Türk Pediatri Arflivi Dergisi, Galenos Yay›nevi taraf›ndan bas›lm›flt›r. / Turkish Archives of Pediatrics, published by Galenos Publishing
T
T››b
bb
bii u
uyyg
gu
ullaam
maa h
haattaass›› iid
dd
diiaass›› iillee A
Ad
dllii T
T››p
p K
Ku
urru
um
mu
u’’n
naa g
gö
ön
nd
deerriilleen
n
0
0--1
18
8 yyaaflfl g
grru
ub
bu
u o
ollg
gu
ullaarr››n
n d
dee¤
¤eerrlleen
nd
diirriillm
meessii
E
Evvaallu
uaattiio
on
n o
off ccaasseess aag
geed
d 0
0--1
18
8 yyeeaarrss rreeffeerrrreed
d tto
o tth
hee C
Co
ou
un
ncciill o
off FFo
orreen
nssiicc M
Meed
diicciin
nee
w
wiitth
h tth
hee ccllaaiim
m o
off m
meed
diiccaall m
maallp
prraaccttiiccee
N
Neessrriin
n Ö
Özzkkaayyaa,, R
R››zzaa Y
Y››llm
maazz*
*,, H
Haalliitt Ö
Özzkkaayyaa*
**
*,, M
Mu
uh
haam
mm
meett C
Caan
n*
**
**
*,, IIflfl››ll P
Paakkiiflfl*
**
**
**
*,, A
Allii Y
Y››lld
d››rr››m
m*
**
**
**
**
*,, ‹‹m
md
daatt E
Ellm
maass*
**
**
**
**
**
*
Gülhane Askeri T›p Akademisi, Haydarpafla E¤itim Hastanesi, ‹stanbul, Türkiye *Zonguldak Karaelmas Üniversitesi, T›p Fakültesi , Adli T›p Anabilim Dal›, Zonguldak, Türkiye **Gülhane Askeri T›p Akademisi, Haydarpafla E¤itim Hastanesi, Çocuk Sa¤l›¤› ve Hastal›klar› Anabilim Dal›, ‹stanbul, Türkiye ***Bal›kesir Üniversitesi, T›p Fakültesi , Adli T›p Anabilim Dal›, Bal›kesir, Türkiye ****Ac›badem Üniversitesi, T›p Fakültesi, Adli T›p Anabilim Dal›, ‹stanbul, Türkiye *****Gaziosmanpafla Üniversitesi, T›p Fakültesi, Adli T›p Anabilim Dal›, Tokat, Türkiye ******‹stanbul Üniversitesi, Adli T›p Enstitüsü, ‹stanbul, Türkiye
Yaz›flma Adresi/Address for Correspondence: Dr. R›za Y›lmaz, Zonguldak Karaelmas Üniversitesi T›p Fakültesi, Adli T›p Anabilim Dal›, Zonguldak, Türkiye
E-posta: dr_riza_yilmaz@yahoo.com Gelifl Tarihi/Received: 21.12.2010 Kabul Tarihi/Accepted: 20.01.2011
Ö Özzeett
Amaç: Bu çal›flmada amaç, 0-18 yafl grubu olgulara, t›bbi müdahalede bulunan sa¤l›k mesle¤i çal›flanlar› hakk›nda t›bbi uygulama hatas›
iddias› ile ilgili aç›lan davalar›n adli t›bbi boyutunu de¤erlendirmektir.
Gereç ve Yöntem: Adli T›p Kurumu’na 2002-2006 y›llar› aras›nda gönderilen 3. ‹htisas Kurulu’nca incelenen ve t›bbi uygulama hatas› iddias›
bulunan 0-18 yafl grubu 378 olgu çal›flmaya al›nd›. Olgular, hangi sa¤l›k çal›flanlar›ndan flikayetçi olundu¤u, hangi sa¤l›k kurulufllar›n›n daval› oldu¤u, sa¤l›k kurulufllar›n›n hangi bölümlerinden flikayetçi olundu¤u, t›bbi uygulama hatas› tespit edilen olgularda ortaya ç›kan zararlar›n neler oldu¤u ve saptanan hatalar›n hangi süreçlerde meydana geldi¤i aç›s›ndan de¤erlendirilmifltir.
Bulgular: Dava konusu sa¤l›k kurulufllar› içinde ilk s›rada devlet hastaneleri gelmekte (%52,7) ve bunu özel hastaneler (%16,4)
izlemekteydi. T›bbi uygulama hatas› iddias› ile suçlanan sa¤l›k çal›flan› da¤›l›m›nda ilk s›ray› çocuk sa¤l›¤› ve hastal›klar› uzman› al›rken, bunu pratisyen hekimler takip etmekteydi. Olgular›n 219’unda (%57,9) ortaya ç›kan zarar ölümdü. T›bbi uygulama hatalar›n›n de¤erlendirilmesinde 195 olguda (%51,6) uygulamalar›n t›bbi kurallara uygun oldu¤u yönünde ve 109 olguda (%28,8) t›bbi uygulama hatas› oldu¤u fleklinde görüfl bildirilmiflti.
Ç›kar›mlar: Ülkemizde 0-18 yafl grubunda artan t›bbi uygulama hatalar› (TUH) nedeniyle bu gruba yönelik çal›flan sa¤l›k mesle¤i
çal›flanlar›n›n, özellikle çocuk doktorlar› ve pratisyenlerin; tan›, tedavi, bak›m ve sevk konular›nda daha dikkatli olmalar› ve özenli davranmalar› gerekmektedir. Bunlar›n yan› s›ra, hastaya ve yak›nlar›na ayr›nt›l› bilgi verilerek önerilen tedavinin komplikasyon ve yan etkileri mutlaka hastan›n anlayaca¤› dil ile anlat›lmal›d›r. (Türk Ped Arfl 2011; 46: 151-8)
Anahtar sözcükler: Adli t›p, çocuk sa¤l›¤› ve hastal›klar›, t›bbi uygulama hatas›
S Suummmmaarryy
Aim: The objectives of this study are to evaluate malpractice from forensic medicine perspective, studying lawsuits filed against
healthcare professionals who performed medical interventions on cases aged between 0-18 years.
Material and Method: Medical malpractice claims filed against healthcare professionals (n= 378) submitted to The Council of Forensic
Medicine during the years 2002–2006 by the courts to form expert opinion, were evaluated by 3. Specialty Board were examined retrospectively. The cases were evaluated in regard to being complaint about which health workers, being engaged with a lawsuit of which
Girifl
T›bbi uygulama hatalar› (TUH), sa¤l›k hizmetlerini sunan hekim, hemflire ve ilgili yasaya göre hastaya müdahale yetkisi bulunan fizyoterapist, psikolog veya diyetisyen gibi sa¤l›k çal›flan›n›n; öneri ve/veya uygulama-lar› sonucu, hastal›¤›n normal seyrinin d›fl›na ç›karak, iyileflmesinin gecikmesinden hastan›n ölümüne kadar genifl bir yelpazedeki koflullar›n tamam›n› içermektedir (1,2).
T›bbi uygulama hatalar› oluflumundaki etkenler, sa¤l›k çal›flanlar› ve sisteme ait sorumluluklar› ile çok bileflenli bir sorun özelli¤i tafl›maktad›r. T›bbi uygulama hatalar›nda genellikle insan etkeni, çevresel etkenler ve t›bbi aletler gibi hata oluflumu riskini art›ran pek çok etken iç içe geçmifl durumda etki göstermektedir (3).
Çocuklara yönelik uygulamalarda her türlü araflt›rma ve tedavi zor oldu¤u kadar, t›bbi uygulama hatalar›na ba¤l› herhangi bir zarar›n sonuçlar›n› ömür boyu tafl›yacak olma olas›l›¤› da yüksektir. Özellikle iki yafl›n alt›ndaki çocuklar-da, acil servisler ve yo¤un bak›m birimlerinde TUH olduk-ça yayg›nd›r. Hatalar›n büyük k›sm› reçete yaz›l›m›nda ve özellikle yanl›fl doz olarak öne ç›kmaktad›r (2,3). Bu neden-lerle çocuklara yönelik uygulamalarda onlar›n geliflim aflamalar› dikkate al›narak farkl› bir yaklafl›m gereklidir. Bu durum görevini yaparken bir doktor için olabilecek zorluklar› da birlikte getirmektedir (2).
Bu çal›flmada, cumhuriyet savc›l›¤› veya mahkemelerce t›bbi uygulama hatas› olup olmad›¤›n›n saptanmas› amac›yla Adli T›p Kurumu 3. ‹htisas Kurulu’na gönderilen 0-18 yafl grubu olgular geriye dönük olarak incelenmifltir.
Çal›flmada, 0-18 yafl grubu olgulara, t›bbi giriflimde bulunan sa¤l›k mesle¤i çal›flanlar› (doktor, hemflire ve di¤er sa¤l›k çal›flan›) hakk›nda t›bbi uygulama hatas› iddias› ile ilgili aç›lan davalar›n adli t›bbi boyutu de¤erlen-dirilerek, bu yafltaki çocuklara müdahale eden tüm sa¤l›k çal›flan›na geri bildirim sa¤lamak ve al›nabilecek önlemleri tart›flmak amaçlanm›flt›r.
Gereç ve Yöntem
Adalet ifllerinde bilirkiflilik görevi yapan Adli T›p Kurumu, mahkemeler ile hakimlikler ve savc›l›klar taraf›ndan gönde-rilen adli t›pla ilgili konularda bilimsel ve teknik görüfl bildirir (4). Dava konusu olan olgulardan yola ç›k›larak haz›rlanan bu çal›flma, kesitsel tipte tan›mlay›c› ve analitik olarak planland›, 2002-2006 y›llar›n› kapsayan dört y›ll›k dönemde Adli T›p Kurumu 3. ‹htisas Kurulunca “kusur” yönünden de¤erlendirilen 1458 olgu geriye dönük olarak incelendi ve bu olgular içerisinde 0-18 yafl aral›¤›nda olan 378 çocuk olgu çal›flmaya al›nd›.
Sa¤l›k çal›flanlar›n›n uygulamalar›n›n t›p kurallar›na uygunlu¤unun de¤erlendirildi¤i bilirkifli görüflleri taranarak olgular veri toplama formuna iflaretlendi ve daha sonra istatistik analizi SPSS for Windows 15.0 program›nda yap›ld›. Çal›flma verileri de¤erlendirilirken tan›mlay›c› istatistiksel yön-temlerin (Ortalama, standart sapma; frekans, oran) yan› s›ra, niteliksel verilerin karfl›laflt›r›lmas›nda tek gözlü düzende ve çok gözlü düzende ki-kare testi kullan›larak sonuçlar %95’lik güven aral›¤›nda, anlaml›l›k p<0,05 düzeyinde de¤erlendirildi.
Bulgular
2002-2006 y›llar› aras›nda Adli T›p Kurumu 3. ‹htisas Kurulu’nda de¤erlendirilen t›bbi uygulama hatas› iddias› bulunan olgu say›s› 1458 idi. Bu olgular içerisinde 0-18 yafl aral›¤›nda 378 çocuk olgu çal›flmada de¤erlendirildi. Olgular›n 258’i (%68,2) erkek, 116’s› (%30,7) kad›nd›. Dört olguda (%1,1) ise cinsiyet belirtilmemiflti (Grafik 1).
Hatal› t›bbi uygulama iddias› içeren olgular y›llara göre de¤erlendirildi¤inde, 2004 y›l›ndan itibaren hatal› t›bbi uygulama iddias› say›s›nda önemli art›fl göze çarpmaktayd›. Olgular›n y›llara göre da¤›l›m› Grafik 2’de görülmektedir.
health instutions, being complaint about which department of health institutions and the damages arising and fault finding processes which occur in medical malpractice cases.
Results: Among the healthcare institutions subjected to malpractice claims, state hospitals ranked first (52.7%) followed by private
hospitals (16.4%). Pediatricians took the lead among healthcare professionals accused of malpractice followed by practicians. 219 cases of malpractice (57.9%) ensued in death. Opinions in favour of or against medical malpractice were expressed in 28.8% (n=109), and 51.6% (n=195) of the cases, respectively.
Conclusions: Because of increasing medical malpractices by age group (0-18) in our country, the group of health professionals, especially
pediatricians and practitioners should be more careful and attentive of the diagnosis, treatment and care. Moreoever, the patient, his/her relatives, and intimates should be provided with detailed information about the complications, and adverse effects of the recommended treatment using eligible words. (Turk Arch Ped 2011; 46: 151-8)
‹kibin dört y›l›ndan itibaren saptanan art›fl ile y›llara göre cinsiyet da¤›l›mlar› aras›nda istatistiksel olarak anlaml› farkl›l›k görülmedi (p>0,05). Cinsiyet aç›s›ndan 2002 y›l› ve cinsiyeti bilinmeyen dört olgu göz ard› edilerek anlaml›l›k de¤erlendirildi¤inde hasta cinsiyetleri aras›nda anlaml› bir iliflki saptanmad› (p>0,05) (Tablo 1).
Dava konusu sa¤l›k kurulufllar› incelendi¤inde devlet hastaneleri ilk s›rada bulundu. 2005 y›l›ndan itibaren Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) hastanelerinin de sa¤l›k bakanl›¤›na devredilmesi ile onlar da devlet hastanesi özelli¤i kazanm›flt›r. Bu olgular› da dahil etti¤imizde dava konusu olgular›n % 52,7’si devlet hastanelerine karfl› aç›lm›flt. Bunu özel hastaneler (%16,4) ve üniversite hastaneleri (%9,3) izlemekteydi (Tablo 2).
Dava konusu olgular›n sa¤l›k kurulufllar›n›n hangi bölümlerinden flikayetçi olduklar›na bak›ld›¤›nda ise en büyük oran›n acil servisten kaynakland›¤› (%19), bunu klinikler, ameliyathane ve do¤umhanenin izledi¤i saptand› (Grafik 3).
T›bbi uygulamalar› gerçeklefltiren sa¤l›k çal›flanlar› incelendi¤inde, toplam 459 sa¤l›k çal›flan›n›n 380’i doktor, 11’i difl doktoru, 64’ü ebe-hemflire ve dördü de do¤um ekibi idi. T›bbi uygulama hatas› iddias› bulunan toplam 380 doktorun branfllar›na göre da¤›l›m› Tablo 3’de görülmektedir.
Olgular ortaya ç›kan zararlar aç›s›ndan incelendi¤inde; 378 olgunun 219’unda (%57,9) ortaya ç›kan zarar ölümdü, geriye kalan 159 yaflayan olgunun 113’ünde (%29,9) sekel (düflük ayak gibi fokal nöropati, ansefalit sekeli, ekstremi-te ampütasyonu, yan›k izi vb.) kalm›flt›. K›rk alt› (%12,4) olguda herhangi bir t›bbi zarar›n oluflmad›¤› saptand›. Ölümle sonuçlanm›fl 219 olgunun 161’inde (%73) ölüm nedenini belirleyebilmek amac›yla otopsi yap›lm›flt›. Otopsisi yap›lan olgular›n 120’sinde (%74,5) ölüm nedeni tespit edilebilirken, 41 olguda (%25,4) ölüm nedeni belirlenemedi. Ölümle sonuçlanm›fl olgular›n 58’inin (%27) otopsisi yap›lmam›fl olmas›na ra¤men, 42’sinde (%72,4) ölüme neden olan hastal›k klinik, laboratuvar bulgular› ve dosyada bulunan grafilerin yeniden de¤erlendirilmesi ile belirlendi ve 16’s›nda (%26,6) ise belirlenemedi.
Ölüm d›fl› istenmeyen sonuçlar›n meydana geldi¤i ve herhangi bir t›bbi zarar›n oluflmad›¤› 159 olgunun 151’inde (%94,9) hastal›k tan›s› konuldu. Çal›flma kapsam›ndaki 378
olgunun toplam 313 ’ünde (%82,8) mevcut hastal›¤›n tan›s› konuldu, 65 (%17,2) olguda ise herhangi bir tan› konulamad›.
Karara ba¤lanan 378 olgudan, 195 olguda (%51,6) uygulamalar›n t›bbi kurallara uygun oldu¤u yönünde, 109 olguda (%28,8) t›bbi uygulama hatas› oldu¤u fleklinde görüfl bildirilirken, 74 olguda (%19,6) herhangi bir t›bbi uygulama hatas› olup olmad›¤› yönünde herhangi bir karara var›lamad›. T›bbi uygulama hatas› olup olmad›¤› fleklinde görüfl bildirilemeyen olgular incelendi¤inde 57’sinde ölüm nedeninin belirlenememifl olmas› nedeniyle t›bbi uygulama ile ortaya ç›kan zarar aras›nda bir illiyet olup olmad›¤›n›n anlafl›lamamas›, 17 olguda da t›bbi kay›t eksikli¤i nedeniyle görüfl bildirilemedi.
T›bbi uygulama hatas› bulundu¤u belirlenen 109 olguda kusurlu veya t›bbi uygulama hatas› olarak belirle-nen eylemler incelendi¤inde, 59’unda (%54,1) tan› yetersizli¤i, 42’sinde (%38,5) tedavi ve takip yetersizli¤i belirlendi. Di¤er saptanan hatalar incelendi¤inde; bir olguda tedavi s›ras›nda kontrolsüz ›s›tma sonucu yan›k oluflumu, bir olguda ameliyatta koter yan›¤› oluflumu, iki olguda ameliyat sahas›nda gazl› bez unutulmas›, bir olguda ameliyat sahas›nda klemp unutulmas›, bir olguda sezeryan ile do¤um gerçekleflirken bebe¤in yüzünün neflter ile kesimi, bir olguda prematüre retinopatisi (ROP) taramas›nda gecikme, bir olguda fenil ketonüri (FKÜ) tarama testinin uyguland›¤› bir ilde çal›flan yetersizli¤inden dolay› taraman›n yap›lamam›fl olmas› saptand›.
0-18 yafl grubu çocuklara yap›lan ve kusurlu olup olmad›klar› yönünden de¤erlendirilen olgular›n uzmanl›k dallar›na ve kusur durumuna göre da¤›l›m› Tablo 4’de gösterilmifltir.
Çocuk sa¤l›¤› ve hastal›klar› uzmanlar›ndan kusurlu bulunan toplam 21 olgu üzerinden kusur nedenleri Tablo 5’de gösterilmifltir.
T›bbi uygulama yeri n %
Devlet hastanesi 150 39,7
Üniversite hastanesi 35 9,3
Özel hastane 62 16,4
Özel poliklinik/Sa¤l›k merkezi 16 4,2
Özel muayene 8 2,1 Ev 8 2,1 SSK hastanesi* 49 13,0 Sa¤l›k oca¤› 28 7,4 Askeri hastane 3 0,8 Di¤er 9 2,4 Belirlenemeyen 10 2,6 Toplam 378 100
Tablo 2. T›bbi uygulama hatas› olgular›n›n yerlerine göre da¤›l›m›
*2005 y›l›ndan itibaren SSK Hastanelerinin Sa¤l›k Bakanl›¤›na devredilmesi nedeniyle, SSK Hastanelerinin verileri Devlet Hastanesi içerisinde yer almaktad›r.
Yafl/ 2002 2003 2004 2005 2006 Y›llar 0-1 0 (%0,0) 1 (%9,1) 38 (%44,7) 69 (%51,9) 74 (%52,1) 2-4 0 (%0,0) 3 (%27,3) 17 (%20,0) 26 (%19,5) 16 (%11,3) 5-7 3 (%42,9) 2 (%18,2) 8 (%9,4) 12 (%9,0) 17 (%12,0) 8-13 2 (%28,6) 2 (%18,2) 12 (%14,1) 19 (%14,3) 18 (%12,7) 14-18 2 (%28,6) 3 (%27,3) 10 (%11,8) 7 (%5,3) 17 (%12,0)
Tablo 1. Olgular›n yafl ve y›llara göre da¤›l›m›
‹kibin iki ve 2006 y›llar› aras›nda incelenen 159 yaflayan olgunun kararlar› aras›nda kusurluluk yönünden istatistik-sel olarak 2004 y›l›ndan itibaren kusurlu oranlar›ndaki düflüfl, kusursuz oranlar›ndaki art›fl anlaml› farkl›l›k göstermekteydi (p<0,05) (Tablo 6).
Çocuk sa¤l›¤› ve hastal›klar› uzman›n›n iliflkili oldu¤u ölümlü 63 olguda; çocuk uzman› 15’ inde (%24) kusurlu; 38’ inde (%60) kusursuz ve 10’unda (%16) kusurlu olup olmad›¤› belirtilmemiflti. Çocuk uzman› kusur durumuna göre ölümlü olgulardaki karar durumlar› aras›nda istatistiksel olarak anlaml› farkl›l›k görülmekteydi (p<0,01). Kusursuz bulunma oran› di¤erlerinden anlaml› düzeyde yüksek olarak saptand› (Grafik 4).
Tart›flma
Günümüzde TUH ile ilgili dava say›s› giderek art›fl göstermektedir (3,6-9). Çal›flmada TUH iddias› olan olgu say›s›nda 2004 y›l›ndan itibaren belirgin art›fl saptanm›flt›r. ‹kibin iki ve 2003 y›llar›nda t›bbi uygulama hatas› iddias› s›ras›yla 57 ve 50 iken, 2004 y›l›nda 268, 2005 y›l›nda 534 ve 2006 y›l›nda 549 olarak h›zl› bir art›fl göstermektedir. 2004 y›l›ndan bu yana art›fl gösteren TUH iddialar›, özellik-le de¤iflen sa¤l›k mevzuat› (hasta haklar› yönetmeli¤i, 2004 y›l›nda kabul edilen 5237 say›l› Türk Ceza Kanunu) ve sa¤l›k çal›flanlar›n›n geleneksel hasta-hekim iliflkisindeki otoriter yap›dan farkl› olan bu sürece (alo flikayet hatt›, doktor seçme hakk› vb) uyum sa¤lamada yaflanan
zorluklar ile iliflkisi oldu¤u kadar, Sa¤l›k Bakanl›¤› taraf›n-dan 2002’den bu yana uygulamaya sokulan piyasa merkezli “sa¤l›kta dönüflüm program›” örne¤inin etkisiyle hasta-doktor iliflkisini sa¤l›k çal›flanlar›n›n zarar›na bir sürece soktu¤u ve güven dengesini farkl›laflt›rd›¤› tart›fl›lmaktad›r (10-13).
Doktor ile hastas› aras›ndaki sözleflmeye dayanan eylemli durumun hukuken geçerli olmas›, hastan›n r›zas› ile doktorun t›p mesle¤ini uygulama ve yapabilme hak ve görevinin birlikte bulunmas›na ba¤l›d›r. Özel hukukta hasta doktor iliflkisi sözleflmeye (vekalet) dayanmaktad›r. Sözleflmenin kurulabilmesi için ilk koflul hastan›n r›zas›, ikincisi ise doktorun mesle¤ini uygulayabilme ve yapabil-me hakk›na dayanan kabulüdür. Sözleflyapabil-me kurulduktan sonra doktorun eylemleri ve yard›mlar› belirli s›n›rlar içinde hukuka uygun olarak kalacakt›r. Doktorun tedavi nedeniy-le sorumlulu¤una as›l olan, sorumlulu¤un söznedeniy-leflmeden kaynaklanmas›d›r. Ancak doktorun sorumlulu¤unun tek kayna¤› sözleflme de¤ildir. Zarar görenle doktor aras›nda sözleflmeye dayanmayan bir iliflkinin bulunmas› da ola¤an durumlardand›r (14).
Yap›lan çal›flmalarda hasta ile daha iyi iletiflim kuran, hastal›¤› ile ilgili gerekli bilgiyi veren ve ayd›nlat›lm›fl onam konusunda titiz davranan sa¤l›k çal›flanlar›n› hastalar›n %55 oran›nda daha az flikayet ettikleri saptanm›flt›r (15).
Toplam % *
Çocuk hastal›klar› uzman› 97 25,53
Kad›n-do¤um uzman› 75 19,74
Pratisyen doktor 70 18,42
Ortopedi uzman› 33 8,68
Genel Cerrahi uzman› 23 6,05
Anestezi uzman› 16 4,21
KBB uzman› 11 2,90
Beyin Cerrahi uzman› 11 2,90
Göz Hastal›klar› uzman› 9 2,37
Kardiyoloji uzman› 8 2,11
Radyoloji uzman› 7 1,84
Çocuk Cerrahi uzman› 5 1,31
Kalp-Damar Cerrahi uzman› 5 1,31
Dahiliye uzman› 4 1,05
Üroloji uzman› 4 1,05
Plastik Cerrahi uzman› 2 0,53
Toplam 380 100
Tablo 3. T›bbi uygulama hatas› iddias› olan hekimlerin uzmanl›k dallar›na göre da¤›l›m›
Grafik 1. Olgular›n cinsiyetlerine göre da¤›l›m›
Olgular›n cinsiyet da¤›l›m›
258 116 4 Erkek Kad›n Belirlenemeyen
Grafik 2. Olgular›n y›llara göre da¤›l›m›
2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6
5 4 9 5 3 4
5 7 5 0
2 6 8
Yorulmaz (16), ‹stanbul Tabip Odas› Hekimlik Uygulama Bürosu’na kabul edilen 1993-2003 y›llar› aras› dönemi kapsayan dosyalar üzerinde yapt›¤› çal›flmas›nda, 1999 y›l›ndan 2003 y›l›na kadar olgu say›s›nda %42 oran›nda bir art›fl saptam›flt›r. Pakifl ve ark’lar›n›n (17) 2001-2005 y›llar›n› kapsayan çal›flmas›nda da olgu say›s›nda %160’l›k bir art›fl bildirilmifltir. Bu çal›flmada 2004 y›l›ndan itibaren görülen yüksek orandaki art›fl (%104) son y›llarda ülkemiz-de t›bbi uygulama hatas› iddialar›nda belirgin bir yükselme oldu¤unu göstermektedir.
Bu çal›flmada olgular›n %60,3’ünde t›bbi uygulama hatas› olmad›¤› yönünde karar verilirken, %15,4’ünde t›bbi uygulama hatas› olup olmad›¤›n›n karar›n›n bilinmedi-¤i, %23,8’inde t›bbi uygulama hatas› karar› verildi¤i saptanm›flt›r (Grafik 4). Bu da olgular›n yaklafl›k 3/4’ünde t›bbi uygulama hatas› iddialar›n›n as›ls›z ç›kt›¤›n› göster-mektedir. K›s›tl› say›da yap›lan çal›flmalar nedeniyle farkl› çal›flmalarda hekimlere yönelik iddialar›n ne kadar›n›n do¤ru oldu¤u karfl›laflt›r›ld›¤›nda; Büken’in (17) çal›flmas›n-da as›ls›z iddialar %69,2, Pakifl’in (18) çal›flmas›nçal›flmas›n-da ise %68 oran›ndad›r. Yine bu de¤er Lynch ve ark’lar› (19) taraf›ndan %46 olarak bildirilmektedir. Bu as›ls›z iddialar sonucunda aç›lan davalar; hekimlerin aklanmas› durumunda
bile, hekimler aç›s›ndan uzun ve zor bir sürece neden olmaktad›r. Hekimler hata yapmaktan korkarak insiyatif kullanmada yetersiz kalmakta ve dava sürecinde çeflitli psikolojik sorunlar yaflayabilmektedir.
Sa¤l›k hizmetlerinin sunumu s›ras›nda yaflanan aksak-l›klar nedeni ile son y›llarda daha kal›c› ve h›zl› çözümler araflt›r›lmaktad›r. Hata yapan sa¤l›k çal›flan›n›n daha etkin de¤erlendirilmesi için bir tak›m yasal düzenlemeler yap›lm›fl ve yeni önlemler de gündeme gelmifltir. Hasta haklar› yönetmeli¤i ile hastalar›n haklar› korunurken, sa¤l›k çal›flan› ile ilgili düzenlemeler çok gerilerde kalm›flt›r. Yeni ve a¤›rlaflt›r›lan koflullar›n aç›lan birçok davada hekimlerin ceza ve tazminat sorumlulu¤u ile karfl› karfl›ya kalmas› sonucunu do¤uraca¤› öngörülebilmektedir. Türkiye’de hiç bir doktor kendisini t›bbi uygulama hatas› davalar›n›n uza¤›nda göremez. Bu gibi istenmeyen durumlarla karfl›lafl›lmamas›, ancak doktorun kendi mesle¤i ile ilgili yetki ve sorumluluklar›n›, bunlar›n yasal dayanaklar›n› iyi bilmesi ve uygulamalar›na yans›tmas› ile mümkün olacak-t›r. Bu nedenle konu ile ilgili hekimlerin bilgilendirilmesinin önemi her geçen gün artmaktad›r (2,16,20-23).
Bu çal›flmada olgular›n yafl gruplar›na göre de¤erlendi-rilmesinde en büyük grubu perinatal dönem olgular›
Kusurlu Kusursuz Belirtilmeyen Toplam % *
Çocuk hastal›klar› uzman› 21 (%21,6) 61 (%62,9) 15 (%15,5) 97 (%100) 21,13
Kad›n-do¤um uzman› 14 (%18,7) 51 (%68,0) 10 (%13,3) 75 (%100) 16,34
Pratisyen doktor 13 (%18,6) 45 (%64,3) 12 (%17,1) 70 (%100) 15,25
Hemflire-ebe 14(%21,9) 40 (%62,5) 10 (%15,6) 64 (%100) 13,94
Ortopedi uzman› 13 (%39,4) 15(%45,5) 5 (%15,2) 33 (%100) 7,19
Genel cerrahi uzman› 5 (%21,7) 14 (%60,9) 4 (%17,4) 23 (%100) 5,01
Anestezi uzman› 4 (%25) 12 (%75,0) - 16 (%100) 3,49
KBB uzman› 4 (%36,4) 6 (%54,5) 1 (%9,1) 11 (%100) 2,40
Beyin cerrahi uzman› 3 (%27,3) 6 (%54,5) 2 (%18,2) 11 (%100) 2,40
Difl hekimi 3 (%27,8) 7 (%63,6) 1 (%9,1) 11 (%100) 2,40
Göz hastal›klar› uzman› - 9 (%100) - 9 (%100) 1,96
Kardiyoloji uzman› 1 (%12,56) 4 (%50,0) 3 (%37,5) 8 (%100) 1,74
Radyoloji uzman› 1 (%14,3) 5 (%71,4) 1 (%14,3) 7 (%100) 1,53
Çocuk cerrahi uzman› 4 (%80) 1 (%20,0) - 5 (%100) 1,09
Kalp-damar cerrahi uzman› 1 (%20) 3 (%60) 1 (%20) 5 (%100) 1,09
Do¤um ekibi 3 (%75) 1 (%25) - 4 (%100) 0,87
Dahiliye uzman› 2 (%50) 1 (%25) 1 (%25) 4 (%100) 0,87
Üroloji uzman› 1 (%25) 3 (%75) - 4 (%100) 0,87
Plastik cerrahi uzman› 1 (%50) - 1 (%50) 2 (%100) 0,44
TOPLAM 459 100*
Tablo 4. Olgularda t›bbi uygulama hatas› tespit edilen doktorlar›n kusurluluk da¤›l›m›
(%48,2) oluflturmaktad›r. Bu veri ölü do¤um ve yeni do¤an ölümleri ile sonuçlanan uygulamalar›n 0-18 yafl grubunda t›bbi uygulama hatas› suçlamalar› aras›nda önemli yer tuttu¤unu göstermektedir. Ailelerin çok hassas bir dönem-lerinde bebeklerinin kayb› ile yaflad›klar› stres ve ço¤u olguda ölüm nedenlerinin bilinmeyifli, bu dönemde doktorlar hakk›nda flikayetçi olmalar›na yol açmaktad›r (24).
Ülkemizde tasar› olarak bulunan ve henüz yasalaflma-yan “malpraktis kanunu” tart›fl›l›rken, uzmanl›k alanlar›n›n kendilerine dönük TUH çal›flmalar›n› güncel hale getirme-leri önem kazanmaktad›r (25). K›s›tl› say›da yap›lan çal›flmalar nedeniyle ve farkl› çal›flmalarda hangi yafl grubuna yönelik sorun yafland›¤› karfl›laflt›r›ld›¤›nda; Selbst’in (26), doktor hatas› iddias› ile çocuk yafl grubun-da tegrubun-davi gören olgulargrubun-da yapt›klar› çal›flmagrubun-da olgular›n %47’sini iki yafl alt› küçük çocuklar oluflturmaktad›r. Kain’in (27) yapt›¤› bir çal›flmada ise bir yafl alt› çocuklar›n s›kl›¤›n›n %43 oldu¤u belirtilmifltir . Bu çal›flmada ise doktor hatas› iddias› olan 0-1 yafl grubu çocuk olgular›n, 0-18 yafl olgulara oran› %48,1, tüm olgulara oran› %12,5 olarak bulunmufltur. Bu nedenle t›bbi tedavilerin ve takibin bu yafl grubuna giren çocuklarda daha özenle yap›lmas› ve bu çocuklar›n mümkün oldu¤u kadar çocuk sa¤l›¤› ve hastal›klar› uzmanlar› taraf›ndan de¤erlendirilmesi gerekmektedir.
Bu çal›flmada ölümle sonuçlanan toplam olgu say›s› 219’dur (%73). Bu oran farkl› çal›flmalarda %18 ile %28,1 aras›nda verilmektedir (26-28). Çal›flmam›zdaki TUH belirlenen 109 olgunun 83’ünün (%76,1), ölümle sonuçlan-d›¤› göz önüne al›nsonuçlan-d›¤›nda olgular›m›zdaki yüksek ölüm oranlar›, ölümle sonuçlanan olgular›n daha fazla dava konusu olmas›na ba¤l› oldu¤unu düflündürmektedir.
Çal›flmada TUH iddias› ile aç›lan davalar›n›n %19’u acil serviste meydana gelen doktor-hasta iliflkisi nedeniyledir.
Acil birimlerdeki olgular doktorlar›n çal›flma temposu ve hastalara yap›lan giriflimler aç›s›ndan daha riskli olgulard›r. Doktorun hemen inisiyatif kullanmas›n› gerektiren bu olgular›n ço¤u hayati tehlikesi olan hastalard›r. Acil birime gelen hastalar›n çok farkl› bulgularla gelmesi ve bunun çok genifl bir yelpazeye yay›lmas› nedeniyle hata yap›lmas› s›kl›¤› çok yüksektir (29,30).
Çal›flmada TUH iddias› ile 70 pratisyen doktor hakk›nda dava aç›lm›fl ve bunlar›n %18,6’s› kusurlu bulunmufltur. Uygulamada çocuk uzmanlar› gibi pratisyen doktorlar da çocuk hastalar› tedavi etmeleri nedeniyle, t›bbi uygulama hatas› iddialar› ile de karfl›laflabilmektedirler. Bu nedenle bu veriler pratisyen doktorlarca da iyi de¤erlendirilmelidir. Pratisyen doktorlukta ço¤unlukla hasta izlemesi genel uygulamada basit, k›sa seyirli hastal›klarla olmaktad›r. Ancak pratisyenler karmafl›k ihtiyaçlar› olan, ilk aflamada ciddi hastal›k teflhisli, hayati tehlike durumunda yard›m için yan›t arayan ve koruyucu bak›m alan kronik hastalara da devaml› bak›m sa¤lamaktad›rlar. Pratisyen doktorlara özellikle çocuk olgularda en s›k rastlanan uygulama hatalar›na yönelik hizmet içi e¤itim toplant›lar› yap›lmal›d›r.
Görev alanlar›na göre de¤erlendirmede TUH öncelikle hekimleri ilgilendirdi¤i görülmektedir (Tablo 5). Ancak ebe, hemflire, ameliyathane teknisyeni, eczac› gibi di¤er sa¤l›k çal›flan›na da hatal› uygulama karar› verilmifltir.
Kusur Nedeni* Kusurlu**
Takipte özen eksikli¤i/yetersizli¤i 3
Eksik muayene/ özensiz muayene 2
Konsültasyon istememek 5
Gereken sa¤l›k kurumuna sevk etmemek 3
Gerekli tetkikleri yapmamak/gerekli grafileri istememek 1 Yatmas› gereken hastay› yat›rmay›p evine göndermek 4 Do¤ru teflhis koymamak/ do¤ru tedavi vermemek 1
Ça¤›r›ya zaman›nda uymamak 1
Meslekte acemilik/yetersizlik 1
TOPLAM 21***
Tablo 5. Çocuk doktorlar›n›n kusur nedenlerine göre da¤›l›m›
*Bilirkifli görüflünde geçen kusur nedenleri dikkate al›nm›flt›r **Ayn› nedenden dolay› de¤erlendirilip kusurlu bulunma oran› verilmifltir
***Çocuk Sa¤l›¤› ve Hastal›klar› uzman› kusur durumu de¤erlendirilen toplam 97 olgu üzerinden kusurlu bulunma yüzdesi verilmifltir
Grafik 3. Hatal› t›bbi uygulama iddias›n›n gerçekleflti¤i bölümler
P o l i k l i n i k D i ¤ e r A m e l i y a t h a n e A c i l s e r v i s 0 5 1 0 1 5 2 0 O r a n
Çocuklara yap›lan t›bbi uygulamalar›n gerçeklefltirildi¤i bölümlere göre da¤›l›m›
Bölüm
Grafik 4. Çocuk uzman› kusur durumunun 63 otopsi olgusundaki da¤›l›m› 1 0 ; % 1 6 9 1 5 ; % 2 4 9 3 8 ; % 6 0 K u s u r s u z K u s u r l u B e l i r t i l m e m i fl
Bu yüzden sadece doktorlar de¤il, doktorlarla birlikte çal›flan ebe ve hemflire gibi yard›mc› sa¤l›k çal›flan›n›n de kendi sorumluluklar›na yönelik bilgili ve ayd›nlat›lm›fl olmalar› gereklidir.
Hekim aç›s›ndan di¤er bir önemli nokta kay›tlar›n uygun tutulmas›d›r. Taraflar aras›ndaki anlaflmazl›k yarg› aflamas›na gelirse maddi kan›tlar›n sa¤laml›¤› önem kazanmaktad›r. Dosyada hekimin tan› veya hareketini destekleyecek yeterli derecede veri bulunmas› savunmay› kolaylaflt›r›rken, önemli verilerin eksikli¤i, savunmay› güçlefltirmektedir (18,31,32). Çal›flmam›zda olgular›n bir k›sm›nda t›bbi verilerin eksikli¤i nedeniyle t›bbi uygulama hatas› olup olmad›¤›n›n tespit edilemedi¤i bildirilmifltir.
Büken’in (18), Adli T›p Kurumu’nda yapt›¤› çal›flmada kad›n do¤um verilerinin %40,1’i devlet hastaneleri %18,6’ s› özel hastane, %14,9’u SSK hastaneleri kaynakl›d›r. Ayn› kurumda yap›lan bir di¤er çal›flmada ise Baydar (33) ortopedik olgular›n %48,15’inin devlet hastanelerinde, %20,37’sinin SSK hastanelerinde, %11,11’inin de özel hastanelerde tedavi gördüklerini saptam›flt›r. Bizim çal›flmam›zda, hatal› uygulama yap›ld›¤› iddia edilen çocuk hastalar›n % 39,7’si devlet hastanelerinde, %16,4’ü özel hastanelerde, %13’ü SSK hastanelerinde tedavi görmüfl, en az TUH iddias› Askeri hastaneler ile ilgili olmufltur (Tablo 2). Devlet hastaneleri ve SSK hastaneleri birlikte de¤erlendirildi¤inde bu oran %52,7’ye yükselmektedir. Devlet ve SSK hastanelerinde bak›lan hasta say›s› di¤er hastane ve sa¤l›k birimlerinden oldukça fazla say›da oldu¤u için, doktor bafl›na düflen hasta say›s› daha yüksek ve doktorun hastas›na ay›rd›¤› vakit di¤er sa¤l›k birimleri-ne göre daha az olmaktad›r, dolay›s›yla bu durum da hata oranlar›n› artt›rmaktad›r. Özel hastaneler ile ilgili TUH iddialar›n›n yüksekli¤inin, hastalar›n ücret karfl›l›¤› tedavi gördüklerinde sonuçtaki beklentilerin yüksek olmas› nedeniyle “malpraktis” davalar›na yönelmeyi art›rmas›na ba¤l› olabilece¤ini düflünmekteyiz.
Sonuç olarak, son y›llarda t›bbi uygulama hatas› ile gelen dosyalar artmakta olup, çocuk doktorlar› ve pratisyen doktorlar en çok suçlanan grubu oluflturmakta ve kusur cezas› almaktad›r. Devlet hastanelerinde t›bbi hatalar en
fazla olup, bu durum muhtemelen gelen hasta say›s›yla iliflkilidir. Acil servislerde çal›flanlar›n en fazla suçland›klar› göz önüne al›nd›¤›nda, hekimlerin daha dikkatli olmalar›, daha s›k konsültasyon yapmalar›n›n gerekti¤i aç›kt›r. Ayr›ca, hastan›n yat›r›lmas› durumunda ise; özenle muayene, tedavi ve takip edilmesi; baflka sa¤l›k kurumuna sevk edilmesi gerekiyorsa sevk esnas›nda hastan›n sa¤l›¤› ile ilgili olarak daha özenli olmalar› gerekmektedir.
Ç›kar çat›flmas›: Bildirilmedi.
Kaynaklar
1. Chantler C, Doyal I. Medical ethics; the duties of care in principle and practice. 3rd edition. In: Powers M, Harris N,
Lockard-Mirams A, (eds). Clinical Negligence. London: Butterworhts, 2002: 549-72.
2. Polat O. Klinik adli t›p, adli t›p uygulamalar›; t›bbi uygulama hatalar›. Ankara: Seçkin Yay›nlar›, 2007: 223-44.
3. Çetin G. T›bbi Malpraktis. ‹çinde: Çetin G, Yorulmaz Ç, (yazarlar). Yeni yasalar çerçevesinde hekimlerin hukuki ve cezai sorumlulu¤u, t›bbi malpraktis ve adli raporlar›n düzenlenmesi. ‹Ü Cerrahpafla T›p Fakültesi Sürekli T›p E¤itimi Etkinlikleri Sempozyum Dizisi, No:48, ‹stanbul, 2006: 31-42.
4. Adli T›p Kurumu Kanunu. http://www.mevzuat. adalet.gov.tr/html/587.html (eriflim tarihi 07.12.2010).
5. Özkaya N. 2002–2006 y›llar› aras›nda Adli T›p Kurumu 3. ‹htisas Kurulunca görüfl bildirilen pediatrik malpraktis iddias› içeren kararlar›n incelenmesi ve t›bbi hatalar›n tespiti. Yüksek Lisans Tezi. Adli T›p Enstitüsü, ‹stanbul, 2008.
6. Aflç›o¤lu Ç. T›bbi yard›m ve el atmalardan do¤an sorumluluklar: doktorlar›n devletin ve özel hastanelerin sorumlulu¤u (cezai ve hukuki). Ankara: Tek›fl›k Ofset Yay›nlar›, 1993.
7. Yayc› N, Üzün ‹, Bafler L, ‹nan›c› MA. Genel cerrahide t›bbi uygulama hatalar›: 1996-2000 y›llar› aras›nda Adli T›p Kurumu’na yans›yan olgular. Türkiye Klinikleri Adli T›p Dergisi 2004; 1: 12-7.
8. Tümer AR. 1995-2000 y›llar› aras›nda Yüksek Sa¤l›k fiuras›’na gelen ortopedi vakalar›n›n de¤erlendirilmesi. Artroplasti Artroskopik Cerrahi 2003; 14: 182-7.
9. Ertem G, Oksel E, Akb›y›k A. Hatal› t›bbi uygulamalar (malpraktis) ile ilgili retrospektif bir inceleme. Dirim T›p Gazetesi 2009; 84: 1-10. 10. Hasta haklar› yönetmeli¤i. http://www.saglik.gov.tr/TR/belge/1-555/hasta-haklari-yonetmeligi.html (Eriflim tarihi 07.12.2010). 11. Türk Ceza Kanunu. http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/
k5237.html (Eriflim tarihi 07.12.2010).
12. Sa¤l›kta dönüflüm program›. http://www.saglik.gov.tr /TR/belge/1-2906/saglikta-donusum-programi.html (Eriflim tar-ihi 07.12.2010).
Y›llar
Yaflayan olgularda karar 2002 2003 2004 2005 2006 Test De¤;P
n (%) n (%) n (%) n (%) n (%)
Kusurlu 0 (%0) 2 (%50,0) 15 (%46,9) ) 14 (%28,0) 10 (%14,1) χ2:16,95
p:0,031*
Kusursuz 2 (%100),0) 2 (%50,0) 15 (%46,9) 29 (%58,0) 46 (%64,8)
Belirtilmeyen 0 (%0) 0 (%0,0) 2 (%6,3) 7 (%14,0) 15 (%21,1)
Tablo 6. Yaflayan olgularda kusurluluk oranlar›n›n da¤›l›m› (n=159)
13. Hasta hekim iliflkisi. http://www.gata.edu.tr/dahilibilimler/ruh-sagligi/harppsk/dersnot/k%C4%B1ta%20hekimli%C4%9Fi% 20(psikiyatri).pdf (Eriflim tarihi:07.12.2010)
14. T›bbi deontoloji ve iyi hekimlik. http://www.istabip.org.tr/index. php/buerolar/itobuero/hub.html (Eriflim tarihi:07.12.2010) 15. Gorney M. Anger as the root cause of malpractice claims. Clin
Plast Surg 1999; 26: 143-7.
16. Yorulmaz Ç. ‹stanbul Tabip Odas›’na yans›yan hekim hatas› iddias› bulunan olgular›n adli t›p aç›s›ndan irdelenmesi. Doktora tezi. ‹stanbul, 2005.
17. Pakifl I. Ölüm ya da ölü do¤umla sonuçlanan t›bbi uygulama hatalar›na yaklafl›mda adli otopsinin rolü. Doktora tezi, ‹stanbul, 2006.
18. Büken, E. 1990-2000 y›llar›nda Adli T›p Kurumu 1. ve 2. ihtisas Kurullar›’na obstetrik ve jinekolojik t›bbi uygulama hatas› iddias›yla gönderilen olgular›n adli t›p aç›s›ndan irdelenmesi. Uzmanl›k tezi. ‹stanbul, 2002.
19. Lynch C, Coker A, Dua JA. A clinical analysis of 500 medico-legal claims evaluating the causes and assessing of potential benefit of alternative dispute resolution. Br J Obstet Gynaecol 1996; 103: 1236-42.
20. Hanc› ‹H. Malpraktis: T›bbi giriflimler nedeniyle hekimin ceza ve tazminat sorumlulu¤u: 1. bask›. Ankara: Seçkin yay›nc›l›k, 2002. 21. Özkara E, Hamit ‹H. Türkiye’de nöroflirürjiyenin yasal
sorumlu-luklar› ve medikolegal sorunlar›. Türk Nöroflirürji Dergisi 2003; 13: 213-20.
22. Aktafl EÖ, Koçak A. ‹laç kullan›m›nda hekim sorumlulu¤u. Toksikoloji Dergisi 2005; 3: 19-30.
23. Türk Tabipleri Birli¤i, Hekimlik meslek eti¤i kurallar›. http://www.ttb.org.tr/index.php/component/content/article/ 15-genel/552-hekl-meslek-etkurallari (Eriflim tarihi: 07.12.2010).
24. Y›lmaz R, Pakifl I, Turan N, Can M, Kabakufl Y, Gürp›nar SS. Adli T›p Kurumu Birinci Adli T›p ‹htisas Kurulu’nca ölüm sebebi verilen 0-1 yafl grubu bebeklerin ölüm sebebi aç›s›ndan de¤erlendirilmesi. Türk Ped Arflivi 2010; 45: 31-6.
25. T›bbi yanl›fl uygulama (malpraktis) kanunu tasar› tasla¤› ve gerekçeleri metnine iliflkin görüflleri. http://www.ttb.org.tr/index.php/etikkurul/1373-etik (Eriflim tari-hi: 07.12.2010)
26. Selbst SM, Friedman MJ, Singh SB. Epidemiology and etiology of malpractice lawsuits involving children in US emergency departments and urgent care centers. Pediatr Emerg Care 2005; 21: 165-9.
27. Kain ZN, Caldwell-Andrews AA. What pediatricians should know about child-related malpractice payments in the United States. Pediatrics 2006; 118: 464-8.
28. Brown RH. The pediatrician and malpractice. Pediatrics 1976; 57: 391-401.
29. Tümer AR. 1995-2000 y›llar› aras›nda Yüksek Sa¤l›k fiuras› taraf›ndan de¤erlendirilen cerrahi vakalar›n komplikasyon ve malpraktis yönünden araflt›r›lmas›. Uzmanl›k Tezi, Ankara, 2002.
30. Ertan A, Öz H, ‹nan›c› MA, Keskin R. Anestezi uygulamas› s›ras›nda ölümle sonuçlanan ve dava konusu olmufl olgular›n adli t›p aç›s›ndan retrospektif de¤erlendirilmesi. T Klin Adli T›p Dergisi 2004; 1: 67-71.
31. Entman SS, Glass CA, Hickson GB, Githens PB, Goldstein KW, Sloan AF. The relationship between malpractice claims history and subsequent obstetric care. JAMA 1994; 270: 1588-91. 32. Tu¤cu H, Yorulmaz C, Koç S. Hekim sorumlulu¤u ve t›bbi
malpraktis. ‹çinde: Koç S, Can M, (yazarlar). Birinci basamakta adli t›p. Birinci bask›; ‹stanbul: Golden print, ‹stanbul Tabip Odas› Yay›nlar›, 2010: 9-18.
33. Baydar ÇL. 1990-2000 y›llar›nda ATK ve YSfi’na ortopedi dal›nda t›bbi uygulama hatas› iddias›yla gönderilen olgular›n de¤erlendirilmesi, Uzmanl›k tezi. ATK. ‹stanbul, 2002.
