9-10

ARKİTEKT

— Sivas çimento f a b r i k a s ı . S ü m e r b a n k inşaat f e n heyeti

— İ z m i r F u a r ı n d a Ç o c u k Esirgeme K u r u m u p a v i y o n u . Y . M i m a r N i h a l S a n l ı . — İ z m i r D e v l e t A g o r a s ı n ı n T u r i z m v e A r k e o l o j i b a k ı m ı n d a n e h e m m i y e t i . Rüstem D u y u r a n İz- m i r A r k e o l o g i müzesi m ü d ü r ü . — I V . üncü S u l t a n ;Meh- m e d ' i n Saltanat K a y ı ğ ı , Z a r i f O r g u n . — L o n d r a n ı n i m a r ı , Richards. ç e v i r e n : A c a r Z. Bili. — Fresk. Ressam  l i K a r - san. — B i r l e ş i k A m e r i k a y o l l a r ı h a r b d e n sonra daha geli- şecek. — A h ş a b inşaat k a z a l a r ı n d a n a l ı n a n dersler. P r o f . D r . M ü h e n d i s Necati Engez. — M i m a r ile M ü h e n d i s i n iş b i r l i ğ i i m k â n l a r ı . Y a z a n J. Rovvse. Ç e v i r e n : B e h l ü l T o y g a r .

— K ü ç ü k B e l e d i y e l e r meselesi. Y a z a n . P r o f . Ernest Reuter.

Ç e v i r e n : A d n a n K o l a t a n . — İngilterede m a h a l l î devlet teşki- lâtı nasıl ç a l ı ş ı r . ' Y a z a n A l e c S p o o r . — K r o n i k , Y a p ı P i y a s a - sı. — H a b e r l e r . — B i b l i o g r a f i . —

9-10

J

X I V Y ı I 1 9 4 4 İ n F i a t ı 1 5 0 K u r u ş

u n u n

L ' A R C H I T E C T E :

THE ARCHİTECT:

S O M M A I R E

No: 9/10/1944 I

La nouvelle Fabrique du Ciment â (Sivas) Bııreau

Technique an Sumer-Bank 195 Pavollion de la societe de Prctection des enfants â

l'exposition d'Jzmir 199

A r c h . N i h a l S a n l ı

L'importance d'Agora de l'Etat â izmir aıv point de

vue d'archeologique et de tourisme 201

Rüstemı D u y u r a n , D i r e c t e u r d u musee d ' A r c h e o l o g i e

La barque imperiale de Mehmed IV. 203

Z a r i f O r g u n

La Construction de la ville de Londres 210

J. R i c h a r d .

Fresque 219

P e i n t r e  l i K a r s a n

Les routes d'apres guerre aux Etats - Unis 223 Les accidents dans la construction de toois 229

P r o f . D r . Necati E n g e r

La cocperation entre des architpctes et les ingenieuı-s 231

J. Rowse, t r a d u i t par Behlül T o y g a r

La question des municipalites de petite importance. 235

Prof.- Ernest R e u t e r t r a d u i t par A d n a n Kolatan

Comment travaillent - ils les auterites d'arrondisse-

ments en Angleterre. 234

I A l e c S p o o r

- La liste des prix des materiaux de construction. ... 241

- ffouvelles 242

C O N T E N T S

No: 9 / 1 0 / 1 9 4 4

Sivas Cement - works.

Sümer Bank engineering department 195 Child welfare Society Pavilion at Smyrne fair 199

A r c h . N i h a l S a n l ı

• Ihe State Agora in İzmir from the Turistic and

archeological point of view . ... 201

Rüstem D u y u r a n , D i r e c t o r of S m y r n a A r c h e o l o g i c a l M u s e u m .

- The State Caîque bf Mehmet IV 203

Z a r i f O r g u n

- Re - touilding London 210

J. R i c h a r d s T r a n s l a t e d by Z. Bili.

- Fresco 219

A l i K a r s a n

- Post - war Roads in U.S.A 223 - Lessons taken from accidents in wooden buildings 229

P r o f , D r . Necati E n g e z

- Possibilities of Collcbaration between

The iarchitect and the Engineer 231

J. Rowse

T r a n s l a t e d by B e h l ü l T o y g a r B. A , L o n d o n

- The problem oi small County boroughs 235

P r o f . Ernest Reuter, T r a n s l a t e d by A d n a n Kolata.n

- The local authority works in England 234

A l e c S p o o r

- Prices of materials ^{2 4 1}

- News ^{2 4 2}

Biblic'graphie. 243 — Literatüre 243

'^Uurout^.

ENDÜSTRİ T . A . Ş

Sermayesi; T. L. 640.000

BÜRO: Y9ni postahane arkası,.imar Han kat 4 istanbul

TELEFON: 22973 Posta Kutusu No. 550

Telgraf adresi: A M B A L A J - ıSTANBUL

V .

F A B R İ K A L A R :

AMBALAJ : Eyüp Bahriye caddesi No 46 TELEFON: 24686 A K - A N : Kimya Vlad.ieleri fab. KiMYA: üs Udar Balaban No. 20 GAZOJEN ATE^YESı: Cihangir Bakraç sokak No. 19

J

r

• •

T. A. SİGORTA SOSYETESİ

H e r türlü Hayat sigortaları — Yangın — Yıldırım — Zelzele — İnfilâk — Havagazı <—

Nakliyat — Sirkat — O t o m o b i l — Cam

SÜMER BANK BİNASI, GALATA TEL : 44969 - 44966

r î ~ — I — —

S I C O O T A a n o n i m s i d k c t i

-

HER T Ü R L Ü S İ G O R T A M U A M E L Â T I

İstanbul Bohçekapı Birinci Vakıf Han. Tel: 24267/3 Ankara : Anafarta'ar 155. Tel: 3659

İzmir: A t a t ü r k caddesi 106. T e l : 3520 Te.graf : Doğantaş istanbul

" V

J

Dah li taksimatta, sıcak, soğuk ve ses tecrit

:şlerinde muvaffakiyetle ku'lanılan bir malzemedir.

İnşaat a ko'ay'ık vs ucuzluk.

Boya ve badana tutar.

8, 13, 18 m/m kal nhŞmda 3.66 X 1.22 ve 3.05 X 122 eb'adında . levhalar.

Mobi'ya, dekorasyon, parke ve haricî işler için.

KuFanış'ı, safclam ve kolaylıkla iş'enir.

Boya ve cüâ tutar.

Kontrp'âkla rakip b'r malzemedir.

4.5 ve 5.5 m/m kalınlığında, 3.66 X 1.22 efradında Jevhalarj

İnşaat Müteahhidlerine Hararetle Tavsiye Olunur.

S a t ı ? Y e r i :

S A H İ B İ N İ N S E S İ Müessesesi

302, İstiklâl Caddesi, 302. Beyoğlu (Kapısı yan sokaktâdır.)

TELEFON : 44934 „

' >

PRÖZ CİNSÎ HARTBOARD CİNSİ

ANTALYA

UMUMİ NAKLİYAT TÜRK ANONİM Şİ3KETİ

T. C.

M Ü N A K A L A T VEKÂLETİ

DEVLET HAVA YOLLARI

UMUMİ ACENTASI

HER TÜRLÜ DAHİLİ VE ULUSLAR ARASI NAKJYAT

M E R K E Z İ : S İ R K E C İ A N T A L Y A T E L G R A F : ! A N T A N B A R .

T E L E F O N : 24220 S A N T R A L D İ R .

Suya karşı görülmemiş bir metanet, yüksek bir yapıştırma hassası en tasarruf, lü ve kullanılması ve hazırlanması en kolay bir madde. Sıcağa muhtaç değildir. Açıkta kullanılabilir. Tahtaları yapıştırmadan evvel ısıtmak lâzım değildir.

Emsalinden Daha Mükemmel ve Daha Ucuzdur.

Bursa Süttozu Fabrikası Kollektif Şirketi Kimyevi' Sanayi Şubesi «SÜTERKAL» Soğuk Tutkal

Telgraf: SÜT — BURSA. Telefon: No. 237

(SÜTERKAL) İle: Tayyare. Gemiler aksamına, Arabalara, Karoseri, v.'sanlara.

Mobilyalara. Kaplamalara, Bahçe Mobilya- larına, Tahta, Demir, Cam, Porselen, Taş;

Beton, Mantar. Deri, Muşamba, Kâğıt ve bilcümle doğrama işlerini yapıştırır

SOĞUK TUTKAL

f

liMHAÇÇI

M E R K E Z : istanbul, R ta paça yokuşu No. 6!

Telefon: 22060

SATIŞ MAĞAZASI : Beyoğlu Tokatlıyan karşısında Telefon 40678

M O B İ L Y E v e M E F R U Ş A T

M A Ğ A Z A L A R I

r

HEMA-İZOTAŞ

15 genedenberi imal etmekte olduğumuz: «HEMATEKT» bitümlü tecrit maddesi yurdumuzun her tarafında, bilhassa devlet müesseselerinde kazandığı itimat ve teveccühe istinaden, fabrikamız tecrit işlerinde olduğu gibi, imalât ve ihtisas faaliyetini genişleterek «HEMATAŞ» namile hafif levhaları

imale başlamıştır. Bu kerre; \

• f * A am A m namile tanınmış tecrit levhaları imal eden I 1 I I T A Ş İ Z O T A Ş Y A P I E V I ile birleşerek

H E M A - İ Z O T A Ş

ismile çalışmağa başlamıştır.

Her iki fabrika birleşen tekniği ve yıllardanberi, meleke peyda etmiş usta ve işçi kadrosu ile yegâne ihtisas sahibi bİT kuvvet olmuştur.

«HEMA İZOTAŞ» hafif infaat levhaları, Büyük kolaylıklar ve faydalar taran eder, YER DEPRE- MİNDEN (HİÇ MÜTEESSİR OLMAYAN bir inşaat sistemini temin eder. Elâstikidir. YANMAZ,

TAHTA GİBİ KESİLİR, HER TÜRLÜ SIVAYI

TUTAR. ! " i T1H

Kaplama

Bölme

Tavan

S E S

Çatı

S I C A K , R U T U B E T G E Ç İ R M E Z

H«P türlü jbpatteı ktsllaftiLtf?»

DİKKAT : Fabrikamız ustabeşua Hüseyin Şemanın müessesemizden baş-

ka hiçbir imalât ile alâkası yok- tur.

H E M A — İ Z O T A Ş Y A P I E V I RECEP ÇETİNKAYA — KARL YANDıK İSTANBUL — GALATA — TERSANE

CADDESİ No. 261; Telefon: 40215

J

r

SABRİ KILIÇOĞLU

M ü e s s e s e l e r i

Sabri Kılıçoğlu ve Ortağı

Y A P İ MALZEMESİ ESKİŞEHİR T Ü R K Ltd. ŞİRKETİ

İ T H A L Â T — T İ C A R E T Ve T A A H H Ü T İ Ş L E R İ SİCİLLİ TİCARET No. 2 m »

MERKEZ .DEPOSU BEŞİKTAŞ. ÇÖP İSKELESİ No. 3

TELEGRAF : KİREMİT — İSTANBUL TELEFON-: 4211Ş

SATIŞ YERİ: TÜNEL CADDESİ No. 22 GALATA

K I L H A S

H I R D A V A T P A Z A R İ

E M İ N H A S K Ö K

MAKİNE ve AKSAMI, ALÂT, EDEVAT ve HER NEVİ H I R D A V A T EŞYASI

Adres: Galata: Mahmudiye caddesi No. 63 Telgraf: KILHAS — Telefon: 42445

S a b r i K ı l ı ç o ğ l u

« A S L A N » KİREMİT FABRİKASI-ESI İŞEHİR

TELGRAF : KİREMİT — ESKİŞEHİR Poote kutusu : No. f

TELEFONLAR: Kiremit Fabrikası : 184 Kösele Fabrikası : 203 Ekmek Fabrikası m

V, J

ANADOLU

S İ G O R T A Ş İ R K E T İ

TÜRKİYE CUMHURİYEli ZİRAAT VE TÜRKİYE İŞ BANKALARININ KURUMUDUR

S e r m a y e ve i h t i y a t l a r ı : 5 . 8 3 2 . 0 0 0 L i r a d ı r Tesis tarihi olan

1925

senesirden beri yaptığı sigortaları

Y a n g m - kiracı, şagil, mal sahibi re komşu mes'uliyeti - kira za- rarları - yıldırım - zelzele - infilâk - havagazi iştiali - makina ka- zası ve motör iştiali - kara nakliyatı harp sigortalan.

Bütün deniz tehlikelerine karşı deniz nakliyatı - gemi ve motör tekneleri - mayın - torpil - alelûmum deniz harr sigortaları. •

Tayyare sigortaları - tayyare seferlerinde pilot ve yolcuların si- gortaları.

t

İnsanın maruz kalabileceği her türlü kaza - iş kazaları - otomo- bil - kazaları - malî mes'ulıyet - makine kırılması sigortaları.

Temettülü veya temettüsüz olarak ölüm tehlikesiyle beraber:

Tasarruf için: « M u h t e 1 i t» ve « T a m m u h t e l i t » - aile istik- balini temin için: î r a t l ı a i l e » - kızlar için: « C i h a z » - çocuk- lar için: « T a h s i 1 v e t e r l ) i y e » - ihtiyarlık için: « İ r a t » - hastalık veya kaza neticesinde malûl kalmaya karşı: « M a l û l » sigortaları.

«

İ Ş S A H A S I N D A ; Atölyeler, fabrikalar, maden ocakları gibi iş yerlerinde ve tica- rethane, bankalarda ve meslekî teşekküllerle birliklerde çalışan- ların hayat, ölüm ve kazalarını temin eden grup sigortaları.

D E N İ Z D E ;

H & V A D A :

K A Z A D A :

istanbul, Yenipostahane karşısı. Büyük Kınacıyan Han. Telefon: 2 4 2 0 4 . Hayat Kısmı: 2 0 5 4 1 .

S İ V A S Ç İ M E N T O F A B R İ K A S I

Sümer Bank İnşaat Fen Heyeti

Sümer Bank tarafından 1939 yılında iıışa edil- meğe başlanan çimento fabrikası, dünya harbinin devamı içinde binbir müşkülât ile geçen yıl ikmal e- dilmiş ve çimento istihsaline başlamıştır. Orta ve Şarkî Anadolunun çok m'.ıhim ve mübrem olan çi- mento ihtiyacını kısmen şimdi bu fabrika temin et- mektedir.

Fabrikanın inşaatını iki kısma ayırmak kabil- dir. Biri Teknolojik olan kısım ki tamamen çimento istihsal eden makinaları, havaî hattan itiba- ren konkasörleri, tahlit dairesini, değirmenleri, k^l- sinatör ve pişirme dairelerini, çimento siloları ile ambalaj dairelerini ve elektrik santralı, atölye ve yedek malzeme depolarını ve 10.5 K.m. tutan

•su tesisatı ile hazneleri ihtiva etmektedir.

Diğer kısım fabrikanın işlemesini sağlayacak tamamlayıcı inşaattır ki, müd'.rlük ve lâboratuvar binaları işçi ve memur evleri, küçük bir çarşı, kam- yon ve dekovil garajlarından ve mahallenin diğer sıhhî ve spor tesislerinden ibarettir.

Biz burada yalnız fabrika binasını neşr etmek fırsatını buluyoruz. Fabrikanın bulunduğu arazi çü- rük çıktığından bilhassa ağır makinaların bulundu- ğu kısımda büyük açıklıkta olan beton arme inşaat

kazıklar üstüne istinat ettirilmiştir. Yer altı sularının kaleviyet derecesinin yüksek olması, arsa seviyesinin Kızılırmak seviyesinde bulunması müşkülâtı mucib olmuşsa da bunlar iyi bir şekilde halledilmiştir. Fab- rikanın beton arme hesaplarında yer depremleri de nazarı dikkate alınmıştır. Çimento istihsali için li î - zumlu madde olan kireç ve kil fabrikanın ci- varında bol bir halde bulunmaktadır. Bunlar fab- rikaya havai hat ile getirilmektedir. Fabrika tek dö- ner fırın ile 1 2 saatte 300 ton çimento istihsal ede- cek kabiliyettedir. Bina ikinci bir furun konulması-

Vaziyet plânı.

F a b r i k a n ı n u m u m î g ö r ü n ü ş ü ve K c n k a s ö r giden hat

na müsait bir şekilde yapıldığı cihetle istihsal kaıbili- ' yetini iki misline çıkarmak kabil olacaktır.

Fabrika tamamen beton arme sisteminde inşa edilmiş ve üzerine sıva tatbik edilmemiştir.

Sivas fabrikasının çimentolarının kullanılma- sından elde edilen netice en iyi «Portland» cinsi ol duğunu göstermiştir.

Sivas fabrikası bu muhite bir canlılık vermek- tedir. Halen inşa edilmekte olan lAmele evleri ve sa- ir tesisat burada asri bir hayat kaynağı olacaktır.

Sivas çimento fabrikası, Sümer Bank'ın mem-

leketin imar, davasında başardığı küçük bir iştir.

Memleketimizin hakikî bir şekilde imarında en mü- him rolü oynıyacak malzemeden biri de çimen todur.

Yapılardan, barajlara, yollara, kanalizasyon ve diğer tesisat gibi her branşda kullanılan çimento- nun hem istihsalini bir kaç misline çıkarmak, hem de maliyetini bugünkü derecesinden bir kaç misli cuzlatmak mecburiyetindeyiz.

Sümer Banka bu sahada daha bir çok başarılar temenni ederiz.

U m u m î G ö r ü n ü ş

F a b r i k a d a n m u h t e l i f g ö r ü n ü ş l e r .

I o b v a S

Dıştan bir g ö r ü n ü ş .

İ Z M İ R F U A R I N D A Ç O C U K E S İ R G E M E K U R U M U P A V İ Y O N U

Y. Mimar Nihal SANLI.

— «

i t • ¹

Bu yıl İzmir Fuarında Çocuk Esirgeme Kuru- mu tarafından bir pavyon inşa edilmiştir. Projesini Y. Mimar Pertev Sanlı'nın hazırladığı bu pavyo/ı tamamen ahşap malzemeden inşa edilmiş olup, camekânla kapatılmış, teşhir salonu ve açık bir holden ibarettir. Paviyonun etrafı üstü kapalı sıra sütunlar ile (colonnade) çevrilmiş bu suretle izmir'in sıcak günlerinde ziyaretçilerin rahatça teş- hir edilen şeyleıi incelemelerine müsait bir şekle konulmuştur. Ayni iklim şartları düşüncesiyle salo- nun çatısına bir camlık yapılmıştır.

Çocuk Kurumu bu pavyonda, yoksul çocukları bugünkü bakım bilgisine ve terbiye esasına göre nasıl yetiştirdiğini canlı tablolar halinde ziyaretçi- lere teşhir etmiştir.

£ M

P l â n .

Dıştan g ö r ü n ü ş .

M u h t e l i f cephe e l e v a s y o n l a r ı .

T u r i z m

İ Z M İ R A G O R A S I N I N T U R İ Z M

V E A R K E O L O J İ B A K I M I N D A N E H E M M İ Y E T İ

Y a z a n : Rüstem D U Y U R A N İ z m i r A r k e o l o j i Müzesi M ü d ü r ü .

A g o r a n ı n g a r p galerisi.

Raihmetli Müze Müıdürü Salâhaddin Gantar Na- mazgahtaki Devlet Agorasını meydana çıkarmak hususunda ömrünün son senelerinde sarf etmiş ol- duğu mütemadi gayretle hiç şüphesizki çok sevdi- ği «izmir» ine ve dolayısile arkeoloji alemine unu- tulmaz ibir hizmette bulunmuştur. Tarihi Kadife Ka- lenin eteğinde, meyilli bir terasta, kurulmuş olan bu muazzam antik abidenin topraktan tamamile temiz- lenmesi çok büyük masrafa mütevakkıf olduğundan kazının bir defada tamamlanmasına imkân görüle- memiş ve 1 2 senedenberi her sene ancak ibir parça- sı meydana çıkarılabilmiştir. Son senelerdeki kazı faaliyetini Türk Tarih Kurumunun maddî yardımı- na borçlu olduğumuz gibi bu seneki çalışmalarımız

da Kurumun Müze emrine tahsis ettiği meblâğ sayesinde mümkün olmaktadır.

Bu seneki kazının bir hususiyeti de onun hiçbir ecnebî mütehassısın yardımı olmaksızın Türk arke- ologları tarafından idare edilmekte olmasıdır.

Agoranın turistik ehemmiyeti o kadar aşikâr- dır ki bunu izah etmek için turizm mütehassısı ol- mağa hacet yoktur. Zira tabiî güzellik, sylence ve spor imkânları vesaire gibi turizmin belli başlı un- surları arasında arkeolojik ve tarihî âbideler en baş- ta bir mevki iıhraz ettiklerine göre Izmire gelecek o- lan her hangi bir seyyahın en evvel ziyaret edeceği enteresan yerlerden birisi de muhakkak ki burası olacaktır. Agora, şehrin merkezine yakın bir semt- te bulunduğundan vesaiti nakliye bakımından hiç- bir müşkülâta maruz kalınmaz. Bundan başka ziya- reti de oldukça kısa bir zamanda yapılabildiğinden şdhri gezmeğe fazla vakti olmıyan seyyahlar dahi

B i r m i m a r î parça.

A g o r a n ı n şimal - garp köşesi.

T o p r a k a l t ı taşıyıcı inşaatın bir köşesi

T o p r a k a l t ı taşıyıcı inşaattan diğer bir g ö r ü n ü ş .

onu ıg'örmek için zaman taihsis edebileceklerdir. A- goranın ibu hususiyetleri onu, şehirlerden uzak yer- lerde bulunan Milet, Prien, Efes gibi arkeolojik mer kezlerden ayırmaktadır. Yani bu gibi merkezleri zi- yaret etmek istiyen turistlerin veya meslek adamla- rının oralara kolaylıkla gitmelerini ve harabeleri gezdikten sonra temiz ve rahat bir otelde istirahat etmelerini temin etmek için inşası icabeden yol ve otel meseleleri Agora hakkında mevzuubahis olmı- yacaktır. Birkaç hafta evvel İngiliz Kültür Heyeti azasından Mr. Bean ile Ege bölgesinin başlıca arke- olojik merkezlerine yaptığımız tetkik gezisinde bu cihetin ne kadar mühim olduğunu bir defa daha nef- simizde tecrübe etmiş bulunuyoruz. Bu sebeple ku- ruluşunu gazetelerde memnuniyetle okuduğumuz

«Ege Turizm Cemiyeti» nin şüphesiz bu sahaya da teşmil edilecek olan başarılı çalışmalarını yakın âlâ ka ile beklediğimizi kaydetmek isterdik.

Aıgoranın arkeolojik kıymetine gelince: Bunu

bir makalenin hudutları içinde mütalea etmek çok güç ve hatta imkânsızdır diyebiliriz. Burada mima- rî tarihi ile uğraşan bir ilim adamı inşa tarihi kati- yetle tesîbit edilmiş olan büyük ve o ni^bette muh- teşem bir yapı mecmuası ile karşılaşacak, plâstik eserlerle meşgul olan bir bilgin eşine ender tesadüf edilen bir incelikle işlenmiş fevkalâde zarif heykel- leri haz ile temaşa ve etüd edebilecek, bir seramik mütehassısı hemen ıher devre ait poteri parçalarını yığm halinde karşısında bulacak ve nihayet bir e- pigrafist ıgerek yazıları gerekse mutevaları itibariyle çok alâba-hş olan bir hayli kitabeyi tetkik fırsatını bulabilecektir.

Hülâsa Namazıgâhtaki Devlet Agorası arkeo- loji ve onunla ilgili ilimler mensuplarını daima ken- diline çekecek bir etüd menbaı olduğu kadar, tari- hi, tenasüp ve güzelliği seven her türlü insana da unutulmaz çeşitli intibalar kazandıracak bir meş- herdir.

S ü s l e y i c i S e n a t l a r :

IV ncü S U L T A N M E H M E D İ N S A L T A N A T K A Y I Ğ I Yazan: Zarif ORGUN.

Kasımpaşada Deniz müzesinde bulunan bu saltanat kayığını merhum Abdurrahman Şeref, Top- kapı Sarayı hümayunu müştemilâtı hariciyesi beya- nındadır, adlı makalesinde Sepetççiler köşkünü ve yanındaki kayıkhane ocağını anlatırken Tarihî Os-

manî encümeni mecmuasında (1) ; meılhum Halil

1 — A b d u r r a h m a n Ş e r e f — T a r i h i O s m a n î E n c ü m e n i m e c m u a s ı — Sene 1329 - S a h i f e 268 - ( T o p k a p ı S a r a y ı m ü ş t e m i l â t ı hariciyesi b e y a n ı n d a d ı r . ) adlı makalesinde:

( . . . • K a y ı k h a n e d e r u n u n d a hususî bir koğuşta b i m i s l - u - b a h a b i r a n t i k a b ü t ü n azametile m e h a b e t n ü m a d ı r . O da iki buçuk a s ı r d a n b e r i ve sadenişin-i istirahat olan S u l t a n M e h m e d h a n - ı r a b i i n saltanat kadirgasıdır... K ı ç ı n d a k i k ö ş k ü n z i y n e t ve nefaset v e zerafeti k a l e m ile t a s v i r et-

Edhem Eldem ise Sarayburnundaki Kayıkhane oca- ğından da bahseden resimli bir yazısiyle Şehıbal

mecmuasında (2) ilk defa tanıtmışlardı. Bilâhare merhum Ihtifalci Ziya Bey'de istanbul ve Boğaziçi dlı eserine sepetçiler köşkü ve kayıkhane ocağı kıs- mına evvelki her iki yazı ve resimlerden nakiller yapmıştı. ( 3 )

m e k k o l a y d e ğ i l d i r . H e r t a r a f ı inoe k a l e m ile m i n a k â r î altın işlenmiş v e k a b a r t m a l a r ı n ortasında a k i k ve necef n e v ' i n d e n m u h t e l i f r e n k d e taşlar o t u r t u l m u ş cidden şahane bir kasr-ı sahihtir....) d e m e k t e d i r .

2 — Ş e h b a l , S a y ı 75.

3 — İhtifalci M e h m e d Z i y a — İ s t a n b u l ve B o ğ a z i ç i — Cilt I - S a h i f e 297-300.

Değerli arkadaşımız Halûk Y. ŞahsuvaroğVu da 24 haziran 1944 tarihli Cumhuriyet gazetesinde.

Deniz müzesindeki muhteşem kadirga başlıklı yazı- sını bu konuya hasretmiş, ayrıca ilk tersanelerimiz, gemilerimiz ve bahriye arşivi hakkında da kıymetli malûmat vermişti.

1944 yılı mart aymdanberi bu kayığın müzey- yen köşkü Topkapı sara,yı müzesi Müdürlüğünün murakabe ve mesuliyeti altında tamir ettirmekte bu- lunduğundan bu kayığın teknik evsafına, hususiyet- lerine ve onarma esaslarını tesibit için teşekkül eden heyetlerin kararlarına, onarım safhalarına ve tez- yinat esaslarına dair bildiklerimizi anlatmağa vs bu tekne için şimdiye kadar yazılanlardan da fay- dalarak kagirga denildiği hâlde ne için Saltanat ka- yığı isminin daha doğru olacağını belirtmeğe çalı- şacağız.

39 metre 70 uzunluk, 5 metre 70 en, 2 metrs 40 santim derinlikte olan bu kayığın omurgadan kü- peşteye baş yüksekliği 2 metre 28, omurgadan köşk istüne olan kıç irtifaı 5 metre 80 santimdir. 140 ton su çekmektedir. Yirmi dört çifte yani kırk «e- kiz küreklidir. Gayet uzun ve ağır olması icabeden küreklerinden maalesef elde bugün tek bir örnek bile kalmamıştır.

Merhum Abdurrahman Şeref İ 329 senesinde saltanat kayıkları Hamlacılar ocağından Kasımpa- şadaki şimdiki yerlerine naklolunmadan evvel kü-

reklerini gördüğünü ve heı kürek 'topacında üç kabze bulunduğunu yazar. Buna nazaran her kürek- te üç kişinin kürek çektiği ve kürekçi sayısının 144 olduğu anlaşılır.

Halil Etihem Eldem'in kaydettiğine göre de kayık Venedik kadirgası diye meşhur imiş; fakat es- ki saray hamlacılarından biri kendisine bunun Avcı Sultan Mehmet zamanından kalma olduğunu, hât- tâ bazı havası ruhaniyeye malik olup sıtmaya ağa- cından verildiğini, eskidenberi üzerinde kandil ya- kıldığını söylemiş; nitekim bu gemiyi merak edip görmeğe giden ihtifalci Ziya Beye de sıtmaya iyi ge lir diye ağacından bir parça koparıp vermişler. ( 4 ) Teknik evsafını kısaca anlattığımız, bir vakit- lerde tahtası sıtma ağacı diye halka dağıtılan gami-

4 — ihtifalci M e h m e d Z i y a — İ s t a n b u l v e B o ğ a z i ç i — C i l d I, S a h i f e 300.

A y n e n (... B u e s r a r ı e n g i z sefineyi g ö r m e k için olan a r z u v e m e r a k bir kat daha iştidad ederek b e h e m e h a l g i d ü p sıtma ilâcı a l m a ğ a k a r a r v e r d i m ve ertesi g ü n ü de ocağa m ü r a c a a t ettim. Beni içeriye g ö t ü r d ü l e r ve k e m a l i t â z i m ile o koca sefinenin e t r a f ı n ı d o l a ş t ı r d ı l a r ; z i y a r e t et- t i r d i l e r . B a n a bir cemilei mahsusa o l m a k üzere sefinenin kıç t a r a f ı n ı n ü s t ü n d e k i t a h t gibi k ö ş k ü n (örtüsünü bir a z

T a h t ı n iç k ı s m ı n d a y a n tarafta b u l u n a n y a z ı l a r . A l t k e n a r d a boş g ö z ü k e n y e r l e r d e b u l u n a n g ü m ü ş l a v h a l a r üze-

r i n d e k i d o k u z b e y i t l i k kasideden b i r m ı s r a k a l m ı ş t ı r . ( R e s i m : II. B.)

nin kıç üstünde etrafı müşebbek korkuluklarla çev- rili ve iki yadan dörder ayağa istinat eden müzey- yen bir köşk bulunmaktadır. Arka tarafı ön kısmına nazaran daralan bir kemer şeklinde olan bu köşke kayığın tahtı dsmek daha doğrudur. Tahtın içi ve dışı bağa ve sedef ile müzeyyendir. Müzelerimizde mevcut gemiler arasında en eski bir yapıdır. Taşıdı- ğı tahtın tezyinatının fevkalâdeliği ile de büyük bir sanat değerini haizdir. Sayın Halûk Y. Şahsuvaroğ- iunun dediği gibi deniz inşa tarihimizle güzel sanat- lar tarihimizi ilgilendiren bir varlıktır.

Maalesef son asrın ihmal ve lâkaydisi tahtın tezyinatının mühim bir kısmının dökülmesini, kay- bolmasını hattâ belki de açılmasına sebep olmuştur.

Bugün dünyada emsali olmayan bu muhteşem Türk kayığının tezyinatına gelince;

Köşk veya taht kayığın kıç üzerinde olup ka- yığın bu kısmı omurgadan itibaren altı metre kadar yüksekliktedir. (Tam ölçüsü 5,70) etrafı müşebbek

açarak b i r cebhesini gösterdiler. A r u s e k ve fildişi ve bağa ile işlenmiş ve necef v e f i r u z e v e sair ahcarı n a d i r e ile m ü z e y y e n olan bu eseri bi n a z i r i n karşısında h a k i k a t e n r u h a n i y e t hissettim. B u n d a n sonra g e m i n i n ç ü r ü m ü ş b i r tahtasından sıtma ilâcı o l a r a k bir m i k t a r toz v e r d i l e ^ y i n e k e m a l i i h t i r a m ile o r a d a n çıktık.)

Y a z ı l a r ı n y a n t a r a f ı n d a b u l u n a n lâle ve k a r a n f i l l i pano

r

korkuluklarla çevrilidir ve dörderden sekiz ay.:ğa müsteniddir. (Rasim 1 ) Dışındaki hendesî tezyinat- ta gümüş yuvalar içinde büyük kıt'adaki renkli taş lar nazarı dikkati çekmektedir. Bu taşların gömüş yuvalarından birinde Kanunî Sultan Siileymanin a-

ya.r tuğrası bulunmaktadır. Bu, kayığın köşkünde yuva vazifesi gören gümüşlerin saraydan verilmiş olduğunu gösterir. Belki ilerde saraydan çıkan eşya- nın yazıldığı defterlerde bu kayığa sarfeoftlmek üze- re verilen gümüş kaydına tesadüf edilerek geminin devri hakkında doğru bir malûmat elde edile'oile Çektir. Resimde görüldüğü veçhile bu kısım çok ha- raptır ve tezyinatının hepsinin yeniden yapılması icabetnıektedir. Taşların da çoğu eksiktir.

İç tarafta evvelâ oyma bağa zemin üzerine gömme sedef ve sülüs hattı ile yazılmış kıt'a göze çarpar. (Resim II)

S a ğ d a :

Hazret-i Sultan Mehmet Han gazinin mü dam Bahr-ü-berde yarı Hız:r Hafızı Allth ola S o l d a :

Yspdura daim saadetle nice â'lâ kayık Cmr-ü Nuh ile cihan milkinde Ş'hinşah ola Bu yazıdan başka köşkün içini çepçevre dola- şan dokuz beyitlik güm' ş kaside levhalarından ise yalnız aşağıda yazılı bir mısraı kalmıştır.

B — II, n u m a r a l ı resimde y a z ı a l t ı n d a g ö r ü l e n t e z y i n a t ı n t a m a m ı ,

T a v a n ortasındaki k u b b e ve k e n a r ı n ı n t e z y i n a t ı . Resim : 4

Devam-ı ömrile Rüstemlik itsün kahraman âsâ (x) (Resim II. B.)

bu kaside tam olarak bulunsa idi belki ebced hesa- bile bir tarih elde edilebilir ve geminin tam devri meydana çıkardı. Ç' nki, bugün her ne kadar Meh- med IV.e izafe olunuyor isede tezyinatı itibarile klâ- sik devrin hususiyetlerini taşıdığından ve elimizde Ahmet I. in arife tahtı gib< bu işe yakın zenginlikte bir misal de bulunduğundan Mehmet III. de mal e- dilebilir. Şimdilik bu ihususta kat'i hüküm vermek- ten uzağız.

Sülüs kıt'anın sağ ve solunda karanfil ve lâle ile fevkalâde güzel kompoze edilmiş birer pano var- dır. Yazıların ve bu panoların dışındaki kısımda bu- lunan sedeflere firuze ve yakutlu, altın yaldızlı gü- müş çiçekler veya yıldızlar oturtulmuştur ki bunlaı- danda büyük bir kısmı noksandır. (Resim III.)

Tavanda; ortada küçük bir kubbe vardır. (Re sim IV.) Kubbenin ortası üzerleri gümüş çiçekli hen desî tezyinatlıdır; etrafı aynı kökten çıkan lâle ve

( * ) A b d u r r a h m a n Şeref, H a l i l E d h e m , Z i y a m e r - h u m l a r b u n u n d e v a m ı olan ( Y ü r ü t s ü n b e r - r ü - b a h r e h ü k - m ü n ol S u l t a n ı bi h e m t a ) m ı s r a ı n ı h a v i diğer b i r parça- dan daha bahsederlerse de son z a m a n l a r d a b u n u n da k a y -

b o l d u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r , T a h t ı n a r k a k ı s m ı n d a k i tekne t a v a n ı n tezyinatı.

— II. n u m a r a l ı r e s m i n alt k a m ı n d a boş olarak y e r l e r i g ö r ü l e n kaside l a v h a l a r ı arasındaki t e z y i n a t ı n t a m a m l a n m ı ş

şekilleri.

karanfillerle çevrilidir. Esasen köşk"m tezyinatındı hâkim olan desen klâsik devrin ve Türk motifleri- nin belli başlı çiçeği karanfil ve lâledir. (Resim İÜ ve IV.) Kubbenin önünde tezyinatı hiç kalmamış küçük bir kubbe, arka tarafında bir tekne tavan vardır. Bunun da tezyinatı hendesî taksimatlıdır.

(Resim V ) Baş taraf kemeri tepelik denilen çiçek koncası motifleriyle bezenmiştir. Köşkün istinat et- tiği direklerin üzeri ise tekne tavan, kuıbbe ortası ve dış bördürü gibi hendesî tezyinatlıdır.

Müşdblbek korkuluklarda ise tezyinat köşkün iç ve dışındakinden ayrılmaktadır Burada yine klâ- sik devrin en s e çm e örneklerinden biri olan benek motifinin yer aldığını görmekteyiz.

Fakat kclgkün tezyinatı Abdurraihman Şeref, Halil Ethem, Ihtifalci Ziya merhumların dediği gi- bi her tarafı ince kalem ile minakârî altın işlenmiş değildir. (5) Böyle bir şey yoktur, tarif ettiğimiz gibidir. Yalnız bağaların renk kazanması için altla- rına altın varak yapıştırılmıştır ki yeniden yapılan yerlerde biz de bunu tatbik ediyoruz. Bütün tezyi- natı çerçeveliyen filetolar ise fildişi, abanoz ve ka- lay ile imal olunmuştur. Bu filetolar bilhassa hende- sî tezyinatlı kısımlarda bağa ile fildişini birbirinden

ayırmakta, yazıları ve panoları çerçevelemektedir.

(Resim II, III, IV ve V )

iç k ı s ı m d a n bir pano.

5 — İhtifalci Z i y a Bey — i s t a n b u l ve B o ğ a z i ç i — C i l d I S a h i f e 300.

— li. r.umaralı resimde; yazı orta ve y a n l a r d a k i lâle d e m e t l e r i .

Tezyinat esasını kısım kısım hülâsa ettiğimiz köşkü bir kül olarak da tetkik edecek olursak desen ve kompozisyonunda hiç bir aksaklık göremeyiz.

Her şey yerli yerindedir. Esasen mimarîde ve süs- leme sanatında bağ?; ile sedefi birlikte olarak en iyi şekilde kullanmasını bilen ve bu iki maddeye en ge- niş bir tatbik sahası bulan bir millet olduğumuz in- kâr olunmaz ıbir hakikattir. Topkapı Sarayı müze- sindeki Ahmed I. in arife tahtı, müzelerimizde bu- lunan sayısız mahfazalar, çekmeceler, kutular, is- kemleler, koltklar, sehpalar, rahleler, b"yük küçük masalar, gergefler, saat dolapları, çerçeveler, ca- milerimizin, türbe ve medreselerimizin, saray ve köşklerimizin kapıları, dolap kapakları, bu sahada ne kadar ileri olduğunuzun canlı birer şahitidirler.

Bilhassa bu işde, aynı zamanda Hassa Başmimarlığı- nı da y-pmış olan, iki üstadı ve eserlerini anmak icabeder.

Bu iki sanatkâr Murat III. ün türbe kapısı ( 6 ) ile Türk ve islâm eserleri müzesinde bulunan bir ku- ran mahfazasına (7) ismini yazan Dalgıç Ahmet i- le tercemei halinden (8) eşsiz bir sedefkâr olduğu- nu anladığımız ve sanatinin inceliğinin her türlü te- zahürüne yaptığı Sultan Ahmet camiinde büyük bir yer ayıran Mehmed ağadır. ( 9 )

Şimdi bir az da bu gemiye niçin kadirga de- mek istediğimizi ve saltanat kayığı tabirinin daha doğru olacağını inceleyelim.

6 — Z a r i f O r g u n — M i m a r Dalgıç A h m s d — A r k i t e k t sene 1941 - S a y ı 3-4.

7 — A z i z O ğ a n — M ü z e l e r i m i z d a k i Ş a h e s e r l e r — L a T u r - quie Kemaliste - S a y ı 43.

8 — T a h s i n Öz — M i m a r M e h m e d A ğ a ve Risalei m i - m a r i y e — A r k i t e k t a y r ı baskı - S a y ı 16.

9 — T a h s i n ö z — S u l t a n A h m e d c a m i i n i n tezyinî h u s u - s i y e t l e r i — V a k ı f l a r dergisi - S a y ı i l .

ooo

— T a h t ı n k e m e r i n i n arka k ı s m i n i n t e z y i n a t ı . T a h t ı n k e m e r i n i n ön k ı s m ı n ı n t e z y i n a t ı , î u m o t i f l e r M i h r i b a n S ö z e r t a r a f ı n d a n t a m a m l a n m ı ş t ı r . Ve V. n u m a r a l ı resimdeki Itekne t a v a n ı n b o r d ü r i i .

Tahtın içinde yazılı kıtanın üçüncü m:sraı (Yapdura daim saadetle nice âlâ kayık) dır. Bina- enaleyh devrinde bu tekneye verilen isim kayıkt'r.

Nitekim resmini koyduğumuz ve podişah genç. Ol- manın cevelânım gösteren minyatürde de buna ben- zer tekneye verilen isim kayıktır, hem de yirmi al- tı çifte kürekli altanat kayığı; yani bizimkinden se- kiz kürek fazladır. Kaldıki kadirga bir harp gemisi- dir. Topu, güvertesi, anbarı, sereni, yelkeni vardır.

Burada akla Venedik kadirgası rivayeti gelebslirse de biz buna ihtimal vermiyoruz.

I — Venedik kadirgası olsa idi daha b'iyük bir tekne olacaktı, yukarıda arzettiğimiz hususiyetleri bulunacaktı. Bilindiğine göre bir kadirganm müret- tebatı üç yüz kişidir. Bunda o kadar kişi alacak yer yoktur. Geminin yapısında da kadiraglığım göstere- cek bir hal bulunmamaktadır.

II — Bu tekne açık denizler için yapılmamıştır.

Kısa gezintilere mahsustur. Ekmek ve su koyacak yeri hâttâ helası bile yoktur.

Mehmet IV. ün Silâhtar tarihinde okuduğumuz kısa gezintilerini bu kayıkla yapmış olması kuvvet- le muhtemeldir.

III Teknede yabancılık görenlerle tekne- nin (üzerindeki boyanın tesiriyle olacak) köşke na- zaran daha yeni bir inşaat olduğunu zannedenlerin fikrine de iştirak etmiyoruz. Köşkün tekneye göre ve her ikisinde burada inşa olunduğuna kaniiz.

Onarmaya nasıl başlandı:

Merhum Hamdi beyin yaptırdığı ufak tamir- den sonra ( 1 0 ) birkaç kere esaslı onarımı için bir

10 — ihtifalci Z i y a bey — i s t a n b u l ve B o ğ a z i ç i — C i l d i S a h i f e 300. ;

cereyan hasıl olmuş gibi iş teşebbüs safhasından j- leri gidememişti.

Şükrana lâyıktır ki en tehlikeli bir zamanda, yani tezyinatın inhilâle yüz tuttuğu sıradn, Millî Mü dafaa Vekâleti işi ele almış güzel sanatlara ve ihtisa- sa taalûk eden bir mevzu olduğundan 1942 yılında Maarif vekâletine müracaat etmiş ve Maarif Vekil- liğince de Topkapı Sarayı müzesi müdürü Tahsin Oz'ün riyasetinde Aıyasofya Müzezi m;V/dürü Res-

S u l t a n O s m a n ı n ( G e n e O s m a n ) Saltanat kayığı

sam Sami Boyar ( I I ) ve Vekillik âbideleri koru- ma heyeti azasından yüksek mimar Macit Kural'- dan mürekkep bir heyet teşkil olunarak kayığın va- ziyeti ve köşkünün tamiri esasları hakkında bir ra- por istenmişti. Bu heyetin hazırladığı rapor esas i- tibariyle iki kısma ayrılmakta idi. Birincisi Saltanat kayıklarının durduğu yer hakkındadır ki konumu- zun dışında olduğundan bundan bahsetmiyeceğiz;

kayığın müzeyyen köşkünün onarılmasına ait ikin- ci kısım ise şöyle hülâsa olunabilir:

I — Tarihî kadırganın çok sanatlı bir eser o- lan köşkünün hava tesiriyle sedef ve bağaları düş- müş ve düşmektedir. Bu tezyinat tamamen inhilâl etmeden derhal tamirine başlanması gerektir. Bazı desenler büsbütün zayi olursa bu tamire imkân kal- mıyacaktır.

II — Demir paraçollarla kadırgaya bağlı olan köşk yerinden çıkarılarak iyi bir ambalaj ile sedefçi ustalaınm kış ve yaz çalışabilecekleri bir binaya nakledilmelidir.

III — Tamir işi dört, beş sene sürecektir. Bu- gün ki fiyatlara göre bu işin on bin liraya kadar ya- pılabileceği tahmin olunur.

Bu ilk rapor üzerine iş katiyet kesbediyor, i- cabeden tahsisat ayrılıyor ve tamir esaslarını ve te- ferruatını kararlaştırmak üzere yine Topkapı Sarayı müzeci müdürü Tahsin Oz'ün riyasetinde ikinci bir heyet mahallinde müteaddit tetkikler yopıyor, (Bu heyette evvelki bulunanlara ilâveten Güzel Sanatlar Akademisi Müdürü Burhan Toprak, Deniz müzesi Müdürü Mehmet Ali Unal, Müzeler kimyakeri Nu- reddin Akbulut ve Topkapı Sarayından Zarif Orgun da vardır.) ve sekiz maddelik bir rapor yazılıyor.

Bu rapora görede yapılacak onarmanın keşfini Tek- ne mütehassısı Sabri Ülçer, Prof. Süheyl Unver ve Zarif Orgun hazırlıyor. Bunun üzerine de bu keşfi tatlbik edecek olan emanet heyeti teşekkül ediyor <d bu heyete de Tekne mütehassısı Sabri Ölçer'in baş- kanlığında Topkapı Sarayı müzesi memurlarından Naci Kumbaracı ile yine aynı müzeden olan Zarif Orgun ayrılıyor.

Tetkik, keşif ve emanet heyetlerinin mesaisi- ne iştirakimiz bu iş ile başındanberi yakından alâ- kadar olmamızı icabettirdiğinden bu konu üzerin-

11 — S a m i B o y a r ı n B a h r i y e müzesi m ü d ü r l ü ğ ü z a m a n ı n - da saltanat k a y ı k l a r ^ H a m l a c ı l a r ocağından K a s ı m p a ş a y a n a k l o l u n m u ş t u .

deki çalışmaları ve onarmayı safahatiyle tesbit et- memize imkân vermiştir.

Raporlara göre köşkün tamiri kayığın durduğu yerde yapılamazdı. Bu iş için gösterilen iki yerden, Divanhane binası ile Müzeler kimyahanesinden, biz usta ve amelenin kolayca gidip gelebilecekleri da- ha merkezî bir yerde olan Kimyahaneyi seçtik. Bi- naenaleyh köşkün oraya nakli icabediyordu ki en güç iş de bu oldu. Çünkü, yukarıda arzettiğimiz veçhile köşk kayığın yerden altı metre kadar yük- seklikte olan kıç üzerinde idi. Askıya alırken, indi- rirken çok dikkat edilmesi icabediyordu. Maamafih biz her ihtimale karşı mevcut tezyinat saslarını fo- toğrafla tesbit ettik vs, daha da fazlasını yaparak Prof. Süheyl'in nezareti altında bütün tezyinatını kopye ettirdik, kalmış olan bağa ve sedefler ve taş- lar dökülmesin düşmesin diye tutkallı kâğıtlar yapış- tırdık, pamuklarla ambalaj yaptık, ondan sonradır ki köşkü kayığa bağlıyan rabıtalar kesildi, söküldü ve Denizyollarının yeni atölye ustalarının yardımı ile askıya alınarak yerinden indirildi, yaylı arabalar- la kimyahaneye getirildi.

Yapılacak ilk iş yerlerinden oynamış olan ve ya sağlamca bulunan ve mevcut tezyinatı teşkil e- den sedef ve bağaları tsker teker elden geçirerek yerlerine icabı veçhile tesbit etmek ve bu iş yapılır- kende eksik yerler için lâzım gelen malzemeyi teda- rik etmek idi. Bu da ilk üç ayda tamamlandı, ikinci üç ayda noksan yerler yapılmaya başlandı. Şimdi ü- çüncü üç ayın içindeyiz; bu müddetin sonunda köş- kün içi trmamen yapılmış ve dışa geçilmiş olacaktır.

Ancak dışı içinden dalba harap bir hâlde ve tezyina- tı hiç kalmamış olduğundan bu kısmın onarılması daha uzun bir zamana mütevakkıf bulunduğu gibi daha da fazla bir masrafa ihtiyaç hasıl olacaktır.

Yazımızı bitirmeden, anlattığımız onarmanın, Halûk Y. Şahsuvaroğlunun âlâkalı makamların dik- kat nazarını çekmek için yorulmadan sarfettiği me- saisine inzimam eden Topkap* Sarayı müzesi mü- dürlüğünün yakm âlâkası üzerine Millî Müdafaa Vekâleti ile Maarif Vekilliğinin bu hususta işbir- liği yapmalarının sayesinde başladığını, yakında muvaffakiyetle sona ereceğini ümit ettiğimizi; tez- yinatın eksik yerlerinin mevcutlara nazaran yeniden yapılabilmesi için Mi'hriban Sözer'in titiz bir ilgi ile hazırladığı kalıpların işin yf rümesine bilhasa büyük yardımı olduğunu, ustaların ise işin azameti karşı- sında saygı ve hayranlık duyarak mümkün olduğun- dan fazlasını yapmağa çalıştıklarını kaydetmek is- teriz.

Ş e h i r c i l i k :

L O N D R A ' N I N İ M A R I

Yazan: ]. M. Richards Çeviren: Acar Z. BİLL

D ü n y a d a k i en k ı y m e t l i abideler ve t a r i h î b i n a l a r l a dolu olan L o n d r a n ı n i m a r ı n a d a i r şayanı d i k k a t f i k i r l e r i ihtiva eden bu makale, gene d ü n y a d a k i en k ı y m e t l i a b i d e l e r ve t a r i h î 'binalarla dolu olan İ s t a n b u l u n i m a r ı m e v z u u b a h s o l - d u ğ u şu sıralarda herkes t a r a f ı n d a n e h e m m i y e t l e o k u n m a ğ a değer :

Bu m a k a l e d e L o n d r a ' n ı n i m a r ı iğin söylenen sözlerden b i r ç o k l a r ı i s t a n b u l u n i m a r ı için de belki bir prensip o l a r a k k a b u l e d i l e b i l i r ,

M ü t e reim.

• ." ""' KtNGHAM !>/ 1AQ

" " " m ırflTTlMİr '.İÇ TOFUA İ M ^

Londra'nın yeni baştan imarından bahsetme- den evvel, «Londra» ile neyi kastettiğimizi tesibit etmek icap eder. «Londra» denilince bazılarının ha- tırına Britanya imparatorluğunun merkezi, bazıla- rının hatırına dünyanın en çok nüfuslu şehri (bu, bu kadar çok nüfusun bir şehirde toplanmasının faydalı olup olmaması düşünülmeden bir nevi mil- lî iftihar mahiyetini almıştır), bazılarının hatırına Cenubî Ingilterenin eğlence ve zevk merkezi ve bir- çoklarının hatırına da kendilerinin ve ahbapları- nın oturdukları sokak ve mahallelerin hepsine bir- den verilen isim gelir. Maalesef, lüzumundan fazla bir yığm amatör ve profesyonel imarcılara «Lond- ra» hantal ve metruk bir sokak karışıklığından iba ret görünmektedir. Bu imarcılar, Londra zannettik-

leri bu sokak karışıklığının çözülüp bir intizama so- kulmasının kendi vazifeleri olduğuna inanmaktadır- lar. Bunlara ilâveten Kraliyet Akademisinin kendi kendilerini tayin etmiş olan imarcıları da Londra'- yı azametli bir takım mimarî eserlerin sıraya dizil- melerine müsait bir saha olarak telâkki etmektedir- ler.

Bu fikirlerden hiçbiri doğru değildir. Hatırda tutulması lâzım gelen bir tek hakikat varsa, o da, Londra'nın bir «ev» şehri olduğudur. Şüphesiz,

K r a l i y e t A k a d e m i s i n i n L o n d r a imar p l â n ı n ı n h i ç b i r rea- liteye istinad e t m e y e n esasları, B u c k i n g h a m S a r a y ı ile V i c t o r i a istasyonu arasında y a p ı l m a s ı t e k l i f edilen şu m e r a s i m caddesinden pek güzel a n l a ş ı l m a k t a d ı r . Bu plânda, h e m m a h a l l î i h t i y a ç l a r ı n t&tmini msselesi, gös- terişli ve azametli b i n a l a r l a m e y d a n a getirilen m i m a r î g u r u r a feda edilmiş, h e m de, biraz m ü n e v v e r m i m a r l a r ı n çok z a m a n evvel eski m o d a diye k u l l a n m a z o l d u k l a r ı l ü z u m -

suz a v l u l a r a y e r v e r i l m i ş d i r .

Londra'nın neden dolayı bir «ev» şehri olduğu da düşünmeğe değer: rıhtımlar, depolar, bürolar, han- lar, demiryolu merkezleri ve çarşı pazarlar halkın Londra'yı bir «ev» şehri olarak kullanmalarına hem selbep, hem de bu kullanılışın bir neticesidirler. Son- ra, maziden miras kalmış olan örf ve âdet birikinti- lerini de unutmamak lâzım gelir. Bunlar, bir şehrin hayatını ileriye doğru tahrik eden amillerdir.

işaret edilmesi belki de m 'lûmu ilâm olacak bir nokta varsa o da, bir şehrin, sokaklardan değil, aralarında bulunan şeylerden ibaret olduğudur. Lâ- kin, bir şehri tanımak istediğimiz vakit, ilk alınıp tetkik edilen şeyin, şehrin sokaklarının plânı olma- sı, bizi bu hakikatten uzaklaştırmaktadır. Böylece zihinlerimizde Londrayı temsil eden objeler ekse-

K r a l i y e t A k a d e m i s i n i n , L o n d r a n ı n g a y r i resmî m a h i y e t i n i sert bir caket içine g e ç i r m e k için s a r f e t t i k l e r i g a y r e t l e r e diğer bir n ü m u n e , Ç ı l g ı n l ı k derecesine çıkan simetri m e r a k ı , Regent S o k a ğ ı n a bakan itfaiye binasının bir eşinin de H a y m a r k e t ' e bakan sokağa k o n u l m a s ı n ı icao e t t i r i y o r . P i c c a d i l l y m e y d a n ı n d a y a p ı l a c a k b i r ç o k y e n i l i k l e r o i a b i l i r . F a k a t b u n l a r , L o n d r a n ı n an'anesine bu k a d a r a y k ı r ı olan

m e t o d l a r l a y a p ı l a m a z .

riya ya oxford caddesinde akan vesaiti nakliye, ya ortaçağdan kalma geçitlerin üzerinde yükselerek is- li yarıklar meydana getiren Siti binalarının arasın- dan kıvrılan dar yollar veya tesadüfen yakından tanıdığımız - Kilıburn, Lewis:ham veya Turnham ça- yırları gibi - kenar sokakların sonlarındaki bitmek bilmiyen açıklıkların menazırıdır. Londrayı bir yı- ğın sokak olarak tahayyül ediyoruz, çünkü bu so- kaklar, hepimizin ayrı ayrı tanıdığımız ufak parça- ların müttehit bir bütün haline gelmesine sebep o- lan şebekeyi teşkil etmektedirler.

Bu şekilde düşünmek gayet tabiidir. Fakat, i- mar gayesiyle ortaya atılan bir şahıs tabiîden da- ha derin düşünmek mecburiyetindedir. Son zaman- larda, mevcut 'sokaklarımızın ve caddelerimizin mo- dern vesaiti nakliyenin ihtiyaçlarını karşılayama- maları ve uzun otomobil, tramvay ve otobüs birlik- lerinin saatlerce yollarda tıkalı kalmaları, imarcı- nın vazifesinin sadece sokakları tanzim etmekten i- baret olduğu fikrini, bilhassa imarcının kendisinde uyandırmamak icap eder. Vesaiti nakliyenin herhan gi bir şekilde, yavaş ve süratli, hareket etmesi lüzu- munun, fena imarcılığın hakikî bir dıelili bulunduğu- na emin olmadıkça, veya şehrin ıhayat damarları olarak kabul edilebilecek caddelerin, şehrin içtimaî hayatı ve canlılığının akamete uğraması ve kuruma- sı mevzuubahis olmadıkça vesaiti nakliyenin daha süratle akmasını temin etmek kâfi değildir. Vesaiti nakliyenin harekâtı, bir şehrin bünyevî faaliyetinin ancak bir cephesi oluo, bu da temsilî ve esaslı ol-

B u g ü n k ü m e r k e z î L o n d r a ' d a n k a r a k t e r i s t i k b i r m a n z a r n . B u r a d a , P i c c a d i l l y b i n a l a r ı tek tek s e ç i l m i y o r . Fakat. Yeşil P a r k ı k a p l a y a n ağaçların a r k a s ı n d a n b ü y ü k bir tabiilikle k a y b o l a n caddeyi bu esasa göre i m ı r etmek, h e r h a l d e , b u - r a y a baştan aşağı d ü m d ü z ve s i m e t r i k cepheli b i n a l a r

k u r m a k t a n d a h a lâtiftir.

mayan cephedir. Bir imarcının en ıbaşta alâkadar olması ve kendine vazife edinmesi lâzım gelen şey, bir şehrin alt yapısını meydana getiren hayat tarzı- dır.

Bombardımanların Londranın yeni baştan i- marını mücmkün kıldığı günlerden beri, ileriye sü- rülen tekliflerden en fazla nazarı dikkati celbeden- ler geçen sonbahar Kraliyet Akademisi tarafından halka arzedilmiş olanlardır. Burada, bilhassa esef- le karşılanacak bir nokta varsa, o da bu tekliflerin, şimdiye kadar izah etmeğe çalıştığım hata ve dik- katsizlikleri en yüksek bir derecede havi olmaları- dır. Hakikat halde, bu teklifler Londranın en mü- him hususiyetlerini, yani Londranın, içinde insanla- rın yaşadıkları, çalıştıkları, eğlendikleri ve öldükle- ri bir yer olduğu hususiyetini zerre kadar nazarı i~

bara almış değillerdir. Bu plânlar, Londrayı, içti- maî ibakımdan mütalea etmektedirler. Şüphesiz bu sözlerimle herhangi bir büyük şehir fikrinde mev- cut olan dekoratif imkânlar hiç düşünülmemelidir

demek istemiyorum. Yalnız, ne var ki, bu tezyinî imkânlar, doğrudan doğruya bir şehrin içinde yaşa- yan halkın âdetlerinden, temayüllerinden ve hisle- rinden neş'et ı&derler. Kraliyet Akademisinin yeni modellerindeki muhteşem fasadlara, Ve yolların intizama sokuldukları şekillere bakınız. Eğer isterse- niz, bu demir çerçeveli binaların pek muhtemel o- larak içine sarıldıkları kaiba Edward tarzındaki mi- marî stili nazarı itibara almayınız. Yani, hususî zevk ve estetik meselelerini, başka bir zaman düşünmek

(sol) N e h r i n b ü y ü k k a v i s l e r i n d e n b i r i n i ve t ı r t ı l l ı u f k u gösteren temsilî bir L o n d r a p a n a r o m a s ı . L o n d r a , h a k i k î m a h i y e t i h a v a d a n anlaşılacak bir şehir d e ğ i l d i r . L o n d r a y ı y a k ı n d a n s e y r e t m e k l â z ı m d ı r . ' Nash'ın C a r l t o n House ta-

üzere bir tarafa bırakınız. Kraliyet Akademisi imar- cıları, bu fasadların arkasından yapılacak olan faa- liyetlere acaba ne derecede ehemmiyet vermişler- dir? Bundan başka, muazzam resmigeçit yolları- nın aralarında kalan, kalabalık mahallelerin, fena bir şekilde planlandırılmış olan vaziyetlerini acaba ne şekilde düzeltmeği düşünmüşlerdir? Mimarî plânlar yapma meselesi, kendi içinde bir gaye ola- rak mütalea edilemez. Mimarlık, bir yığın kapı, pencere, korniş, sütun, tavan, ve merdivenle mües- sir bir heykel yapsın diye serbest bırakılan bir n e v - i heykeltraşın sanatına benzetilemez. Mimarî, iç- timaî bir sanattır. Bundan dolayı, eğer bir şehrin en m.lhim yollarından geçerken bir pencerenin arka- sında bir terzinin dikiş diktiğini, biraz ilerde aynı tip birkaç pencere arkasında bir gazetenin rotatif makinelerinin gölgelerini görür ve bu pencerelerin arkasındaki kapıdan girip çıkan birçok insanlardan, ayni binada ıbir de umumî hizmetler gören büronun bulunduğu kanaatine varırsak, o şehrin plânlarının herhalde büyük hatalara duçar olmak suretiyle ha- zırlanmış oldukları şüphesizdir. Bundan sonra ar- tık, bu itilâfgiriz cephelerin arkasında yerleşmek mecburiyetinde bulunan, insan hayatı kadar deği- şik ve seçilmez olan ıbir yığın faaliyetin ne olduk- larını sadece tahmin edebiliriz. Şüphesiz, pencere- ler, sadece, resmigeçit yollarının kenarlarındaki, uçurumları andıran bina cephelerine karşı bir alâ- ka uyandırmak üzere bir süs diye sıraya dizilmiş tezyinattan ibaret değillerdir. Koskoca bir şehir, dı- şardan başlayarak içeriye doğru tanzim edilemez.

Daha evvelden hesaplanmış bir caket içersine geçi- rilmek istendiği vakit, o şehir, muhakkak ki, kendi bünyesi nazarı itibara alınmadığı için, içtimaî nok- taî nazardan çok mutazarrıı olacaktır.

işte Kraliyet Akademisinin ileri sürdüğü imar plânlarında en fazla göze batan eksikliklerden biri de şimdiye kadar izah ettiklerimizdir. Kraliyet A- kadimisinin, kendi plânları için yaptığı reklâm o ka- dar parlaktır ki, münevver halkın eyi ve kötü plân- lara dair edineceği doğru kanaat bu sayede âdeta geriye atılmış bir vaziyettedir. Bu sözümüz hiç de mübalâğa addedilemez. Birçok senelerden beri de- vam eden sergiler ve tahsil sayesinde, halk imar ha- reketlerinin, sadece ortaya birkaç estetik kıymeti haiz bürokrasi eseri çıkarmadan veya bir şehrin ta- biî inkişafı üzerine bir takım teknik ilâveler yapma-

dan ibaret olmadığını anlamağa başlamıştır. Öyle ki, imar denince halk, modern hayatın giriftliğinden dolayı, kendi haline bırakıldığı vakit büyük bir ka- rışıklık husule getireceği pek mümkün olan [bazı iş- lerin yapılması için en faydalı ve en kısa yolların ve vasıtaların kullanılmasını ve bunlardan şuurlu ola- rak istifade edilmesini anlıyordu. İmarın gayesi ba- zı mütehassıslara, evvelden yapılan ince hesap ve tahminlerin ne kadar kıymetli olduğunu teşhir fırsa- tını vermektedir. Bütün bunların aksine olarak, Kra- liyet Akademisi sergisinde halk, hiç ümid etmedi- ği ve beklemediği bir vakıayla karşılaştı. Bu sergide- ki mütehassıslar, - ki bazılarının şöhretleri vardı ••

teşhir ettikleri sergide, şimdiye kadar yanlış ve fe- na olarak tarif edilmiş olan bazı prensipleri ileri sür- mekteydiler. Bir şehirde asıl ehemmiyeti haiz olan insan, ve onun yaşayış tarzı, sırf gösterişe feda edil- mişti. Halk, bu serginin hiçbir resmî mahiyeti olma- dığını, ve çok uzun müddetten beri imar hareketle- rinden bahsetmekte olan heveskârlarm elde etmek istedikleri neticelerin, hiç de ihtiva edilmediğini bil- meyecekti.

raçası gibi klâsik eserleri bile «scenik» o l m a k t a n z i y a d e

« a k a d e m i k t i r l e r » . L o n d r a n ı n kendi içine çekilmiş, T e m p l e gibi a r k a s o k a k l a r ^ şehrin en k ı y m e t l i v a r l ı k l a r : n d a n d ı r .

dandıı-.

^ M J S j î

17inci v e 18 inci asrın resmî i m a r p l â n l a r ı o v a k i t A v r u p a d a m o d a olan estetik ve içtimaî r i j i d i t e k a i d e l e r i n i aksettir- m e k t e d i r ( y u k a r ı ) , Ş e h r i y e n i baştan inşa etmek için

"VVren'in y a p t ı ğ ı plân da a y n ı m a h i y e t i g ö s t e r i y o r . O za- m a n l a r , henüz, i n g i l t e r e d e çıkan v e s i m e t r i y e karşı bir nevi m u v a z e n e m a h i y e t i n i a l a n , ve her şeyi b i r d e n m e y d a n a

ç ı k a r a n m u a z z a m cepheler y e r i n e yavaş yavaş açılan m a n z a r a l a r ı m ü d a f a a eden İ n g i l i z m a n z a r a d e k o r a s y o n u A v r u p a y a y a y ı l m ı ş değildi. Nash'ın m e r k e z î L o n d r a için y a p t ı ğ ı plân, s o n r a d a n ortaya çıkan bu idealin irşadı altında y a p ı l m ı ş d ı r . . Bu suretle, h i ç b i r v a k i t u n u t m a m a m ı z

lâzım gelen ,bir an'ane başlamışdır.

Kraliyet Akademisinin, kendilerine, realist bir imar plânı hazırlayacakları yerde, haricî bir ta- kim görüşler ve tesirlerle oynadıkları meyanında ya pılan tenkide karşı tek bir cevapları bulunabileceği- ni tahmin ediyorum. Bunlar, plânlarının, gayet pra- tik ve elverişli bir tavsiye olan Bressey Raporuna istinat ettiğinden dolayı, sadece birer dekor mahi- yetindedirler diye bertaraf edilemiyeceğini söyliye- bilirler. Bu iddiaya olan cevabımı çoktan vermiş bu- lunuyorum. Bressey raporu yalnız vesaiti nakliye meseleleri ve yolların açık ve serbest tutulmasıyla

meşgul olmuştur. Bundan dolayı, ileri sürülecek bu iddia , imar hareketinin sadece mühendislerin yeni bir dekor yapmaları ve mimarînin de yalnız bazı kalıpların çerçevelenmeleriyle alâkadar olduğu fik- rini ihtiva etmektedir ki, yukarda verdiğim izahatla bu fikri kâfi derecede cerh ettiğimi zannetmiyorum.

Bir şehrin imariyle, sokakların imarı aynı şey de- mek değildir.

Bu noktayı belirtmek herhalde, Sir Charles Bressey'ye karşı bir hörmetsizlik olmasa gerektir.

1937 de kendisinden hazırlaması reca edilen rapo-

Regent L o n d r a s ı s a m i m î ve dostanedir. Böyle o l m a k l a be- raber b ü t ü n klâsik p l â n l a r a has olan b i r l i ğ i m u h a f a z a eder.

L o n d r a y a dair yapılacak olan h e r h a n g i bir plân, istikbalde, ana h a t l a r ı n içinde, m a h a l l î h u s u s i y e t l e r i n m u h a f a z a e d i - lebilmesine i m k â n verecek derecede elâstikî o l m a i ı d ı r . <Üst- te"». M . A . R. S. t a r a f ı n d a n h a z ı r l a n a n r l â n ( y a n d a ) L o n d r a n ı n i k a m e t edilen ' m a h a l l e l e r i n i a y r ı a y r ı parçalara a y ı r m a k t a d ı r . B u suretle, yeşil s a h a l a r ı n şehrin göbeğine k a d a r y a k l a ş m a l a r ı n a i m k â n v e r i l i y o r . M e r k e z d e k i sahayı

'sanayi v e idarî binalar işgal e d i y o r l a r .

L o n d r a n ı n m e ş h u r b i n a l a r ı n ı n en güzel m a n z a r a l a r ı K r a - liyet A k a d e m i s i â z a l a r ı n ı n t a h a y y ü l ettikleri gibi bu b i n a - ların baştanbaşa t e ş h i r l e r i y l e değil, ağaç g ö v d e l e r i v e y a d s r sokak a r a l a r ı n d a n tesadüfen g ö z ü k e n p a r ç a l a r ı n ı n a r z ettikleri m a n z a r a d ı r . L o n d r a Kulesi, ( Ü s t ) St. M a g n u s Kilisesi, VVren'in k i l i s e l e r i n d e n . (Üst sağ köşe) M i l l î G a l e r i n i n şayanı d i k k a t bir g ö r ü n ü ş ü . L o n d r a , m u a z - z a m cephe g ö r ü n ü ş l e r i n d e n ' z i y a d e b i r siluet ş e h r i d i r .

( A l t ) L o n d r a n ı n asıl k a r a k t e r i n i n istinad ettiği s a m i m î v e alelade g ö r ü n ü ş l e r i n d e n b i r i daha.

run mevzuu doğrudan doğruya, mevcut yolların is- lâhı, suretiyle vesaitinakliyenin daha büyük sürat ve kolaylıkla hareket edebilmesini temindi. 1937 de ki en mühim ihtiyaç (buydu. Fakat şimdi vaziyet çok değişmiştir. 1937 den beri geçen zaman, bugün bi- zim çok daha geniş düşüncemizi, evvelden tahmin edilmesine imkân olmayan bazı hâdiselerin zecrî bir şekilde imar plânları yapılmasını icap ettirdiklerin- den dolayı, Sir Charles Bressey'in programıyla bağ- lı kalmamızı icap ettirmektedir, içinde yaşadığımız zaman, yapılacak olan plânların şehrin binalarında oturanların rahatını temin etmek gayesiyle çizilme- lerini lüzumlu kılıyor, şehrin sokaklarında dolaşa- cak otomobillilerin rahatını değil.

Kraliyet Akademisi desenlerinin istinad ettiril- diği Bressey plânının bazı takdir edilecek faydalı tavsiyelerde bulunduğunu inkâr etmemelidir. Bu me- selenin lehinde vs aleyhinde söylenecek şeyler, bu- rada bahsedilmesi lüzumsuz olacak derecede teknik kı sma aittirler. Zaten, bu vasıflar, plân ismine lâyık herhangi bir projenin ihtiva etmesi lâzım gelen içti-

maî mesuliyeti ve daha büyük bir seyyaliyet ve ha- yal kudretini haiz bir plânlada birleştirebilirlerdi.

Maamafih, Kraliyet Akademisi plânlarına karşı ya- pılabilecek olan itirazların teknik veya içtimaî bakımlara inhisar ettirildikleri takdirde kolay olaca- ğını zannetmemelidir. Buna karşı, bu plânların mü- ellifleri, bir Akademinin, muhtemel olan inkişaf ha- reketleriyle değil kabul edilmiş olan standartlarla alâkadar olduğunu, bir Kraliyet Akademisinin işinin içtimaî ve ruhî hadiselerin fışkırttığı sanatı değil, sa natm değişmiyen standartlarını tanımak olduğunu hülâsa, kendi vazifelerinin doğrudan doğruya ana- neleri muhafaza etmek ve sadece akademik olmak bulunduğunu söyleyebilirler

Kraliyet Akademisiyle, kendi sahalarında ne yaptıklarını münakaşa edelim, iddialarına göre on- ların vazifeleri yalnız harici görünüşleri süslemektir.

Onlar, bu haricî tezyinat sanatının koruyucuyudur- lar. insanların sıhhat ve saadetleri için yapılacak plânları başkalarına bırakmışlardır; bu maddiyetçi zamanda, ruhen sade olan veçhelerden ziyade muh-

teris ve muhteşem görünüşlerden hoşlanıyorlar, iş- te bu sahada dahi, Kraliyet Akademisi muvaffakı- yetsizliğe uğramıştır.

Bir kere, ananelere sadık kalacakları yerde, a- nanelere karşı tam manasiyle lakayt bir tavır almış- lardır. Londra'nın nev'i şahsına münhasır, kıymetli bir karakteri vardır. Bu karakterin, artık antika]aş mış olan münakalât sistemiyle hiçbir alâkası olma- dığı gibi teneke mahallelerinin temadisiylede hiç- bir alâkası yoktur. Londra'nın karakterine hürmet etmek muhakkak bu şeylerin ipka edilmesi demek değildir. Bu karaktere bir kıymet veriliyorsa ilk ya- pılacak olan şey, tabiî imar plânlarının ilk kaidesine riayet etmektir. Bu kaide de, mevcut olan hususiyet- lerden mümkün olduğu kadar istifade etmek, ve müşahedelere yer vermeden, bütün değişiklikleri ve farkları meydana çıkarmak. Londranm, diğer şe- hirlerden çok farklı olduğunu söylemek zaittir.

Londra'nın, istikbali, ve fırsatı bu farkta mündemiç- tir. Fakat Kraliyet Akademisi, iç sıkıntısı veren cep- heleri ve zorla kabul ettirilmek istenen simetrisiy- le Londrayı ikinci derecede bir Buenos Aires'e çe- virmek istemiş gibi görünüyor. Bu mahiyette bir şe- hir karakterinin birinci derecede olarak meydana getirilmesine imkân olmakla beraber, bunun Lond- raya lâyık olmasına imkân yoktur. Londra bütün ingiliz topografya ananesinin tuğla ve harç şeklin- de yükselmesini temsil ediyor. Şüphesiz, bu, Lond- ra, Parisin, Buenos Aires'in ve ya Hitlerin yeni Ber- lin ile Nüremiberg'inin muazzam remî fasadlarını bünyesinde belirtmeğe kudretsizdir demek değildir.

O şehirlerde tatbik edilen bu hususlar, Londra'da kaba ve ham kalacaktır. Londra, daha yumuşak ve daha insanî olmasını bilen bir şehirdir.

ingiliz imar plânı yapma tarzı bizim günlük hayatımızda kökü bulunan gayet kıymetli mirasla- rımızdan biridir. Bunun en büyük vasfı, gayrıresmî yumuşak bir simetriyi haiz olmasıdır. Bu vasıfların hiçbir akademi tarafından hasıraltı edilmesine göz yumamayız. Bu İngiliz tarzını daha etraflı tarif et- mek için yapılacak en iyi şey, öyle zannediyorum ki Architects' Journal (Mimarın Dergisi) mecmuasın- da çıkan bir yazıyı iktibas etmek olacaktır:

Manzara görünüşlerine dair muhtelif imkânlar hakkında kat'î bir İngiliz ananesi vardır. Uç asırdan daha uzun bir müddettenberi inkişaf etmiş bir millî estetik hissinin nelerden ibaret olduğunu bir cümle ile tarife imkân yoktur. Bilhassa Geoargian devrin- de kullanılan teknik kelimelerden birçoğu bugün mânâlarını değiştirmiş bulunuyorlar, (meselâ, pic- turesque) lâkin muhtasar olmak için, bütün mese- leyi bir kelimeyle ifade etmek mecburiyetindeyiz.

Bundan dolayı, simetri fikri yerine İngiliz tefekkürü rnuvîzene fikrini benimsemiştir diyelim. Bütün 1 & - inci asır Avrupası tarafından yeni bir çağ açıcı este- tik bir inkişaf diye karşılanan bu İngiliz tarzı, Fran- sa ve Almanyayı istilâ etti, ve sonra Rusya'ya yayıl- dı. Bu mimarî tarzı, A v u p a d a ingiliz tarzı diye ta- nınmış ve hâiâ da öyle tanınmaktadır. Londrada ise, bu tarzı III üncü George'un Ingilteresinde sadece modern tarz diye tanınmaktaymış. Horace Walpo- le, bunu manzara yaratmak sanatı olarak tavsif et- miştir.

Manzara yaratmak fikri nedir? Trafalgar mu- harebesinden evvelki senelerde hakkında geniş bir edebiyat yapılan manzara veya tablolaştırmak na- zariyesi, ister şehirde olsun ister köyde, araziyi, A v - rupa ananesinin bulunabildiğinden çok daha mahi- rane bir şekilde bir muameleye tabi tutmaktan iba- retti. Bu nazariye, simetrik fikirleri, yumuşak ve elâstikî olmadıklarından dolayı reddediyordu. Ş:- hir plancılığının terimleri nazarı itibara alındığı va- kit, simetrik telâkki, «keyfî olarak» o meselede lü- zumlu olup olmadığı düşünülmeden, sun'î bir inti- zam yaratılması manasına gelir. Dümdüz caddeler, Zafer yolları, meydanlar bu şeklin başlıca sermaye- leridir. Muvazene unsuru, s e r b e s t kompozisyon un- suruna daima hâkimdir. William Kent tarafından evvelâ açık araziye tatbik edilen bu usul, daima bü- yüyen dalgalar halinde, ilkin ingiltere ve sonraları da Avrupa bahçe ve tarlalarına yayıldı, daha son- raları da Nash'in eserleriyle şehir plâncılığı nazari- yesine ithal edildi.

St. Paul'un Fleet Street (Bahriye Sokağı) dan görünüşü gibi tamamiyle tesadüfî manzara kompo- zisyonlardır ki, ingiliz imareılarını, bu manzara na- zariyesini benimsemeğe sevketmiştir. (Halbuki, bir şehir, bir imarcının zaviyesinden zaten bir manza- ra teşkil eder. Bu bir şehir manzarasıdır.) ister ina- nın, ister inanmayın, sadece Londraya mahsus olan, ve Londranm bütün hususiyetlerini kendi üzerinde temsil eden bu St. Paul kilisesinin meydana getir- diği manzara Kraliyet Akademisinin imar komitesi tarafından yokedilmiştir. Sonra, Ludgate Hill yeri- ne, bize gayet simetrik bir plân arzediyor: Aynı mihver üzerine şakulî olarak inen bir yığın dümdüz caddeyle birlikte. Tesadüfen, bu plân, daha doğru- su plânın St. Paul kilisesinin civarına dair olan kn- mı çok iyidir. Bu kısım, 1 7 inci asır ideallerinin ga- yet iyi anlaşılmış olduğunu gösteriyor. Lâkin ne v'ar- ki, Londra 1 7 inci asır ideallerinin teşhir edileceği bir şehir değildir. Londra lâtif girinti ve çıkıntılariy- le hiç beklenmedik manzaralar ortaya çıkaran ga- rip süflî açıklıklariyle romantik bir şehirdir. Parle-