttirkge Sag.

Sagayca

A$m.

^bkz. Aqmarin

Krrg. Kugnea

Sey.Ser. b&2. Karamanhollu

Az. Azerice Kzk. Kazakga Tat.

^Tatarca

!* Bagkrrtga Ma. Manguca TB

Tuna Bulgarcasr

QaE. Qa[atayca Mac. Macarca Tel.

Teletitge

Qer.

QeremigEe

MK

Mahmut KaEgarh

Trkm.

Tiirkmence

9!u. QuvagEa Mo. Mofolca TT

Ttirkiye Tiirkgesi

EQuv. Eski Quvagga

Nan. Nanayca

Tuhfe. bkz. Atalay

ET

^Eski

TiirkEe NF

bkz.

Eckmann Tuv.

^Tuvaca

Ev. Evenkice Nog. Nogayca Tii.

Ttirkge

Go. Goldice

OMo. ^Orta

Mo}olca Uyg.

Uygurca

GT

^Genel TiirkEe

Or.

Orhon Tiirkgesi

VB

Volga Bulgarcasr

Hal.

^Halagga Paas.

Paasonen Yak.

^yakutqa