Özel müzelerimiz ve koleksiyonlarımız: Sadberk Hanım Müzesi'ndeki Türk işlemeleri

*»

Özel Müzelerimiz ve Koleksiyonlarımız:

SADBERK HANIM MÜZESİ'NDEKİ

TÜRK İSLEMELERİ

ı T- tocd

İstanbul Sadberk Hrnım Müzesinin görünüşü. A view of the Sadberk Hanım Museum in İstanbul.

Doç. Dr. H. Örcün BARIŞTA

1 sanatları, süsleme sanatları, güzel sanatlar, sa- nat eseri, eski eser, etnografik malzeme v.b. gi- bi kavram ve tipoloji kargaşasında gerekli yeri­ ni alamamış olan işleme sanatımızın yurt dışın­ da ve yurdumuzda bulunan birçok resmi ve özel müze ile koleksiyonda yer alan örnekleri vardır.

Büyük bir grubundaki örneklerle ilgili bilgilerin, dar çevreler içinde kalmış, ulusal ve evrensel boyutlara ulaş­ mamış olan bu müze ve koleksiyonlarımızın gereği gibi bilinmeyişi kuşkusuz bir ölçüde bu dalda çalışanların gördükleri, buldukları parçalarla ilgili bilgileri yayınla­ mamaları ya da yayınlayamamaları yanısıra birçok özel koleksiyon ve birkaç müzeyi tanımamalarından, bilme­ melerinden kaynaklanmaktadır.

Yakın bir geçmişe kadar önemsenmeyen, çeyiz sandık­ larından eskicilere, çarşı esnafına aktarılan işlemeleri­ mizin bir grubunun bilinçli, belli bir estetik düzeye ulaş­ mış olan, geleneğine, göreneğine saygı duyan ellerde top­ landığını, böylece giderek artan sayıda koleksiyonlar ve müzeler oluştuğunu görmekteyiz.

Bu makalede amacımız Sadberk Hanım Müzesi’ndeki iş­ lemelerimizi tanıtmak ve bu müzenin temiz, seçkin, iyi seçilmiş ve korunmuş örnekleriyle Türk ve Dünya mü­ zeleri arasında gerekli yerini almasına katkıda bulun­ maktır.

İstanbul Boğazı Avrupa yakasında yer alan Büyükdere’ de inşa edilmiş bulunan Azeryan Yalısında, Sadberk Koç

19. yüzyıldan tören giyim türleri ile 17. yüzyıldan çözgüsünde pamuk 19th century ceremonial costumes and a corner furnished with a 17th

ve keten kullanılmış yün düğümlü bir Uşak tipi halı ile bezenmiş bir century Uşak carpet.

köşe.

Hanım anısına 1980 yılında açılmış bulunan bu özel mü­ zemizde yer alan eserler için kuşkusuz ailesinden kalan parçaları koruyan, bunlara bütün hayatı boyunca topla­ dıkları parçaları ekleyen Sadberk Hanım’a; annesinden kalan eserlerin bir müze biçiminde sergilenmesine büyük emek harcayan Sevgi Gönül’e; bütün bu imkânları sağ­ layan örnek davranışıyla, iş dünyasında olduğu gibi sa­ nat dünyasına büyük katkıda bulunan Vehbi Koç’a ve müzenin kuruluşundan bu güne kadar kurumun titizlik­ le yönetimine yardımcı olan Sabahattin Batur’a teşek­ kür borçluyuz.

Bu müzede Türk ve dünya sanatının seçkin, möble, cam, porselen, metal sanatı örnekleri yanısıra çini, halı, oya, işleme gibi çeşitli dallarda eserler yer almaktadır. Bu eserlerin büyük bir grubunu işlemelerle bezenmiş divan örtüsü, yatak örtüsü, yastık, yer nihalesi, seccade,

19. yüzyıldan siyah üzerine sarı metal bükümlü ipekle kordon tutturma A 19th century Işkodra widow's garb embroidered with gold silk and

iğnesiyle işlenmiş, İşkodra dul kadın giyimi. metallic thread on black.

ça, kavuk örtüsü, ayna örtüsü, çarşaf gibi ev dekorasyo­ nunda kullanılan türler; uçkur, baş örtüsü, namaz örtü­ sü, üç etek, iki etek, çantalı entari, tepebaşı entari, bin­ dallı, salta, fermene, yelek, şalvar, üniforma, kese, ayak­ kabı, terlik, çanta gibi giyim ve giyimi tamamlayan ob­ jeler oluşturmaktadır.

Objeler arasında 19. yüzyılın çeşitli gelin elbiseleri, Pera terzilerinin diktiği Avrupai kostümler, Avrupai subay üniformaları ve kız erkek çocuk kıyafetleri, küçük med­ rese üniformaları ilgi çekmektedir. Yüzyıllara bağlı ola­ rak araç gereç, teknik, konu, renk, biçimlendirme ve kompozisyon düzenlemeleri fark gösteren 1200’ü aşkın örneğin en erkenlerini 17. yüzyıla indirebilmekte, böy- lece 17. yüzyıldan başlayarak işlemelerde kullanılan ke­ ten, saten, kadife, pamuklu dokuma, havlu, yollu pamuk­ lu dokuma çeşitlemeleri yanısıra ipek, metal iplik, metal

19. yüzyıldan kordon tutturma yıldız çiçekleri motifleri ve kordon tutturma oya bordürü ile bezenmiş, Osman Hamdi Beyin eşinin üç etek elbisesi.

bükümlü iplik, kadife iplik türlerini aşama, aşama izle­ me olanağı bulabilmekteyiz.

Teknik açıdan sayılarak yapılan hesap iğnesi, pesent muşabbak, balıksırtı gibi iki yüzü aynı görüntüyü veren iğneler yanısıra yüzeysel pesent, Buhara atması, Slav iğnesi gibi klasik dönemin iki yüzü ayrı görüntüyü ve­ ren iğneleriyle bezenmiş seçkin parçalarla birlikte iplik sayılmadan yapılan tambur işi (ilme), sarma çini iğnesi, kordon tutturma v.b. gibi serbest stil iğnelerle bezenmiş işlemeler ilgi çekmektedir.

Three 19th century dresses belonging to the wife of Osman Hamdi Bey, with chrysanthemum motifs and edging.

Kordon tutturma iğnesiyle bezenmiş kadın elbiselerin­ den bir grup üç etekte karşımıza çıkan kordon tutturma iğnesinin bir çeşitlemesiyle oluşturulmuş oyalar kolek­ siyonun ve Türk işlemelerinin eşsiz parçalarıdır. Bu par­ çalar arasında Osman Hamdi Bey’in eşinin olan üç etek dikkati çekmektedir.

Zengin bir konu repertuvarının sergilendiği işlemeler arasında her yüzyılda seçilen lale, sümbül, gül, karanfil, menekşe gibi bitkisel bezemeler yanısıra koleksiyonun en ilgi çeken parçaları 18. ve 19. yüzyıldan günümüze

19. yüzyıldan tabakta karpuz, kiraz ve çilek mo­ tiflerinden oluşan suyla bezenmiş peşkirler.

19th century napkins with watermelon, cherry and strawberry motifs.

ulaşan armut, karpuz, elma, üzüm, çilek gibi meyva ve meyva tabakları motifleriyle bezenmiş natürmortlardır. Bu natürmortlar gibi vazo içine yerleştirilmiş çiçek dal­ larından oluşan; en erken örneğini 17. yüzyıla indirebil- diğimiz natürmort motifleriyle bezenmiş örneklerin de sayısı oldukça çoktur.

Natürmort motifleri dışında enteresan buluşlar sergile­ nen motifler içinde manzaralar da bulunmaktadır. Ba­

zen mimari elemanları, bazen mimari türleri ağaçlar, te­ peler, derelerden oluşan bu motifler arasında yelken, ge­ mi, deniz ve tepelerden oluşmuş motifler fark edilmek­ tedir.

Soyut motiflerle bezenmiş örnekler kapsamında yazılı bezemeler ve geometrik birimlerden oluşmuş sular ilgi çekmektedir. Bu müzede somut motiflerle bezenmiş par­ çalara kıyasla az sayıda olan bu parçalar arasında Latin

44

I

f r

mJLrnJl

i"

l tt 71

PTTjPj

r ■ u 1

I

h\

•

19. yüzyıldan manzara motifleri ile bezenmiş mak- rama.

A 19th century napkin decorated with landscape motifs.

Renklerin serilişinde ya doğaya karşı çıkışla seçilmiş tonlamasız, lekeler biçiminde yerleştirilmiş bir yol ya da

19 ■ 20. yüzyıldan Mahmut Nedim Paşa'nın işlemeli üniforması ve «M» markası işlenmiş kesesi.

Mahmut Nedim Pasha's embroidered uniform and monogrammed purse (19 ■ 20th century).

alfabesinden alınan ‘M’ harfinden oluşturulmuş marka­ sıyla bezenmiş Mahmut Nedim Paşa’nın para kesesi geç Osmanlı döneminde yaygınlaşan Batı modasına işaret etmektedir.

Konuların biçimlendirilişirıde genellikle antinaturalist bir üslup gözlenmektedir. Stilize edilmiş bitkisel beze­ meler her yüzyılda dikkati çekmektedir. Bu arada 17. yüzyıldan başlayarak bir grupta daha realist yaklaşım­ larla biçimlendirilmiş formların 18. yüzyıldan sonra da­ ha naturalist bir anlayışla ele alındığı 19. yüzyılda ise bu naturalist eğilimin daha çok beğeni kazandığı gözlen­ mektedir. Bu müzede yer alan, 17. yüzyıldan günümüze ulaşan, Yanya yatak örtüsü; Antinaturalist yaklaşımlı grup için tipik bir parça; vazolar içinde çiçeklerle bezen­ miş küçük natürmort motifleriyle bezenmiş çarşaf ve ‘C’ kıvrımlı dal çevresine yerleştirilmiş karanfil motif­ leriyle bezenmiş uçkur daha realist yaklaşımlarla biçim­ lendirilmiş formlar için ilginç örneklerdir.

19. yüzyıldan kalan parçalar arasında kupon bir kumaş parçası üzerinde yer alan çiçekler daha gerçekçi yakla­ şımlar için tipik bir parça ve arakıye, seccadeler, bohça­ lar, çeşitli giysiler üzerinde naturalist çizgilerle oluştu­ rulmuş sarı, beyaz metal iplikler aracılığıyle renklendi­ rilerek gerçek görüntüleri puslanmış parçalar ilginç ör­ neklerdir.

Biçimlendirmeye bağlı olarak yapılan renklendirmeler iki ana grup altında gelişmektedir. Birden fazla renkle bezenmiş çok renkli (polikrom) işlemeler ve bir renkle işlenmiş tek renkli (monokrom) işlemeler 17. yüzyılın domates kırmızısı mavi ana renkleriyle bezenmiş 18. yüzyılın açık-mavi, koyu-mavi, pembe-koyu, yeşil-koyu yeşil gibi ton atlayan bileşimleriyle süslenmiş; 19. yüz­ yılın mavi-koyu mavi, sarı-koyu sarı-turuncu, pembe- koyu pembe-mercan; Pembe, koyu pembe, leylak rengi- mor; yeşil-fıstık yeşili-nefti vb. renklerle linear bir sis­ temle renklendirilmiş bir çok parçası polikrom renk dü­ zeni konusunda bilgi vermektedir. Sarı ve beyaz metal iplikler veya metal bükümlü ipek iplikler (sim ve tel sim) ile işlenmiş pek çok parça ise polikrom düzenleme­ lere tanıklık etmektedir.

18. yüzyıl parçaları arasında beyaz karanfil ve gül dallarıyla bezenmiş bir traş önlüğü 18. yüzyılın aşırı ‘C’ kıvrımlı dallar çevresine serpiştirilen antinaturalist yak­ laşımla ele alınmış bitkisel bezemeleri için tipik bir ör­ nek, değişik çiçek dalları ile bezenmiş bir çok peşkir ise daha naturalist aktarımlar için ilginçtir.

18. yüzyıldan keten üzerine ipekle pesent iğnesi ile işlenmiş, beyaz karanfil dalları ile bezenmiş damat traş önlüğü.

An 18th century shaving apron for a bridegroom with white carnation stems embroidered in silk on linen.

16. yüzyıl geleneğini sürdüren antinaturalist bir yaklaşımla, polikrom 17th ana 18th century coverings illustrating the polychrome coloring

renklendirme sistemi ile renklendirilmiş 17 ■ 18. yüzyıldan örtüler. system and 16th century anti ■ naturalistic approach.

doğaya yaklaşarak doğadaki renklere uyan bir anlayış­ la dağıtılmış renk blokları ve lekeleri dikkati çekmek­ tedir. Sergilenen üslûp paralelinde gelişen renklendir­ me sisteminde çizgisel renk dağılımları ile gerçekleştiri­ len naturalist bir üslûp da gözden kaçmamaktadır. Za­ man zaman empresyonist veya romantik izlenimler al­ gılanan bazı parçalarda tonlamalar aracılığıyla ışık göl­ ge ile fazla oynandığı fark edilmektedir.

Genellikle birden fazla motifin yenilenmesi ile oluştu­ rulmuş kompozisyon şemasının egemen olduğu işleme­ ler arasında kapalı bir kompozisyon niteliği gösteren dü­ zenlemelerle süslenmiş seccadeler gözden kaçmamakta­ dır. Resim etkisi bırakan bu bir motifin egemen olduğu örnekler dışında düzgün, atlamalı, bağlantılı, girift sı­ ralamalarla ve bunun yanısıra bir merkeze yönelen ve bir merkezden dağılan motiflerle bezenmiş işlemeler sa­ natçı ve ustaların bu daldaki başarılı çalışmalarını gös­ termektedir.

Objenin kullanış biçimi göz önüne alınarak düzenlenen bu kompozisyonların büyük bir grubunda aktarılan duy­ gu düşünceler yanısıra yansıtılan estetik beğeniler işle­ me sanatımızın genel gelişim çizgisi konusundaki bilgi­ lerimize ışık tutmaktadır.

Pesent, Antep ajuru çeşitlemesi ile işlenmiş, renk bloklarıyla renklendirilmiş, bahçeli köşk motifleriyle bezenmiş, 19. yüzyıldan bir peşkir.

A 19th century napkin decorated with villa and garden motif.

Turkey's Private

Museums and C ollections:

TURKISH

NEEDLEWORK IN THE

SADBERK HANIM

MUSEUM

T

he Turkish art of embroidery, which has not yet been accorded the place in deserves among the welter of concepts and typologies including handicrafts, the decorative arts, the fine arts, ancient monuments and ethnographic materials, is represented by numerous examples in many state and private museums and collections both in Turkey and abroad.

The fact that information concerning many of these specimens and the Turkish museums and collections housing them is not more widely known is certainly due in part to the failure or lack of opportunity of those working in the field to publish their findings and to their unfamiliarity with other museums holding similar collections.

Now, however, we see that many of these pieces, which until recently were unappreciated and were often unearthed from old trunks only to be sold to second - hand dealers and bazaar merchants, are finding their way into a growing number of museums and collections in the hands of people who respect our aesthetic traditi­ on.

It is our purpose here to acquaint readers with the embioidery collection in the Sadberk Hamm Museum, thereby helping this museum to achieve the recognition it deserves among the museums of Turkey and of the world.

The Sadberk Hamm Museum, which was opened in 1980 in the seaside villa of Sadberk Hamm, wife of prominent Turkish businessman Vehbi Koç, on the European shores of the Bosporus, houses the numerous works of art and handicrafts left to Sadberk Hamm by her family and collected and preserved by her during her lifetime.

By Assoc. Prof. H. Örcün BARIŞTA

Choice specimens from various branches of art ranging from furniture, glass and porcelain to metalwork, tiles, carpets and needlework, representing not only Turkey but the entire world, comprise the collection. A large number of these pieces consist of embroidered household items such as divan covers, bedspreads, pillowcases, floor coverings, prayer mats, square cloths for storing linens and bedsheets as well as pieces of clothing like headscarves, robes, jackets, vests, slippers, turbans and handbags.

Among these, some of the most interesting are the bridal gowns, European costumes sewn by the tailors of Pera, European officers’ uniforms, children’s clothing and madrassa uniforms. The over 1200 specimens dating back as far as the 17th century enable us to observe the multitude of techniques, colors and designs as well as the various types of textiles (linen, satin, velvet, cotton, terrycloth, corduroy) and needlework (silk, metallic and velvet thread) employed in the Ottoman past.

From the technical standpoint, in addition to needles which made it possible for the two sides of an embroi­ dered cloth to look alike, other needles were also used in the classical period to give the two sides a different appearance. Examples of both types as well aâ of the so-called free style in which the threads were not counted can be seen in the collection.

A group of skirts of the type known as ü çe te k (triple skirt) traditionally worn by women over their shalvar constitutes an unequalled example of the art of pinking. Besides the perennially popular tulip, hyacinth, rose, carnation and violet motifs, we also find still life designs from the 17th and 18th centuries consisting of fruit and fruit bowl motifs containing pears, watermelons, apples,

Kırmızı üzerine sarı metal bükümlü ipek iplikle, monokrom bir renklen­ dirme sistemi ile renklendirilmiş Işkodra, evlenmek isteyen kadın giyimi.

grapes and strawberries. Still other still lifes exhibit flowers arranged in vases.

Apart from still lifes, another fascinating group of motifs are those based on landscapes. Sometimes with architec­ tural elements, sometimes with trees, hills and streams, these often exhibit even sailboats, ships and the sea. Some exceptionally interesting examples of embroideries with abstract motifs are those with monograms and those depicting water by means of geometric forms. Among the former, which constitute a minority, the change purse of Mahmut Nedim Pasha with a Latin «M» represents an example of the widespread Western fashion of the late Ottoman period.

l$kodra woman's costume signifying a desire to marry and illustrating monochrome coloring with gold silk and metallic thread on red.

An anti-naturalistic style is observed in the motifs, with stylized flowers in evidence in all periods. Beginning in the 17th century, however, a more realistic approach becomes evident, resulting in more naturalistic forms in the 18th century and becoming even more popular in the 19th. Some interesting examples of this more realistic approach are a bedsheet exhibiting a small still life of flowers in a vase and an «uçkur» with a «C»- shaped branch surrounded by carnation motifs.

Among 18th century specimens, a shaving apron decorated with white carnation and rose branches is illustrative of that period’s exaggerated «C»-shaped branches surrounded by anti-naturalistic floral motifs.

Rahmi Koç'un Ankara geleneğine göre hazırlanmış peşkir, çevre, Rahmi Koç's napkin, storage cloth and bedding sets in the

makrama, bohça ve yatak takımları yanısıra keselerle bezenmiş Ankara tradition, and a circumcision bed with purses,

sünnet yatağı.

Meanwhile, several napkins with floral tendrils are striking for their more naturalistic approach.

Among the 19th century pieces are many interesting examples of a more naturalistic handling of motifs, with flowers realistically worked on the cloth by means of yellow and white metallic threads.

Parallel with the treatment of forms, the use of color also developed along two main lines : polychrome, in which dots or patches of various colors were applied (especially blue and tomato red in the 17th century), and later monochrome, in which combinations of tones of a given color were applied in linear fashion (for example, light blue-dark blue, light pink-deep pink or green-dark green in the 18th century and yellow-ochre- orange, pink-deep pink-coral or pink-deep pink-lavender- purple in the 19th).

Here, too, the original anti-naturalistic use of colors without regard for gradations was eventually supplanted by an approach more closely approximating nature. At times this even acquired a romantic or impressionistic character through an excessive play with light and shadow by means of graded tones of a given color. While most of the specimens exhibit design schemes based on repetition of a certain motif, a few prayer mats do boast closed compositions reminiscent of pictures. In addition to the aesthetic taste they reflect, the thoughts and emotions conveyed in a large number of such compositions, which were designed with the object’s function in mind, cast light on our knowledge of the general development of the Turkish needlework traditi­ on.

26

Kişisel Arşivlerde Istanbul Belleği Taha Toros Arşivi